Հրաժեշտի ժպիտ
Թորոսի սենյակը միշտ կիսամութ էր։ Ցերեկներն արևն էր փորձում նեղ պատուհանը ծածկող մուգ շագանակագույն վարագույրը ճեղքելով՝ մի գրամ լույս ուղարկել բաց կանաչ խամրած պաստառով պատերի մեջ, գիշերները պատին ամրացված հին լուսամփոփն էր բյուեղապակյա հատերը շարունակում դեղնացնել ու ցրել Թորոսի՝ մանկուց մնացած մթավախերը։ Ամեն երեկո, երբ փռի տաք հացը ձեռքին, ձեռնափայտը ձևական բեռ դարձրած անցնում էր պատուհանիս տակով, նկատում էր իմ՝ իրեն հետևող հայացքն ու ասում․
-Վա՛րդգես ջա՜ն, -այդ խեթ հայացքից արդեն գուշակում էի ասելիքը, -հիմա էն քո քաշածից մի բաժակ տալո՞ւ ես։
-Մարգոն որ իմացավ, ձեռքից չեմ պրծնի։ Բայց՝ արի։
Ամեն անգամվա պես ձեռքը թափ էր տալիս, ու առանց դուռս բացելու բարձրանում վերև։ Իսկ ես շարունակում էի ժպտալ։ Այնքան լավ է, որ աշխարհում դեռ կան մարդիկ, որոնց հրաժեշտ տալուց հետո կարելի է ժպտալ։ Իսկ ես արդեն երկրորդ օրն է, ինչ սպասում եմ, որ Թորոսը փռից տուն կգա։
Երեսուն տարի է, ինչ Թորոսն իմ վերևի հարևանն է։ Երեսուն տարվա ընթացքում առնվազն վաթսուն անգամ իրարից խռով ենք մնացել՝ էլ առաստաղս թրջելու, էլ իրենց ընտանեկան հավաքների ժամանակ մինչև ուշ գիշեր աղմուկի, էլ ձեռնափայտը գիշերով թխկացնելու, էլ թաղում գնալուց իրար չսպասելու և հազար ու մի չվերջացող պատճառներով։ Հանուն արդարության՝ չեմ կարող մոռանալ և այն, որ խռովողը հիմնականում ես եմ եղել։ Թորոսը նեղացկոտ չէր։ Երեսուն տարվա մեջ առնվազն վաթսուն անգամ հարբել ենք իրար հետ՝ մեկ Նոր տարուն, մեկ՝ սեպտեմբերի 21-ին։ Մանր-մունր առիթներ էլ են եղել, բայց այդ երկուսն անսասան էին։ Թորոսն ամեն Նոր տարուն, ու այս մեկին էլ, ասում էր․
-Նոր տարուն պետք ա խմես, որ տարին քեզնից չնեղանա, ու էդ տարի էլ ապրես։
Իսկ անկախության օրը կրկնակի տոն էր պատերազմի մասնակից հետախույզի համար։ Պատերազմի մասին իմ իմացած-չիմացածը նրա պատմածն էր։
Մեր տարիքային տարբերությունը քսան տարի էր, բայց ես նրան անունով էի դիմում։ Երկուսս էլ ծեր էինք երևում, ու ի՞նչ կարիք կար ընկնել կանոնների հետևից։ Այդ տարիքում ի՞նչն էր պետք հաշվի առնել կանոնակարգի ժամանակ՝ անձնագրի տվյալնե՞րը, թե՞ սպիտակ մազերի առատությունը, ճաղատության աստիճանը կամ բաց աչքերով տեսնելու ունակությունը։ Ավելի կարևոր են փակ աչքերով տեսանելիության դաշտն ու գլխի պարունակությունը, ապրած երջանիկ օրերի քանակն ու այդ երջանկության որակը։ Կարելի է երջանկանալ ամենաչնչին շարժառիթներով, բայց երջանկությունն էլ պետք է պատիվ ու արժանիք ունենա։ Թեև մինչև այս ավելի կարևոր եմ համարել իմ այն երջանկությունը, որ ես տղա ունեմ, իսկ նա՝ երկու աղջիկ։ Համեմատության մեջ եմ դրել իմ գեղեցիկ կնոջն ու նրա՝ մի աչքը չտեսնող, մի քիչ թմբլիկ, մի ոտքն էլ մի քիչ կաղ կնոջը։ Իմ տարիքին չհամապատասխանող ոչ իմաստուն հոգու թրթիռով ոգևորվել եմ երջանկությունների համեմատության մեջ հաղթանակողի անմիտ խանդավառությամբ։ Հիմա, երբ էլի երեկո է, ու ես, պատուհանից կախված, արդեն երկրորդ օրն է, ինչ սպասում եմ Թորոսին, ինքս ինձ հարց եմ տալիս․
