Ինչպես մարդինցի հայերը ստիպված եղան գնել հարազատ եկեղեցին
Չգրված օրենքների աշխարհ Դերիկը
Արևի, գույների, բազմազանության, խառնաշփոթի քաղաք է Մարդինը։ Ժամանակակից Թուրքիայի զբոսաշրջային կենտրոններից մեկը, ուր և՛ տեղացի, և՛ օտար ճամփորդները գալիս են թուրքական սերիալներում տեսած խորհրդավոր փողոցները, յուրօրինակ ճարտարապետությունը, արևելյան հյուրընկալությունն ու կոլորիտը վայելելու՝ կարծես համառորեն պահում է իր նեղ փողոցների մութ անկյուններում թաքնված այն գաղտնիքները, որոնք ամեն մեկին հասու չեն։
Որքան հայտնի, այնքան էլ անհայտ, չբացահայտված քաղաք է Մարդինը։ Երբեմն թվում է, թե ֆիլմերի, ամենավաճառվող զբոսաշրջային փաթեթների շնորհիվ ուշադրության կենտրոնում գտնվող մարդինցիները որքան հազարներով շրջապատված, այնքան էլ միայնակ ու մեկուսացած են իրականում։ Մեր հարևան երկրի «բազմակրոն ու բազմամշակույթ գունապնակի» լավագույն օրինակներից մեկը ներկայացող Մարդինում, ի վերջո, «ինչ», «ինչպես», «ինչու» հարցերը նույնպես հաճախ ընդհատվում են «չգիտեմ», «չեմ հիշում», «եղածը եղած է» կարճ, բայց խոսուն պատասխաններով։
«Արափչա, աբլա, արափչա» (Արաբերեն, քույրի՛կ, արաբերեն)․ սա է պատասխանը, որը ձեզ կտան Մարդինի՝ լաբիրինթոսի նմանվող նեղլիկ փողոցներում դռան մուտքերի մոտ նստած, ճերմակ գլխաշորով տատիկներն ու սև փարաջայով, արագ քայլող կանայք, երբ փորձեք այդ երկրի պետական լեզվով՝ թուրքերեն, ճշտել այս կամ այն տեսարժան վայրի ճանապարհը։
Այո, եթե Մարդինում ես ու արաբերեն չգիտես՝ կորած ես։ Ընդհանրապես, Մարդինում կորելը շատ հեշտ է․ իրարից չտարբերվող, չափից դուրս անհարմար, «խուճուճ» փողոցներն ու դրանց տարօրինակ, անտրամաբանական դասավորվածությունը հունից հանող է, բայց նաև՝ հետաքրքիր ու անգամ զվարճալի։ Ի վերջո, հին արևելյան քաղաքի հին թաղամասի լաբիրինթոսում կարելի է կորել մեկ ֆիլմերում, մեկ էլ՝ Մարդինում։
Երբեմնի հայաշատ թաղամասում մուսուլման արաբների ու ասորիների կողքին հանդիպում են նաև քրիստոնյա ասորիներ, որոնցից շատերը հենց հայկական եկեղեցին շրջապատող փողոցներում են բնակվում։
Մարդինի հայ կաթոլիկ Սուրբ Հովսեփ եկեղեցու դռան բանալին նույնպես ասորի Յակուպի ձեռքում է, իսկ Յակուպին գտնելու, դուռը բացելու ու եկեղեցու ներսի միջավայրին ծանոթանալու համար տեղի ասորի ընտանիքների և հատկապես Յակուպի հետ պետք է լինել հնարավոր բարեհամբույր ու առատաձեռն։
«Յակուպի համարը չունենք», - հայացքով մեր խմբի անդամներին արագ հաշվելով պատասխանեց Սուրբ Հովսեփի հետևի տանը բնակվող կինը՝ միաժամանակ առաջարկելով ասորական տնական գինի և Մարդինի ձեռագործ «բոնջուք» (հուլունք) գնել, որ մեզ աչքով չտան։
Երբ մենք համոզվեցինք, որ եկեղեցու պինդ կողպված դուռը մազակալով բացել չենք կարող, իսկ ասորի տիկինը համոզվեց, որ «բոնջուք» գնելու մտադրություն չունենք՝ հիշեց, որ Յակուպի հեռախոսահամարը, այնուամենայնիվ, «տան խորքերում» ունեն։ Մեզ անհասկանալի ասորերեն հրահանգից հետո տիկնոջ տղան թղթի վրա գրված հեռախոսահամար բերեց, և Յակուպը 5 րոպե անց Մարդինի շուկայի իր խանութից շտապեց դեպի Սուրբ Հովսեփ։
