Ութ հոգի է մնացել
Կրակի մոտ մտածում էին սիրածների մասին: Կրակն էլ ամեն տեղ չէին անում: Ամեն տեղ ու ամեն պահի: Նախ կնկատեին, իսկ երբ նկատեին, կկրակեին: Ստիպված իրենք էլ պիտի կրակեին:
Ութ հոգի էին մնացել: Դեռ աշնանը երեսուն հոգի կլինեին: Կռվում էին ամենավտանգավոր գոտիներում: Ավելի շատ սպանում էին, քան մեռնում: Ընդ որում՝ դաժանորեն, որ չգծված սահմանի այն կողմում բոլորը, մինչև իրենց հանդիպելը, արդեն մեռնեն՝ սարսափից: Կողքի ջոկատները նրանց անվանել էին «Դահիճներ»: Հրամանատարը ոչ բոլորին էր ընդունում: «Սիրած ունե՞ս»,-հարցնում էր բոլոր նորեկներին: Եթե ասում էին՝ չէ, միանգամից չէր ընդունում, եթե ասում էին հա, վերջին հարցն էր տալիս. «Ինքն էլ քե՞զ ա սիրում», եթե ասում էին՝ հա, չէր ընդունում:
Հրամանատարն, ի դեպ, այնպիսի դեմք ուներ, որ երբ մի անգամ տեսնում ես, էլ չես մոռանում: Մի աչքը կապույտ էր, մյուսը՝ սև: Շատերն էին տանջվել՝ փորձելով պարզել գաղտնիքն ու, ի վերջո, համակերպվել էին, որ հրամանատարը հենց այդպես էլ ծնվել է: Աշխարհում էլ չկար մեկը, որ իմանար, թե ինչպես են տարիներ առաջ սահմանամերձ գյուղից փախցրել սև աչքերով ծնված հրամանատարի սիրածին, ինչպես է ինքը մենակ անցել սահմանն ու այն կողմի գյուղի գոմերից մեկում վերջապես գտել... մասնատված մերկ մարմինը՝ դեռ տաք արյունով, ինչպես է ինքը մի գիշերվա մեջ ու մի դանակով մորթել այդ գյուղի բոլոր գոմերն ու տները ու ինչպես է երկար նայել սիրածի չփակված կապույտ աչքերին... Որտեղի՞ց պիտի իմանային. վկա չէր թողել, եթե չհաշվենք այդ գիշերվա երկնքի աստղերը:
Ամենակրտսեր դահիճը Խուճուճն էր՝ 19 տարեկան: Իմիջիայլոց ամենևին էլ գանգուր մազեր չուներ, պարզապես ջոկատի ավագներից մեկը, երբ մի կրակից առաջ հարցրեց. «Բա մազե՞րը», պատասխանեց. «Խուճուճ»: Դահիճներում ընդունված կարգ էր. սիրածների ինչ-ինչ առանձնահատկություններով էին իրար անուններ տալիս: Օրինակ նույն այդ ավագին Դոշի խալ էին կանչում: Կարելի է ասել, որ բոլորը բոլորի մասին ամեն ինչ գիտեին, բայց ո՞վ ասաց, որ այդ ջոկատում իրականում դահիճներ էին:
Ուրեմն՝ սիրածների մասին մտածում էին կրակի մոտ: Ընդ որում՝ լուռ: Հրամանատարը չէր հանդուրժում որևէ խոսակցություն, նույնիսկ շշուկ՝ կրակի շուրջ: «Պիտի լսվի այրվող ճյուղի ճտճտոցը»,-ասում էր: Եվ բոլորը նայում էին կրակի մեջ, կապ չունի 19 տարեկան էին, թե 68: Նայում էին ոչ թե քնելուց առաջ, քանի որ հրաման կար՝ «Պատերազմի մեջ ու սիրելիս՝ քնել չի կարելի, մեռնել՝ ինչքան ուզում ես», այլ հերթական մարդակերությանը պատրաստվելիս: Իրենք էին այդպես ասում. «Խուճո՛ւճ, քանի՞ մարդ կերար էսօր», «Բա դո՞ւ, Դոշի խալ»:
Երբ հասան չգծված սահմանի այն կողմի խորքերում գտնվող հերթական գյուղը, բոլոր կրակներն արդեն մարված էին. մի լույս անգամ չէր վառվում, ինչն ավելի մարդասիրական էր դարձնում մարդակեր-դահիճների գործը: Անտառի տարբեր կողմերից առանձին-առանձին մոտեցան հրամանատարի նշած տեղերն ու սպասեցին նրա ազդանշանին:
Բայց... Այդ ո՞վ հանկարծ դուրս եկավ իր տնից: Հեռադիտակով նայում են: Դատելով հագածից՝ զինվորական չէ, նույնիսկ տարեց մարդ է: Սպիտակ, երկար գիշերազգեստ, որ ծերունուն սարսափելի տեսիլք էր դարձնում սև գիշերվա խավարի մեջ: Հրամանատարը նշմար տվեց. «Սպասե՛ք»: Շունչները պահած՝ հետևում են: Սպիտակը կրակ է վառում: Նա հենց իր տան դռան մոտ կրակ է վառում ու նստում շուրջը: Դահիճներն իրար են նայում. «Պիտի լսվի այրվող ճյուղի ճտճտոցը»: Սարսափելի ցուրտ է: Սպիտակն իր տան դուռը բաց է թողել՝ գիշերվա կեսին՝ չմտածելով ներսում գտնվողների մասին, ուրեմն հաստատ մենակ է ապրում: Մեկ-երկու ժամից լուսանալու է: Պետք է շտապել. չգծված սահմանից այն կողմ՝ խորը թիկունքում արյունոտ խուճապ ստեղծելու, ոչ մի շնչավոր չթողնելու գաղտնի հրամանը, բայց կրակը, դրա առաջ նույնիսկ չշշնջալու հրամանը, Խուճուճը, Դոշի խալը, Կապույտ աչքը,...
Լուսադեմին, իհարկե, ձյուն եկավ՝ կապտամոխրագույն դարձնելով երկինքը՝ սպիտակ հողի վրա: Մանր-մանր էին փաթիլները՝ ասես նույնիսկ կրակի մեջ չայրվող հիշողության բեկորներ, որոնք, սակայն, երբեք չեն կորցնում մի օր պայթելու սպառնալիք-ազատագրումը: Լուսադեմի ձյունը, հավանաբար, ամենասիրուն բանն է աշխարհում, քանի որ իրենց տներում ամուր փակված մարդկանցից ոչ մեկը չի ուզում ավարտել երազը: Անտառում նույնիսկ չկա որևէ ոտնահետք. երկնքից անդադար իջնող սպիտակն ունի այդ առանձնահատկությունը՝ ջնջելու մարդկային բոլոր մեղքերը: Նույնիսկ շները չեն հաչում և թույլ, բայց սառը քամին անարգել, անձայն ներխուժում է անտառից՝ հասցնելով ձյունն այնտեղ, որտեղ նա չի կարող հասնել նույնիսկ երկնքից գալով: Միայն կրակը, որ իր սևացած մնացորդներով համառորեն չի ծածկվում՝ տաքանալու, անհետանալու, մոռացվելու:
Շուտով կվառվեն գյուղի լույսերը՝ դեղին, և դուրս կգան առաջին մարդիկ: Շուտով նրանցից մեկը կքայլի քամու ուղղությամբ ու կտեսնի, թե ինչպես է սպիտակը կարմրել, հետո սևացել միայնակ ծերունու տան բակում՝ դանակի ութ հարվածներից: Հետո նա վախից կգոռա, երբ ավելի մոտենալով՝ նկատի, որ դանակի այդ հարվածներից մեկը ծերունու սիրտը հանելու համար է եղել և այդ սիրտը կտեսնի հենց մարմնի կողքին ընկած, բայց Աստված վկա՝ բաբախող: Ու նա չի հասկանա և ոչ մեկը չի հասկանա, թե ինչո՞ւ... Հրամանատարը փոխեց որոշումը: Նա մենակ և անշշուկ մտավ գյուղ, որի բոլոր շնչավորներին մորթելու հրաման ուներ: Ծերունին չէր լսում, չէ, լսո՛ւմ էր, բայց կրակի մոտ ո՞վ է լսում: Հրամանատարը նստեց ծերունու կողքին՝ մինչև մարեց կրակը՝ ձյան առաջին փաթիլների հպումներից...
Հետո ջոկատում հայտարարեց. «Այդ մարդը փրկեց մի ամբողջ գյուղ» և ջոկատում չհասկացան, թե ինչպես... Նույնիսկ շատ բան տեսած Դոշի խալը հարցրեց.
-Բա էդ մա՞րդը:
Եվ հրամանատարն ասաց.
-Էդ մարդն արդեն մեռած էր... Մեզ պես:
Հովիկ Աֆյան