-Դե, Վարդգես տղա, ո՞վ է ավելի երջանիկ։ Դո՞ւ, որ մի տղա ունես, որի հետ ապրում ես մի հարկի տակ, բայց որի երեսը շաբաթը մեկ էլ չես տեսնում, տեսնելիս էլ թուքումրից բացի ուրիշ ոչինչ չունեք իրար տալու․ դու՝ նրա վատ որդի լինելու, նա՝ քո վատ ծնողության համար։ Թե՞ Թորոսը, որը երկու աղջիկ ունի, բայց այդ աղջիկներն իրենց ընտանիքներով ամեն շաբաթ գալիս են՝ սիրով ու ուրախությամբ իրարից լիցքավորվելու։ Դե ասա, ո՞վ է ավելի բախտավոր։ Դո՞ւ, որ կինդ ձեռքդ չդիմացավ, քո՝ անգամ քեզնից գլուխ չհանող բնավորությանդ ձեռքը ժամանակից շուտ ծերացավ, աշխարհի հիվանդությունները ձեռք բերեց ու հիմա տարին մեկ ծաղիկ ես տանում նրա գերեզմանին։ Թե՞ Թորոսը, որը մինչև այսօր Մարգոյի հետ մի մարմին ու մի հոգի դարձած՝ կյանքի ապտակներն իր վրա վերցնելով, կնոջը պաշտելով, քո պատկերացումներով՝ «տեղի-անտեղի» ծաղիկներ տալով, աղջիկների, հիմա էլ՝ թոռների համար հեքիաթներ կարդալով ծերացավ։ Ախ, Վարդգես։ Սխալ ես եղել դու էլ, քո չափորոշիչներն էլ։ Բայց ավելի վատը ոչ թե այն է, որ սխալվել ես, այլ այն, որ այլևս երբեք սխալդ չես կարող ուղղել։ Սխալն էլ ժամկետ ունի, ու երբ ժամկետն անցնում է, սխալը վերածվում է ծանր բեռի։
Արևն արդեն մայր էր մտնում, իսկ Թորոսը չկար ու չկար։ Նոր տարուց հետո նրա տուն չէի գնացել։ Իսկ այսօրվա բացահայտումներս իմ սուտ երջանկության մասին խոչընդոտ էին դարձել իմ տան ու վերևի հարկ տանող աստիճանների միջև։ Ականջներս ձայն տվեցին։ Վազեցի դեպի դուռը՝ անցքով ստուգելու լսածս քստքստոցը։ Թորոսն այնտեղ չէր իր՝ արդեն տասը տարի է նույն ոտնամաններով, որոնց ձայնն իմ ձայնից լավ էի ճանաչում։ Դռնից այն կողմ դատարկություն էր։ Հետ վազեցի պատուհանիս մոտ, մտածելով, որ գուցե արդեն մուտքից դուրս է եկել, հանկարծ կանցնի ու չեմ հասցնի տեսնել, խոսել, հրաժեշտ տալ ու հրաժեշտից հետո ժպտալ։
Ամենասովորական հարևաններ էինք մենք։ Բայց անսովոր պատմությունները տարիներ շարունակ մեր անբաժան ուղեկիցն են եղել։ Մի անգամ թաղի մեծ շներից մեկը կատաղել էր, աջուձախ վազվզում էր, բակի երեխաներին ատամ էր գցում։ Մի քար առա ու լարվեցի հետևից։ Շունը մտավ մեր մուտք, բարձրացավ աստիճաններով, ու․․․ միակ բաց դուռը Թորոսենցն էր։ Թորոսի ծնունդն էր։ Սեղանը գցել, սպասում էին հյուրերին։ Ա՜յ քեզ հյուր․․․ Շունը միջանցքով մտավ, Մարգոյին լեղապատառ արեց, հասավ հյուրասենյակ, սեղանի մի գլխով բարձրացավ, մյուսով իջավ, ճանապարհին էլ իր ավարն արեց, ինձնից վախը մոռանալով՝ դուրս թռավ Թորոսենց տնից։ Մարգոն հոնքերը կախեց, Թորոսը շուրթերը սեղմեց, բայց բան չասացին։ Ի՞նչ ասեին։ Եղածը եղած էր։ Էլ ո՛չ ափսե էր մնացել, ո՛չ ուտելիք։ Միայն սառնարանի գլխին դրած տորթն էր փրկվել, որն էլ որպես «զակուսկի» օգտագործելով՝ մի լավ խմեցինք ու քեֆ արեցինք։ Հիշեցի ու ժպտացի՝ հրաժեշտի ժպիտի նման։