19-րդ դարի վերջին կառուցված ու միջագետքյան ու հայկական մշակույթների դրոշմն իր վրա կրող Սուրբ Հովսեփը յուրահատուկ, խաղաղ ու վայելուչ կառույց է: Բակում աճող յասամանների գույնը հրաշալիորեն «խաղում է» եկեղեցու դեղնավուն քարի նրբերանգների հետ: Ներսի ազդեցիկ, վեհ սյուներն ու կամարները, որոնց տպավորությունը չի փչացնում անգամ պատերի՝ մի փոքր անփույթ սպիտակ ծեփը, հրաշագեղ, կարծես հատիկ-հատիկ ձեռագործ- ասեղնագործ մուտքի կամարի մանր զարդաքանդակներն ու այստեղ տիրող լռությունը մի պահ մոռացնել են տալիս ժամանակի, իրականության, ափսոսանքի ու էլի մի շարք զգացողություններ։
«Ձեզ համար բացառություն եմ անում, բայց սովորաբար հենց այնպես զբոսաշրջիկների համար չենք բացում եկեղեցին»,- մեծահոգաբար նշեց Յակուպը։
Յակուպից իմացանք նաև, որ Մարդինում այսօր էլ բնակվում է 13 քրիստոնյա հայ ընտանիք. Սուրբ Հովսեփն օգտագործում են բոլոր համայնքները՝ հերթականությամբ։ Հայերի տոներին հայերն են տոնական պատարագ մատուցում, ասորականների ժամանակ՝ ասորիները։ Իսկ կիրակնօրյա պատարագների ժամանակ «հերթափոխում են» եկեղեցիները․ առաքելական, կաթոլիկ ու բողոքական հայերը, ուղղափառ և «քելդանի» (այդպես են կոչում կաթոլիկ ասորիներին) ասորիները հավաքվում են ու կիրակնօրյա պատարագին գնում մեկ հայկական, մեկ ասորական եկեղեցի։ Այդպես կրոնական փոքրամասնության համայնքը բաշխում և օգտագործում է եղած սակավ ռեսուրսները, ինչպես նաև՝ փորձում նեցուկ լինել միմյանց։
Իրար նեցուկ լինելու և ներքին հարաբերությունների թեման Մարդինում կամ Պոլսում հաստատված մարդինցի հայ ընտանիքների ներսում, սակայն, միշտ չէ, որ բարձրաձայնվում է։ Ոմանք ասում են՝ «եղբոր պես ենք եղել», ոմանք՝ լուռ ժպտում, եզակիները՝ չեն թաքցնում վիրավորանքը ասորի հավատակիցներից:
Ճի՞շտ է արդյոք, որ ցեղասպանությունից հետո Պոլսից դուրս Թուրքիայում առաջին վերաբացված (1949) հայկական եկեղեցին՝ Սուրբ Հովսեփը, կարճ ժամանակ անց փակվեց, իսկ հայ քահանան քշվեց ասորական համայնքի սուտ մատնության պատճառով՝ պատասխաններն ու կարծիքները տարբեր են։ Անհերքելի է, սակայն, որ ներկայում Մարդինի ասորական համայնքի ներսում զգալի թիվ են կազմում հայ որբերի ժառանգները, որոնց ցեղասպանության տարիներին հավատակից ասորիները թաքցրել ու փրկել են։ Անհերքելի է նաև, որ մինչև ցեղասպանությունը Մարդինի քաղաքային թաղամասերում ասորական համայնքի թիվն ավելի համեստ էր, իսկ վերջին մեկ դարում քաղաքում հաստատված ընտանիքների զգալի մասը ուշագրավ պատահականությամբ բնակվեց հենց հայերի լքված տներում։
Ամեն դեպքում՝ մենք կգնենք ասորական տնական գինին, որովհետև ասորուհու տան պատշգամբը միակ վայրն է այս թաղամասում, որտեղից հստակ ու իր ամբողջ հմայքով երևում է Սուրբ Հովսեփի զանգակատունը։
Չգրված օրենքների աշխարհ Դերիկը
