Մարդիկ են մեղավոր
Դուռս թակեցին։ Ես անփութորեն բացեցի․ ծերունի էր։ Մտածեցի՝ մուրացկան է։ Շտապեցի գտնել դրամապանակս։
-Սպասի՛ր։
Ծանոթ ձայն էր. ծանոթ՝ հրամայական: Որոշ ժամանակ անշարժացա, նայեցի աչքերին, ու ամբողջ գիտակից կյանքս անցավ աչքերիս առջև։
***
Ուսապարկս պատրաստ էր։ Հազիվ կարողացել էի տեղավորել Մարո տատի խանութից թռցրած մի հատ բոքոնը, սառնարանում մնացած կիսաչոր պանրի կտորը, խոնավությունից տերևների կեսը սևացած մի երկու համեմն ու նախորդ օրվա հավաքույթից մնացած երեք կտոր երշիկը։
Ատում էի այդ չորս հոգանոց հավաքույթները։ Սեղանի գլուխը հորս տեղն էր։ Մնացած երեքն ամեն անգամ խառը տեղերում էին նստում։ Գալիս էին՝ ամենքը մի շիշ ծոցագրպանում պահած, բլոտ էին խաղում, վիճում, ծիծաղում (իմ ականջներում դրանք հռհռոց էին հնչում)։ Մինչև խաղի ավարտը մայրս խոնարհաբար սուրճ էր մատուցում․ վերցնում էր դատարկ սուրճի բաժակները, մատուցում էր նորը, փոխում էր լցված մոխրամանները, վերջանալուն պես կրկին հավաքում, մատուցում, հավաքում, մատուցում էր․․․ Ես սենյակիցս կսկիծով ու քամահրանքով հետևում էի նրանց, բայց դուրս չէի գալիս․ մայրս արգելել էր․
-Դու դասերդ սովորիր, գործ չունես։
Բլոտին հաջորդում էր ընթրիքը՝ հաց, երշիկ, մի քիչ թթու, մի քիչ պանիր ու․․․ օղի․․․ շատ․․․ Երջանկանում էի, երբ հավաքույթի ավարտից, տուրուդմփոցից ու գոռգոռոցներից հետո վերջապես քնում էր․ ատում եմ էդ տեսակ երջանկությունը։ Երբեմն վազում էի մորս օգնության, հետո գրկում էինք իրար ու լաց լինում՝ մարմնի ցավի համար, իրար համար, հորս համար, էս աշխարհի ծռության համար։ Երբեմն էլ կծկվում էի սենյակում, գրկում ծնկներս, ատամներս սեղմում, որ շրխկոցը չլսվի ու հերթական բաժակն իմ սենյակի ուղղությամբ չկոտրվի, որովհետև մայրս իր մարմնով կփակեր սենյակիս ճանապարհը։
Շատ անհարմար եղանակ էր որոշմանս համար․ ձմեռ էր, ձյուն ու քամի։ Մայրս միշտ ասում էր, որ ես իմ անհանդուրժող բնավորության պատճառով ճանապարհիս հանդիպող ոչ մի պատ չեմ կարողանալու շրջանցել, փորձելու եմ պատի միջով անցնել, վրայով ցատկել ու միշտ ձախողվելու եմ, գլուխս տալու եմ քարերին, արյուն-արցունքոտվելու ու հետ եմ դառնալու՝ նրա գրկում լացելու։ Բայց նրա չափ հանդուրժող լինել՝ նշանակում էր ժամառժամ խրվել ճահճի մեջ, նշանակում էր չսիրել ոչ ոքի՝ սկսած սեփական անձից, սեփական կամքից։ Ստացվում էր ապրել՝ հանդուրժելով կյանքը։
Նախորդ օրվա ավարտը սովորականից տարբեր էր։ Երբ հայրս դուրս էր եկել բակ՝ բաժակընկերներին (ուրիշ դեպքերում նրանց հորս կողքին ոչ ոք չէր տեսել) ճանապարհելու, ես, արցունքն աչքերիս, կոտրել էի բոլոր բաժակները, կիսատ շշերը, սառնարանում պահած դեռ լիքը շշերը։ Վերջին շիշը կոտրելու պահին հայրս ներս էր մտել։ Տեսնելով իմ խանդավառությունն ու ատելությունը՝ մի ապտակ էր հասցրել ու առանց որևէ բառ ասելու պատռել գրքերս՝ արհամարհելով մորս թախանձագին խնդրանքները։ Այդ օրը ես խղճացի մորս, որ նրա ունեցած-չունեցածը մենք էինք։