Թորոսը ջահել ժամանակ մի քիչ շատ էր խմում։ Կռվից հետո ամեն օր մի շիշ օղի պիջակի ծոցագրպանում պահած՝ գալիս էր մեր տուն։ Ես էլ իմ քաշածից էի բերում, ու խմում էինք մինչև առավոտ։ Բայց մի օր չափն անցանք։ Հենց էդ օրն էր, որ Մարգոյի ոտքը սկսեց կաղել։ Ոչ ոք չիմացավ, նե՞րվն էր ձգվել, թե՞ մեջքին մի ծանր բան էր վայր իջել։ Էդ օրը եղավ մեր վերջին «լակելը»՝ ինչպես կինս էր ասում։
Մի անգամ էլ, երբ էլի Թորոսից խռով էի, նեղն ընկա։ Քիթս կպել էր գետնին, բայց նրան չէի դիմում։ Աստված գիտե, թե որտեղից էր իմացել աշխատավայրում կռիվներիս մասին։ Հենց այն պահին, երբ տնօրենը պատրաստվում էր ազատման հրամանս ստորագրել, Թորոսն իր ձևական ձեռնափայտով բացեց աշխատասենյակի դուռը, իրեն հատուկ դանդաղ քայլերով ներս մտավ, խիտ ու ծերունական իմաստություն ստացած հոնքերի տակից նայեց տնօրենին, որն իր ջոկատի զինվորներից էր եղել, ու խիստ ձայնով ասաց․
-Հարևանս է։
Այնպիսի տոնով ասաց, իբր խեղճ մարդը պարտավոր էր իմանալ, ու չգիտեր։ Գրիչը ցած դրեց։ Ոտքի կանգնեց։ Մի քիչ էլ լռությունը շարունակվեր՝ պատիվ կտար։ Բայց Թորոսը որքան հպարտ, այնքան էլ ակնածանք վայելող ու դիմացինին հարգող մարդ էր։ Ձեռքը մեկնեց, ողջունեց տնօրենին, ու լուռ դուրս եկավ։ Ես մնացի տեղումս կանգնած՝ կուլ տալով «քեզ հետ ես հետո կխոսեմ» երկուստեք հայացքները։
Ես գիտեի Թորոսի բոլոր գաղտնիքները։ Թե ում է մի քիչ երկար նայել, ում աչքով անելուց է ոգևորվել, ում է ձեռքով բարևելուց դողացել։ Գիտեի, ու երբ հարկ էր լինում, շանտաժ էի անում ու սպառնում Մարգոյին պատմել, եթե, ասենք, ինձ կողքի գյուղ չտաներ։ Իսկ նա իմ գաղտնիքները չգիտեր։ Չգիտեր, որովհետև իմոնք այնքան անմեղ չէին, որքան իրենը։ Իմ գաղտնիքները երկար նայելով ու աչքով անելով չէին սահմանափակվում, իմ պարտքերը մինչև աշխատավարձը հացի փռի կուտակվածով չէին ավարտվում։
Արդեն մութ էր։ Լրաբերի ժամն էր։ Իմ հեռուստացույցն անջատել ու սպասում էի Թորոսի հեռուստացույցի ձայնին, որ համոզվեի, որ ամեն ինչ կարգին է։ Արդեն հինգ րոպե անցել էր, բայց նրա հեռուստացույցն այդպես էլ չմիացավ։ Խռով չէինք, բայց ինչ-որ անխոհեմ հպարտություն էր մտել մեջս, որը թույլ չէր տալիս բարձրանալ։ Հպարտությո՞ւն, թե՞ վախ։ Համենայն դեպս այդ օրն իմ զգացածն ինձ հպարտություն թվաց։ Հիշողություններիս կույտը երկնաքար դարձավ ու ավիրեց հպարտությանս շերտը։ Ես շտապով դուրս եկա տնից, բարձրացա վերևի հարկ, իմ սովորական երկու թակոցն արեցի ու դուռը բացեցի։
-Թորո՜ս, ա՜յ Թորոս․․․
Ձայն չկար, բայց ոսպի ու չորացրած կանաչու մշտական հոտը կար։
-Մարգո՜, էս մարդդ էլի խռո՞վ է։
Համարձակություն հավաքեցի ու բացեցի խամրած կանաչ պաստառով ննջասենյակի դուռը։ Պատին ամրացված լուսամփոփը վառվում էր։ Թախտին նստած, ոտքերը աթոռներին մեկնած, ձեռք ձեռքի բռնած, գլուխ գլխի տված անշարժացած էին մի աչքը կույր, մի քիչ թմբլիկ Մարգոն ու լայն ուսերով, մեծ քթով, կնճռոտ ճակատով Թորոսը։ Այնքան սիրուն էին, որ լացի ու ճիչերի փոխարեն հրաժեշտի ժպիտ նկարվեց դեմքիս։ Ինչ լավ է, որ աշխարհում դեռ կան մարդիկ, որոնց հրաժեշտ տալուց հետո կարելի է ժպտալ․․․
Սիրանուշ Զախարյան