Տունը
«ArtCollage»-ը շարունակում է «Պատանդի օրագիրը» շարքը, որի հեղինակ Սոֆյա Հակոբյանը հիմա արդեն Հայաստանից, Արցախի շրջափակման չխամրող հիշողությամբ պատմում է Ստեփանակերտի իր փոքրիկ ու քիփլիկ տանն ապրած մեծ երջանկության ու անասելի ցավի մասին:
***
Տները տարբեր են լինում. հայրական, մայրական, ուսանողական, ժամանակավոր կացարան, ամենաջերմերից՝ տատիկի տուն, ու այդպես շարունակ: Բոլոր այս դեպքերում, սակայն, «տուն» բառը, համաձայնեք, լուսավոր, ջերմ մի բան է պարունակում իր մեջ:
«Երանի այն պահը, որ տուն հասած լինենք», «Տուն, քաղցր տուն», «Տունս-տեղս» ու բազմաթիվ այլ բարի, շատ բարի հոգոցների մեջ է տեղավորվում այս երեք տառանի փոքրիկ, սիրուն բառը:
Արդյո՞ք տունը հայրենիք է, կամ պիտի լինի հայրենիքում՝ ես չգիտեմ: Իմ ծնողների տունը խորհրդային, դեռ վարդագույն Երևանն էր, պապիկիս դեպքում՝ կապույտ Աթենքը, տատիկիս դեպքում՝ ճերմակ Գրենոբլը: Ես աչքս բացել եմ Կիևի մեր՝ նեղ ու միօրինակ մեկ սենյականոց բնակարանում, դպրոց գնացել նորակառույց շենքի երրորդ հարկում գտնվող նոր, մեծ ու նորաոճ բնակարանից, արդեն Երևանում փոխել եմ երկու տուն ու դպրոց, իսկ կյանքիս վերջին մեկ տարում՝ 2023-ի ընթացքում սահմանել եմ «տուն փոխելու» բացարձակ ռեկորդ՝ չորս անգամ տեղից տեղ «քոչելով»:
Բայց այն տունը, որի մասին ուզում եմ պատմել, դեռ միակն է, որի մասին հիշելիս մարմնիս ջերմաստիճանը բարձրանում, սիրտս ինձանից ու բոլորից նեղացած սկսում է զարկն արագացնել, իսկ արցունքներս՝ այլևս հոգնած իրենց մշտական զսպվածությունից, ամենաանսպասելի պահին դուրս հորդել:
… Փոքր, շատ համեստ ու քիփլիկ էր Ստեփանակերտի մեր տունը: Այն հայրական չէր ո՛չ իմ, ո՛չ հադրութցի ամուսնուս համար, ոչ մեկս այնտեղ չէինք ծնվել, այնտեղ չէինք մեծացել, չէինք մասնակցել դրա կառուցմանը, իսկ երբեմն անգամ չէինք հասկանում, թե ինչ գործ ունենք այդ տանը, բայց այդ մասին փոխադարձաբար լռում էինք: Մենք հասցրինք այնտեղ անցկացնել բլոկադայի դաժան ձմեռը, ոչ պակաս տաժանակիր ամառը, հասցրինք տումեցի Մխոյի «Նիվայում» մնացած վերջին բենզինով հենց այդ տնից գնալ ԶԱԳՍ, հասցրինք այդ շշմելու չափ փոքրիկ տան կիսապատշգամբում տնկել Սասունի ընկույզ և Արցախի նուռ, հասցրինք մի քանի ամիս խմել Շուշիի հայտնի Իսաբուլաղից այս թաղամաս հասնող ջուրը, ինչպես նաև մի կյանքի չափ տխրել ու մի կյանքի չափ ուրախանալ և այդ ամենն այդ փոքրիկ, քիփիլիկ, ոչ հայրական տանը:
Այդ տանն էին ծաղկում մեր՝ պամելոյի փոքրիկ ծառն ու պղպեղները, և նրանց կողքին այդպես էլ չծաղկած Փառոխի վարդը նույնպես այդտեղ էր:
«Գիտես, մեր բոլոր ծաղիկները հանեցի դուրս, որ անձրև գա, չչորանան», -ասում է Մհերը՝ ամուսինս, որը հրաժարվեց իր հետ բերել թե՛ արցախյան նուռը, թե՛ Սասունի ընկույզը.