Արևը վերջապես որոշեց արթնանալ․ շատ երկար սպասեցրեց։ Ես դուրս եկա։ Ձյուն էր ու քամի։ Եթե շարունակեի ուղիղ քայլել, բացակայությունս նկատելու ու ինձ գտնելու հավանականությունը կմեծանար։ Պետք էր շտապել։ Դիմացս ուղիղ ճանապարհ էր, որը հետո փոխվում էր խառը ոլորանների։ Երկու կողմերում ժայռեր էին։ Բարձր ժայռի վերևում անհասանելի քաղաքն էր, որի մասին միայն խոսել էին դասարանի հարուստի երեխաները։ Աջ ժայռի վերևում, որտեղ մագլցելն ավելի հեշտ կլիներ, փոքրիկ անտառ էր, ուր մի քանի անգամ ընկերներով գնացել էինք սունկ ու ընկույզ հավաքելու։ Անտառից հետո նեղ արահետի աջ կողմում քիչ բնակչություն ունեցող գյուղ էր, որտեղ բոլորը միմյանց ճանաչում էին։ Այնտեղ աննկատ մնալն անհնար կլիներ․ դրանով էլ արդարացված էր քաղաք տանող ժայռ բարձրանալու որոշումս։
Ժայռ բարձրանալը, ինչ խոսք, բարդ էր։ Մի քանի անգամ մտքիս ծայրով անց կացրի կիսատ թողնել ամեն ինչ, չշարունակել պայքարել։ Ոտքերս թմրում էին, երերում, մատներս ցրտից անշարժանում էին, ու միայն մի բան էր գլխումս պտտվում՝ «դու միշտ հետ ես գալու՝ գրկումս լացելու»։ Հենց այդ մտքին հակադրվելու համար դադարում էի զգալ մատներիս ցրտահարվելն ու ոտքերիս դողը․ տխուր պատմությունների հերոսուհիների պես ժայռից ընկնելու գաղափարը տանուլ էր տալիս։
-Մամ, արի էլի, արի իրար հետ փախչենք։
-Չեմ կարող, չե՞ս հասկանում, չեմ կարող։ Ումի՞ց փախչեմ, ո՞ւր փախչեմ։
-Չեմ հասկանում։ Ո՞նց հասկանամ։ Քեզ դո՞ւր ա գալիս քո իրականությունը։
-Դա բացարձակ նշանակություն չունի։ Եթե ես էլ գնամ, նա կկործանվի։
-Իսկ դո՞ւ, իսկ մե՞նք։ Սա կործանում չի՞։
-Կանցնի։ Մի օր սա էլ կանցնի։ Կտեսնես։
Հորիցս երես էին թեքել անգամ սեփական ծնողները, քույրն ու եղբայրը։ Իմ ու մորս տարբերությունը մեկն էր․ մայրս հավատում էր նրա փոխվելուն, ես՝ չէ։
-Թող մենակ մնա։ Էդ ժամանակ կյանքին այլ կերպ կսկսի նայել։
-Ես նրան լավ եմ ճանաչում։ Մեր գնալը կսպանի նրան։ Իսկ ես․․․
-Մամ, սիրո՞ւմ ես։
Մայրս լռում էր ամեն անգամ, երբ հարցնում էի։
-Սիրե՞լ ես։
-Շատ․․․
Ասում էր ու հեռանում՝ արցունքներն ինձնից թաքուն սրբելով։
Քաղաքը դեռ շատ հեռու էր։ Ես քայլում էի ու քայլում։ Ընկնում էի, բարձրանում, պառկում ձյուների մեջ, թավալ գալիս, երբեմն բարձր ծիծաղում, հետո խղճում ինձ, հետո՝ մորս․ ես փախել էի, իսկ նա մնացել էր։ Նա, հավանաբար, էլի լաց էր լինում։ Այս պահին գուցե ինձ համար, բայց քիչ անց նորից լացելու էր իր մարմնի ցավերի համար։ Մի բանում վստահ էի․ երբ հասնեմ քաղաք, կքայլեմ գլուխս բարձր, որովհետև էլ ինձ ոչ ոք մատնացույց չի անի որպես «ալկաշ Սաքոյի աղջիկ»․ դա հաստատ։
Ճանապարհս լի էր հակասական զգացողություններով։ Ես խղճում էի ճնճղուկին, որն, ի տարբերություն ինձ, ոչ գլխարկ ուներ, ոչ ձեռնոցներ, ոչ էլ կոշիկներ, բայց ապրում էր ձյունոտ ճյուղերի արանքում։ Հետո նախանձում էի նրան, որովհետև նա չէր սարսափում հերթական երեկոյից, երբ հարբած հայրը դուռը ոտքով պետք է բացեր ու ներս մտներ, մայրը լացեր, տան մնացած կահույքն ու շուշեղենը կոտրվեին, իսկ ինքն անճարությունից չիմանար, թե գլուխը որ պատով տար։ Խղճում էի շանը, որն առավոտից գիշեր ոսկոր էր փնտրում, հետո նախանձում էի նրան, որովհետև նա ոչ մեկից չէր սպասում այդ ոսկորը․ ինքն էր փնտրում, ինքն էր գտնում, ինքն էր ձգտում․․․ «Ապրեք, շունիկներ, բայց մեզ պես չապրեք»․․․ Միամիտ բերանիցս թռավ նոր սովորած արտահայտության իմ տարբերակը։ Ինձ թվաց, թե մեկն ինձ պատասխանում է․ «Ո՞վ կարող է ձեզ պես ապրել որ․․․ Մարդիկ են մեղավո՜ր․․․ Ամեն ինչում մարդի՜կ են մեղավոր․․․» Գուցե․․․ Գուցե պետք էր մտածել ապրելու նոր տարբերակ, որը նման չէր լինի մինչև այս ապրած մարդկանց տարբերակներից և ոչ մեկին։ Ձայնը ճիշտ էր։ Մարդիկ են մեղավոր քաղցած շների, փողոցներում սատկած կատուների, դժբախտ ընտանիքների, անօթևան երեխաների, մուրացկանների, հիվանդությունների, պատերազմների և լացի հազար ու մի պատճառների համար․ մարդիկ ու անսիրությունը։ Գուցե այս ամենի մեջ ես էլ իմ մեղքի բաժինն ունեմ, որ չեմ փորձել գտնել պատճառն ու օգնել հորս։ Մեղադրել եմ, ատել, արտասվել, վախեցել․․․
-Պապ, արի ամեն ինչ փոխենք։
Ասացի մի օր, երբ համարձակություն էի հավաքել զրուցելու հորս հետ։ Հայրս խեթ նայեց։ Մարմնովս դող անցավ այդ հայացքից, լեզուս ծանրացավ, շունչս պահեցի։
-Ես սովորական ընտանիք եմ ուզում ունենալ, -ասացի մի քանի վայրկյան անց, երբ վերջապես վերականգնվեց խոսելու ունակությունս։
-Սովորական ենք էլի։
-Ասա, որ կմտածես։
-Հա, կմտածեմ։
Անտարբեր շպրտեց ու դուրս եկավ՝ վերադառնալով սովորական ժամին և արդեն սովորական տեսքով։ Հիասթափությունս անսահման էր, միակ փորձս՝ ձախողված։
Առաջին երկու օրը հնարավոր եղավ հագենալ մի կտոր հաց ու երշիկով։ Երրորդ օրը քաղցը տեղի տվեց, ու կերա ամբողջ մնացած ուտելիքս։ Քայլերս գնալով մանրանում ու դանդաղում էին։ Երկու օր քաղցած ու մրսած քայլեցի։ Հետո իմացա, որ ինձ գտել է միջին տարիքի մի կին, շտապօգնություն է կանչել ու անհետացել։ Հիվանդանոցից մանկատուն ճանապարհին փախա։
Հասարակական տրանսպորտում, մայթերին քայլող մարդկանց մեջ ես փնտրում էի «իմ» հայացքից, գաղտնի լսում էի օտար մարդկանց խոսակցությունները՝ հույս ունենալով գտնել ևս մեկին, ում հետ կկարողանայի զրուցել․ ընդամենն ուզում էի չզգալ մանրությունս.․․ Երբեմն թվում էր, թե անծանոթների զրույցները խառնվում էին իրար․ մեկը գոռում էր, մյուսը՝ հայհոյում, մեկը հաճոյախոսում, իսկ ես բոլոր ձայների մեջ լսում էի ծնողներիս ձայները։ Ինձ հետ ապրում էր մեղքի զգացողությունը մորս առաջ․ ես երբեք գյուղ չվերադարձա։ Միայն հասկանում էի, որ ցավն է ծնում իրավունք ուժեղանալու, քննադատելու, պայքարելու ու փոխելու մարդկային անսիրությունը։
Դժվարությամբ աշխատանք ու կացարան գտա․ տասնհինգ տարեկանում աշխատանքային փորձ չունեի, իսկ գործատուների մեծ մասի համար այն պարտադիր էր։ Դժկամությամբ ապրեցի՝ լքվեցի, դավաճանվեցի, քանիցս փակ դռների առաջ կանգնեցի։ Ես երբեք չսիրեցի ու չվստահեցի, երբեք չմայրացա, ինձ արգելեցի թույլ լինել։ Ատեցի երջանկություն կոչվածն ու ամբողջ կյանքիս ընթացքում փախա նրանից, բայց լաց չեղա․․․
***
Դռան մոտ կանգնած միայնակ ու անօգնական ծերունին շրջվեց, որ գնա։
-Սպասի՜ր, -ասացի, ու արցունքներս այլևս չենթարկվեցին ինձ։
Ծերունին հայրս էր։
Սիրանուշ Զախարյան