Երաշտ է․․․ անձրևից առաջ
․․․Որովհետև հողագնդի հոգեվարքը
կառչում է կարմիր եղեգնիկի փողից։
Լևոն Խեչոյան
Մհերը չեկավ։ Միշտ այդպես է․ Մհերը չի գալիս։ Գերի է ընկել, հետո գերիների մարմինները, որ փոխանակել են սահմանին, տղերքից մեկը գուլպայի կարից ճանաչել է Մհերին։ Նա չի եկել, նրան բերել են։ Մհերն իր մարմնով ծածկել է հողը։ Մեր հողը մարմիններով է սնվում, լափում, տաքանում, ապրում։ Մհերը չի վերացել, աշխարհն է վերացել Մհերից։
Լևոն Խեչոյանը օրացույցի վրա օր առ օր քարտեզագրեց արցախյան կռիվը՝ դուրս պաշտոնական լրատվությունից, դուրս նախարարների և նախագահների կաբինետներից, դուրս թերթերի, մամուլի, երևանյան մեկնաբանությունների՝ դեպքերին անհաղորդ լինելուց։ Ներսից գրեց, օրվա ժամի ներսի վայրկյանի ներսի պահի ներսի միջից ճեղքեց, հողը փորեց, հանեց, հողը կերավ։ Հողից արյան հոտ եկավ։
Սև գիրքը, ծանր բզեզը։
Ծանր գիրքը, սև բզեզը։
․․․
Խեչոյանը հայրենիքի մասին մի պանծալի, մի վեհ, մի քնարական, մի պայթեցնող, մի բոցեղեն ոտանավոր չգրեց։ Նրա սերը շատ էր իրական․ հայրենիքը սիրեց կռվի օրերի մեջ, կռվի օրերի չափ, գրիչը դրեց ծոցագրպանում, որ զենք վերցնի (եթե ունենք զենք)։
Վազգենը չկա, Կոմանդոսը չկա։ Վանոյի գրիչը լռեց պատերազմից հետո, Վազգենի գրիչը լռեց կամ՝ չհասցրեց գրել։ Խեչոյանի գրիչը գոռաց։ Էնքան գոռաց, որ ձայնը լեռներից արձագանքեց, եկավ թիկունքից իրեն հասավ, իր ձայնը իրեն հասավ (ինքն է ասում)։ Իր ձայնը իրեն հասավ, որ հասկանա՝ կա, ոչ մի գնդակ չի դիպչել իրեն. ապրում է։ Առանց համեստության ու վախի, մի քիչ էլ որպես հայտարարություն՝ սա վիպասք է արցախյան կռվի մասին։ Ու այնքանով է վիպասք, որ ճեղքում է Արցախի սահմանները ու մտնում մի ուրիշ տիեզերական չափումների դաշտ։ Պատերազմն ամենուր է։ Գերիները նույն վախն ունեն՝ անկախ նրանից, թե ինչ ազգից են։ Մահերը նույնն են, արյունը նույն հոտն ունի, թշնամին թշնամի է։ Մի առիթով Խեչոյանը գրում է, թե «հիմա գրողի խնդիրը հայրենիքի կառույցը անառիկ պահելու համար ոչ թե պաթետիկ ոճով հերոսական վեպեր գրելով զինվոր դաստիարակելու գործն է լինելու, այլ մեկ ազգի, մեկ պետության ոչնչանալը երկրագնդի կործանում համարելը»։ Շատ է գրում, թե քիչ՝ չգիտեմ։ Այն կարդացի, որ ամեն ինչ սկսվել է Արշակից ու Փառանձեմից։ Սկիզբը ցեղն է, մենք սկսվում ենք ցեղից։ Ու եթե Արշակ թագավորն ու Փառանձեմ թագուհին տարվա այդ եղանակին լեռները չբարձրանային, հայոց աշխարհում սով կլիներ, ու չէր ծնվի Պապ թագավորը։ Ի դեպ, ասում է նաև, որ ամբողջ մի շաբաթ անձրև էր գալիս, իսկ տարին երաշտով էր սկսվել։ Անձրևը, ջուրը, ծառը կենաց են։ Խեչոյանը կռվի օրերից մեկում սոված, հոգնած, հիվանդացած, վերքոտ պիտի տեսնի այս կենաց խորհրդանիշները։ Ուրեմն վեպում Խեչոյանի հայրն ուրվականի պես պիտի գա, նստի, հիշեցնի, որ ծնունդ կա, ճիշտ է, ինքը մեռել է, բայց դրանից առաջ գյուղում մի ամբողջ ցեղի հետ է ապրել։ Երկար է ապրել, թե քիչ՝ պատերազմի դաշտում հաշվողն ո՞վ է։ Գլուխդ կծանրանա պատերազմում ինչ-որ բան հաշվելուց, ասենք՝ բզեզ, հատկապես, եթե շատ են ծանր։
Վերքի պես անընդհատ խեղճացնում է մեզ Արցախը։ Բուժել չենք կարողանում։ Բժիշկներին 15 թվի ապրիլի 24-ին հավաքել, և գիտեք, թե ինչ են արել։ Եվ այդ պատճառով բժիշկներ չկան, որ բուժեն 1988-ը կամ 1988-ից մինչև․․․ մինչև ե՞րբ։
2020 թվականի սեպտեմբերի 27-ին մի պետություն մի պետության դեմ սանձահարել է դասական պատերազմ։ Լուրերով լրագրողուհին կարդում էր անուն-հայրանուն-ազգանուններ ու տարիքներ, անուն-հայրանուն-ազգանուններ ու տարիքներ․․․։ Դա ամեն օր էր։ Լրագրողուհին հուզվում է, լռում է, Լևոն Խեչոյանը մարտի դաշտում հուզվել է, երբ գյուղերից մեկի փողոցներից մեկում ընկած է տեսել մի մանկական կոշիկ։ 2020 թվականին այդ մանկական կոշիկները հրաբխեցին ամբողջ Հայաստանում։
Մանկական կոշիկի քաշով բզեզ։
«Դա Հայաստանի ու նրա մարդկանց կերպարանափոխության փուլն էր։ Խորքում անհետանում էր տեսանելին, փոխարենը հայտնվում էր առեղծվածային անըմբռնելին, բայց դեռ ոչ ոք չգիտեր, թե այդ անըմբռնելին ինչ է լինելու և ինչ ճանապարհով է անցնելու, քանի որ և´հավատը, և' վստահությունը դեռ չէր ճշտված նորերի նկատմամբ…»։ Սա մի կերպարանափոխություն է, որը մեղքերի գնով է։ Ինչպես Խեչոյանն է վստահ, մեղքերի միջով անցնել ու անմեղ մնալ հնարավոր է։ Այսինքն՝ կերպարանափոխությունը բերում է կամ սուրբ լինելուն կամ գազան։ Բոլոր դեպքերում պոետի հոգին հաղթող դուրս եկավ, որովհետև երբ կարող էր հաշվեհարդար տեսնել գերիների հետ, որքան փորձեց ատելություն գտնել իր ներսում, չկարողացավ, չկար, համենայն դեպս՝ չգտավ։
Իրականում մեր մեռնելու և ծնվելու տևողության համար «կա տիեզերական ժամանակ, որով Աստված սպանում է մարդկանց»։ Մի պահ թվում է՝ համակերպվել է մահվան հետ, բայց ոչ «մտածում եմ, հաստատ գիտեմ, որ մեզ բան չի պատահի՝ արկը հեռվում կպայթի, գնդակը կվրիպի, ականի մեխանիզմը չի գործի կամ, վատթարագույն դեպքում, կխեղվեն ոտքներս, թևներս, ծնկներս կամ կկուրանանք։ Բազուկներս վիրակապի մեջ կլինեն, ոտքներս՝ գիպսի կամ ձեռնասայլակի մեջ, պատվավոր նստած, զնգզնգացող շքանշանները կրծքներիս կանցնենք շքերթի ելած ժողովրդի առջևով, մեզ մատով ցույց կտան։ Աղջիկներն իրար ականջի մեր անունները կտան, մեր մասին կփսփսան»։
«․․․․ արցախաադրբեջանական բախումների հետևանքով հաշմանդամ դարձած զինվորների պրոթեզավորման գործընթացը հստակ ժամկետներ չունի»,-մամուլն է ասում, մամուլը պաշտոնական է ասում, այսինքն՝ վերևներից է լուրը։ Իսկ օրինակ Պողոսը կամ Պետրոսը այն վերևի փսփսացող աղջիկներից մեկի հետ պսակադրվելիս ձեռք չի ունեցել, որ եկեղեցում հարսը մատանի դնի մատին։