Մարդին շտապող բազմահազար օտար զբոսաշրջիկներից ոչ բոլորը գիտեն Մարդինի ամենահեքիաթային, ամենայուրահատուկ անկյունի՝ Դերիկի հրաշալիքների մասին։ Դերիկի լեռներն ու ձորերը քչերին են գրավում, իսկ խուլ գյուղերն՝ առավել ևս։ Փոխարենը Դերիկ անունը աղոթքի պես դրոշմված է Ստամբուլի մի շարք թաղամասերում սփռված մարդինցի հայերի մտքում, սրտում ու պատմություններում, չէ՞ որ գրեթե բոլորը հենց դերիկցի են։
Դերիկը ցեղասպանությունից հետո Արևմտյան Հայաստանում ու հարակից գավառներում մնացած հայերի բեկորների ամենակարևոր կենտրոններից էր, որտեղ գործում էին ո՛չ հայկական, ո՛չ քրդական կամ ասորական, ո՛չ էլ թուրքական օրենքներ։ Մարդինի գեղատեսիլ լեռներում ծվարած դերիկցիները մշակել էին սեփական, շշմեցնող ու ոչ դյուրին «օրենքները»․ այլ ելք չունեին՝ պիտի ապրեին։
Ինչ խոսք, ցնցող էր հայտնաբերել, որ դեռևս 1949-ին տեղի հայերը միմյանց մեջ համաձայնեցնելով ստեղծել էին ներհամայնական ամուսնությունների վերաբերյալ մասնավոր կանոնագիր, որով սահմանել էին հայ երիտասարդների ամուսնությունները դյուրացնող հստակ պայմանները։ Սա նաև թույլ էր տալիս ամուսնություններ իրականացնել առանց քահանայի ներկայության.
«Տերիկի քրիստոնեայ համայնքի անդամներուն միջեւ ամուսնութեան պարագային փեսին կողմէ աղջկան հօրը, եւ կամ պաշտպանին, օժիտ ըլլալով 500 թրքական ոսկի եւ ձեռք մը զգեստեղէնէ զատ, ոչ ոսկի, ոչ ալ նուէր պիտի տրուի։ Այս համաձայնութեան մեղանչող հաւատացեալները իրենց ստորագրութեան համար պատասխանատու պիտի ըլլան ու ժողովուրդին փափաքովը կրօնական իշխանութիւններուն կողմէ պիտի բանադրուին»։
Ինչպես նշում է ծագումով յոզղատցի պոլսահայ քահանա Շավարշ Բալըմյանն իր՝ 1963-ին գրի առնված «Գաւառեն ձայներ» աշխատության մեջ՝ այս կանոնագիրը կնքել է Մարդինի Գյուլ թաղի եկեղեցու կրոնապետ Սամվել Աքդեմիրը։
Բալըմյանը ցավով նկատում է, որ այս կանոնագիրը որքան դերիկցի հայերի ինքնակազմակերպման վկայությունն է, այնքան էլ տեղի գավառահայության՝ հայ եկեղեցու կողմից անուշադրության մատնված լինելու տխուր ապացույցը․
«Եւ այս խեղճ ժոովուրդը եկեղեցի ունի՝ տէր չունի, հաւատք ունի՝ պահապան չունի, հօտ մըն է՝ հովիւ չունի, մենք էլ ըսենք՝ Աստուած ողորմի»։
Դերիկի Սուրբ Գևորգի մասին ամենահին արձանագրությունները վերաբերվում են 17-րդ դարի առաջին կեսին, թեև դերիկցի հայերը վստահ են՝ Սուրբ Գևորգը 4-րդ դարում հիմնադրված բացառիկ կառույց է, այս կողմերում առաջին քրիստոնեական կոթողներից մեկը։ 1915-ից հետո տարբեր նպատակներով օգտագործված եկեղեցու շենքը տեղի հայերը ստիպված եղան կրկին հետ գնել պետությունից՝ սեփական խնայողություններով, որոնք հավաքել էին մի քանի տասնյակ տարիների ընթացքում։
1954-ին Սուրբ Գևորգի «առքուվաճառքի»՝ հաջողությամբ պսակվելուց հետո եկեղեցին գրանցվել է տեղի համայնքից Կարապետ Քեչեջիի անունով՝ որպես մասնավոր սեփականություն։ Իսկ արդեն 2004-ին՝ երկար ու համբերատար սպասումից հետո Սուրբ Գևորգը վերաօծվեց, թեև դերիկցի հայերի բազմաքանակ համայնքն ու եկեղեցու բացակայության պատճառով ինքնուրույն գրված կանոնագրով ամուսնացող հայ երիտասարդներ այստեղ այլևս չկային։ Դերիկում, եկեղեցու կողքին ու հանուն եկեղեցու մնացել էին միայն երկու հոգի՝ հայ Նաիֆն ու նրա կին Յուրշալին։
Սոֆյա Հակոբյան