«Թող մեր տունը պարզ ու պայծառ մնա»…
Տխրության, երախտագիտության, սիրո ու կարեկցանքի անպատմելի զգացումով ես էլ էի ցանկանում, որ այդ տունը միշտ «պայծառ» մնա, դրա համար, չգիտեմ ինչու, մեծագույն խնամքով մաքրել էի այն հրաժեշտից առաջ:
Անմոռանալի, բայց բնավ ջերմ չէր մեր ո՛չ առաջին, ոչ երկրորդ, ո՛չ վերջին հանդիպումը: Ամիսներ առաջ հասցրել էինք մեկ այլ տուն գտնել Ստեփանակերտի մյուս ծայրում, որը, ինչպես պարզվեց առաջին ձյան հետ, խոնավ էր և չափազանց ցուրտ, իսկ ես, ինչպես հրամայում էր բլոկադան՝ թոքաբորբ վաստակած: Այդպես բլոկադան ու առաջին տան տիրոջ անբարեխղճությունը մեզ բարձրացրեց Ստեփանակերտի ամենավերին՝ հայտնի Ցորի թաղամաս, որտեղ մեզ սպասում էր ավելի փոքր, բայց ոչ խոնավ տուն, քաղաքի Մայր տաճարի զանգերի ղողանջի ձայնն ամենօրյա երեկոյան ժամերգությունների ու կիրակնօրյա պատարագների ժամանակ, ինչպես նաև Շուշիի տեսարանը, որը փառահեղ ու միաժամանակ տխուր էր օրվա բոլոր, անխտիր բոլոր ժամերին:
Վահագը, կանաչաչյա և միշտ լուրջ դեմքով մայորը, որը, հավանաբար, մեր հասակակիցն էր, մթության մեջ փոքր երկաթե աստիճաններով բարձրացավ դեպի մեր տնակն ու բացեց տան դուռը: Դուռը, որը մոտ 7 ամիս անց փակելուց հետ չեմ նայել, ոչ էլ դեպի Շուշին եմ նայել, այլ լուռ քարշ եմ տվել ճամպրուկս ասֆալտով դեպի վար ու երդվել հետ չնայել, բայց այս մասին մի ուրիշ անգամ: Փոքրիկ աստիճանների այդ ձայնը հիմա հաճախ եմ լսում ականջներումս՝ սխալմամբ մտածելով, թե մեր՝ մեզ հետ կապ չունեցող ու մեր ամենահարազատ այդ տանն ենք: Գուցե որովհետև այդ ձայնը բլոկադայում իմ՝ երբեմն անհույս օրերի մենակության միակ սփոփիչն էր, երբ տըկ-տըկ, մեկ-երկու, և ես գիտեի, որ ինչ-որ մեկը եկավ ու հիմա կթակեն դուռը, իսկ եթե դա Մհերի՝ դիրքերից վերադառնալու օրն էր, իրավունք ունեի մտածելու, որ այս անգամ էլ ծայրահեղ բախտավորների թվում ենք՝ ողջ է ու անվնաս:
Ինչևէ, այդ օրը, տեսնելով փոքրիկ, շատ փոքրիկ տան ամենակարևոր հարմարությունները՝ գազի կաթսան և խոհանոցում մնացած մի քանի չոր սոխը, որն այդ պահին շրջափակված Ստեփանակերտում իսկապես ճոխություն էր և «ծակել» էր աչքս, միանգամից համաձայնեցինք ու սկսեցինք հավաքել մեր իրերը հաջորդ օրվանից: Այն նույն օրից, երբ գազն անվերադարձ կտրվեց, իսկ մենք ոչ միայն ամբողջ բլոկադան անցկացրինք առանց տաք ջրի, այլև ստիպված էինք ոտքով քաղաքի մի ծայրից մյուսը տանել մեր բոլոր իրերը: Մինչև բլոկադան մայրիկիս ուղարկած տաք, կարմիր ծածկոցը, Ստեփանակերտ տեղափոխվելուց առաջ ամենայն խնամքով գնածս սկուտեղներն ու Արցախում այլևս փնտրվող և չգտնվող շաքարավազի, սուրճի ու հատիկեղենի դատարկ, բայց շատ գեղեցիկ տարաները, և ամենակարևորը՝ հայերեն, թուրքերեն ու ռուսերեն սիրելի, աչքիս լույսի պես պահվող գրքերս: Ո՞ր չար ուժերն էին որոշել, որ այդ ամենը մեջքներիս շալակած ոտքով պիտի տանենք՝ չգիտեմ: Իսկ երբ ներս մտնելու պահին միայն բլոկադնիկին ծանոթ անչափելի հոգնածությամբ գետնին վերջին ճամպրուկը վայր դնելուն պես նոր թաղամասում կտրվեց նաև լույսը, հիշեցի Սարոյանի մեծ մորն ու բղավեցի՝ «Ալ չեմ կրնա»: Գուցե և բլոկադաները, պատերազմներն ու ցեղասպանությունները գալիս են մեր կյանք ցույց տալու, որ մենք չենք որոշում, թե որքան ու մինչև ուր «կրնանք»:
Չգիտեմ:
***
Տները տարբեր են լինում: Եվ ես իսկապես չգիտեմ՝ ի՞նչ ասել է կորցնել հայրական տուն: Գուցե այդ զգացման փոքրիկ ու տխուր արտացոլանքն է իմ ներսում ապրում Աթենք, Գրենոբլ ու Կիև հասած իմ ընտանիքից, գուցե այդ զգացումի ստվերն է ինձ տարել Արցախ, ոչ ոք չի իմանա ու ժամանակ էլ չի լինի ավելի մտորելու այս մասին, քանի որ իմ պապիկ Արթինի պես, կապուտաչյա ու միշտ լուրջ մայոր Վահագի պես, իմ հադրութցի Մհերի պես միլիոնավոր մարդիկ ամեն տարի, ամեն վայրկյան տուն են կորցնում:
Փոխարենը ես գիտեմ այլ բան: Որ դու ամբողջ կյանքում ամենաշատը հիշելու ես ու առավելագույն չափով ցավելու ես այն տան համար, ուր ամենաերջանիկն ես եղել:
Հնարավո՞ր է երջանիկ լինել շրջափակման մեջ:
Հնարավոր է:
Այսօր՝ 2024-ի առաջին սյունակը գրելիս պիտի խոստովանեմ, որ 2023-ը, այդ դառնագին 2023-ը ոտքից գլուխ հենց այդ մասին էր: Այն մասին, որ ցավն ու երջանկությունը, տխրությունն ու ուրախությունը, վախն ու վստահությունը ոչ միայն ունակ են ապրելու կողք կողքի, այլ սովորաբար հենց այդպես էլ ապրում են: Եվ երևի թե այս կյանքի ամենամեծ վարպետները նրանք են, ովքեր հաջողում են այդ ընթացքի մեջ չկորցնել իրենց, անվերադարձ չընկնել փոքրիկ երկաթե աստիճաններից վար:
Եվ այո, մեր տունը, մեր փոքրիկ, շատ քիփլիկ տունը, որը հայրական չէր, որը նայում էր Շուշիին և որի կիսապատշգամբից մշտապես այդքան հպարտությամբ էի կախում իմ հադրութցի Մհերի զինվորական համազգեստը, այդ տունը երևի թե ամենաշատն եմ հիշելու կյանքում: Քանի որ հենց այդ շատ փոքր, շատ քիփլիկ տան ներսում ամենախիտն է խտացել իմ վախն ու վստահությունը միաժամանակ, երբ հազար անգամ բլոկադայի մթության մեջ պատկերացրել եմ ադրբեջանցիների քայլքը դեպի այդ տուն, ու հետո մտածել, որ ես միևնույնն է պիտի երջանիկ ապրեմ այստեղ այնքան, որքան վիճակված է: Քանի որ հենց այդ տանն է խտացել իմ ամենաանասելի կարոտը իմ սիրելի մայրիկի հանդեպ ու իմ մյուս ընտանիքի կողքին այդ սարսափելի օրերն ապրելու հպարտությունը: Քանի որ այդ տանից ենք մենք վազելով նետվել տումեցի Մխոյի «Նիվան» ու հասել ԶԱԳՍ և այդ տնից եմ ես դուրս եկել առանց հետ նայելու, իմ ճամպրուկն ասֆալտով վար քարշ տալով, թողնելով մամայի ուղարկած կարմիր ծածկոցը, դատարկ տարաներն ու իմ այդքան սիրելի գրքերը, ու երդվելով, որ հետ չեմ նայելու:
Քանի որ կյանքը, Արցախը, բլոկադան ու այս ամենն այն մասին են, որ մենք չենք որոշում, թե որքան «կրնանք»: Որովհետև մենք միշտ էլ մեր պատկերացրածից ավելին կրնանք:
Սոֆյա Հակոբյան