Պողոսի ձեռքը, Մարտիրոսի ոտքը հերթի մեջ սպասում են իրենց տերերին։ Պրոթեզներն են հերթ կանգնել։
Իսկ ուղեղի կամ հոգու կամ ներաշխարհի պրոթեզավորումը ո՞նց կլինի։
Ծանր, ծանր, ծանր բզեզ, մոր արցունքի քաշ ունեցող բզեզ։
Խեչոյան Լևոնն ինչո՞ւ է անպայման հորը «սպանում» իր վեպում։ Կյանքն այլևս չկա՞։ Կյանքը այլևս կա՛։ Թե չլիներ, այդ պարագայում երեխա ունենալ չէր ուզի, Մհերի հետ կռիվ չէր տա, իր հոր մահվան հետ կհամակերպվեր, չէր վախենա ու չէր գոռա այնքան բարձր, որ ձայնն իրեն հասնի, ու ինքը համոզվի, որ կա, որ հետո լռությունից ականջները պայթեն, գլուխը պայթի։
Փամփուշտի քաշ ունեցող բզեզ։
Վառված քարի հոտ է գալիս հիմա էլ ոչ միայն Արցախից, հենց Երևանից։ Վառվում են քարերը, փամփուշտները եկել, ճեղքել են մայրաքաղաքի էլիտար շենքերի պատերը։ Զնգացել են տները դատարկությունից։
Երկու տան քաշ ունեցող բզեզ։
Իսկ մարտի դաշտում՝ կացարանում, տղերքը Խեչոյանին խնդրել են Տերյան կարդալ։ Ու կարդացել է։ Հետո ժամանակ է անցել, տղերքը կարիքը նորից են զգացել։ Սոված, հիվանդ, վերքոտ, հոգնած տղերքի կարիքը եղել է այն, որ իրենց միջի գրողը Տերյան կարդա։ Հետո անտառում ռոյալ են գտել։ Մեռել է երաժշտությունն անտառում։ Ռոյալի ձայնը լսվում է հրապարկում՝ շատրվանների երգի մեջ։
Արցախի քաշով բզեզ։
Բայց սարսափելին ոչ թե մեռնողների հետ է պատահում, այլ մնացողաց, ապրողաց․ անորոշություն, տագնապներ, կորցնելու վախ, ինքնամերժում, ոչնչացում, ինքնահրաժարում։ Այս անորոշությունը, ինչպես վեպում էր ասում, «անորոշությունը կրկնակի է դառնում։ Իսկ լուսանալուն դեռ շատ կա, չի լուսանում։ Գիշերը մի կերպ անցկացրինք»։
Եթե այն ժամանակ պատերազմը «հաղթեցին» մեր հայրերը՝ Խեչոյանենք, ու անգամ հաղթելուց հետո գիշերը մի կերպ անցկացրին, ապա հիմա ինչպես լուսացնենք։ Մենք, որ մենամոլ ենք, որ աշխարհի չորս ծագերից օտարվել ենք կամովի, ինչպես լուսացնենք։ Որ քնելուց առաջ մոռանում ենք «Հայր մերը», վաղուց ենք մոռացել, մեր եկեղեցիները ինչպես փրկենք։ Հողը դեռ դողում է մեր ոտքերի տակ, դեռ չի հանդարտվել, ասում է, «թե կրկին մեր ոտքերի տակ դողաց հողը, մենք անծայրածիր, դեղին տափաստանի մեջ իրարից հեռու, ցրված և ձայնի տաք ելևէջով իրար որոնելով ու իրար տեղ չիմանալով, բարակ փոշին մետաղե թրթուրների տակ ծեծելով՝ գնացինք առաջ, մտանք Արաքսի հովիտ՝ մեր երազների ափը․․․»։
Դեղին գիրք, մի բուռ հողի քաշով բզեզ։
Ճնճղուկները ծառերից ու պատերի ճեղքերից իջել գետնին, ասֆալտի վրա փշրանքներ են կտցում, պստիկ ոտքերի հնգամատ կարմիրը միստիկ է։
Կարմիր գիրք, թռիչքի քաշ ունեցող բզեզ։
Ու այս կոշտ, պինդ, կուռ հողի, տողի, բառի վրա ոչ մի կաթիլ անձրև չի գալիս, որ պտղավորվի։
Վանուհի Բաղրամյան