Ազգային պարը՝ վախի, անորոշության ու շրջափակման դեմ
Շրջափակված Արցախի մայրաքաղաքում դեռևս չնահանջած ձմռան ցուրտ փողոցները հաճախ չէ, որ կարող են վառ գույներով ժպտալ: Եվ, այնուամենայնիվ, կան երբեք չհոգնող նվիրյալներ, իսկ ոմանց համար՝ խենթեր, որոնք չեն դադարում այս քաղաքին գույներ հաղորդելն իրենց պարտքը համարել: Ստեփանակերտն այդպես պայծառ գունավորողներից է 27-ամյա Մարիամ Անդրեասյանը: Ծնունդով Շուշիից Մարիամին, որին պատերազմից հետո Արցախ է վերադարձրել ազգային երգուպարով մյուսներին վարակելու անհագ ցանկությունը, առաջին անգամ հանդիպել ենք հունվարի 28-ին՝ Հայոց բանակի օրվան նվիրված միջոցառման ժամանակ: Եվ քանի որ շատ բարդ է նկարագրել, թե ինչ անսասան ու վառվռուն վճռականությամբ էր Մարիամը ներկաներին քայլ առ քայլ սովորեցնում «Յարխուշտա» պարել և պարզապես ընկղմվում իր առաքելության մեջ, որոշեցինք, որ հենց ինքը՝ շրջափակման մեջ ռազմապարեր պարող ու ուսուցանող Մարիամը, խոսի Արցախի անցյալի ու ապագայի, ցավոտ ու կարևոր դասերի ու շրջափակումը ճեղքող ներքին ուժի մասին:
«Ինձ համար մշակույթի ամենադրական կողմը բուժիչ լինելն է: Օրինակ, ազգային պարը կարծես փորձում է քեզ վերականգնել: Վախից է հանում, կասկածամտությունից, հարգանք է առաջացնում դիմացինի հանդեպ, հավասարության նշան դնում քո և կողքինիդ միջև: Դու հստակ գիտես՝ ինչ ես պահանջում քո հայրենիքից, քո ժողովրդից ու դու ինչ ես անում դրա համար: Առանց մշակույթի չի ստացվում էս ամենը: Եվ ամենամեծ բացն ինձ համար Արցախում այն է, որ հատուկենտ մարդիկ են դեռ, որոնք կարող են հետաքրքրություն ցուցաբերել ու մասնակից դառնալ. դժվար է գաղափարն ընդլայնել, երբ գաղափարակիցներիդ թիվը շատ սահմանափակ է:
Արցախում մշակույթի ու արվեստի՝ մարդկանց ընկալումը բավականին լուրջ բաց է, մինչև պատերազմը՝ վերջին տարիներին որոշակի լուծումներ գտնվում էին, բայց պատերազմից հետո, կարծում եմ, խնդիրն էլ ավելի է սրվել: Մշակույթն անտեսված է երկու պատճառով. Նախ իրական, ազգային մշակույթ Արցախում երկար տարիներ որպես էդպիսին չի եղել: Խորհրդային ժամանակաշրջանում ադրբեջանական ու ռուսական ազդեցությունները չափազանց ուժեղ էին: Դե պատկերացրեք, եթե դրանք Հայաստանում անգամ կային, ապա Արցախում ինչքան շատ կլինեին: Մյուս կարևոր գործոնը՝ մշակույթը գումար չի բերում Արցախում: Հասարակությունը նյութապաշտ է, իսկ երբ չկա հոգևոր սնունդ, ակամա սնվում ես միայն նյութականով՝ ուտելիքով, խրախճանքներով, լավ հագուստով. ինչ-որ ներքին դատարկություն կա, որը պիտի լցնես: Ու քանի որ մարդիկ այ այդ իրական մշակույթին հաղորդակից չեն եղել՝ դարձել են շատ նյութապաշտ:
Երևանում և Հայաստանի տարբեր մարզերում վերջին 8-10 տարիներին այս ամենը կա, բավականին մեծ թափ է առնում, մարդկանց մի լուրջ հատված իսկապես մտել է այդ ազգային մշակույթի մեջ: Ինչո՞ւ եմ ասում ազգային: Հետաքրքիր բան կա. երբ գնում եմ Արցախի որևէ գյուղ դպրոցի երեխաներին ազգային պար ցուցադրելու՝ առաջին արձագանքն այն է, որ իրենց պետք է լեզգինկա սովորեցնեմ: Ե՛վ հասկանում եմ, և՛ ապշում եմ: Երբ հարցնում ես լեզգինկայից՝ իրենք էլ որևէ ճիշտ շարժում չգիտեն, բայց քանի որ դա խորհրդային ժամանակներից է եկել, այս երեխաներն իրենց ծնողներից էլ դա են լսել, պատկերն այս է: Հարսանիքներին ինչ-որ մուղամային երաժշտություն է եղել և նման ինչ-որ բան են պարել, անունն էլ դրել լեզգինկա, թեև իսկական լեզգինկան լրիվ այլ բան է: Ամենակարևորը՝ մի 2-3 դաս հետո տղաները սկսում էին անասելի սիրել հայկական ռազմապարերը: Երբ գաղափար ես դնում մեջը, երբ բացատրում ես, թե ինչ է Յարխուշտան, Սղերդի քոչարին, Քերծին՝ իհարկե, սկսում են սիրել: Դա գալիս է հենց ուսուցչից: Բայց եթե այդ նույն ուսուցիչը ժամանակին այդ ազգայինը չի ստացել, այլ ստացել է այն, ինչ թույլատրվել է ԽՍՀՄ տարիներին, սովորել է մի բան, որտեղ կան միայն շարժումներ և չկա գաղափար:
Տեսեք, հիմա, որպես էդպիսին, չկա արցախյան ազգային պար, բայց կա Արցախի ազգային տարազ: Նշանակում է՝ կա մշակույթ, բայց այն թերի, աղավաղված է հասել մեզ: Եթե Տավուշի որոշ շրջաններ Արցախից գաղթ են ընդունել՝ ուրեմն այդ մշակույթը եղել է, և մենք տեսնում ենք դա Շամշադինի պարում, ավելի մաքուր մնացած, առանց ռուսերեն փոխառությունների բարբառում և այլն:
Բուժումը…
Պատերազմից հետո, երբ եկա Արցախ, սկզբում ահավոր վախեր ունեի: Գիշերներն ահավոր ծանր էին: Գուցե մինչև ժամը 4-5-ը չկարողանայի քնել: Աչքերս փակվում էին, մի քանի րոպեից վեր էի թռնում էն մտքով, որ կարող է արթնանամ ու մերոնց սպանված տեսնեմ, ինչ-որ մեկը դուռը ջարդի՝ մտնի մեր տուն: Ցավն էն է, որ ամբողջ այս ընթացքում և հատկապես պատերազմի ժամանակ մեզ միայն դա են պրոպագանդել, թե՝ հեսա թուրքը գալու է ու ձեզ կոտորի, և դուք պետք է գնաք այստեղից, հակառակ դեպքում՝ ձեզ կմորթեն: Իրականում այդ վախերը մնում են: Ինչքան էլ դրան գույն չտանք՝ դրանք շատ երկար են մնում: Մի քանի ամիս է, որ կարողանում եմ քնել ու կարող եմ վստահ ասել, որ էլ չեմ վախենում: Սկզբում նույնիսկ ամոթ էի զգում, որ կարող էի ինչ-որ ազգային երգեր լսել՝ Նժդեհի, Պետոյի մասին: Էլի քարոզի խնդիր էր, ասում էինք՝ դե, մենք միշտ էդպիսի երգեր ենք միայն լսել, դրա համար էլ էս օրն ենք ընկել: Իրոք, այդ ամոթի զգացումը կար, լսում էի ու ասում՝ ինչի համար եմ սա լսում, եթե չկարողացանք ոչինչ պահել: Գուցե ամիսը մեկ անգամ դա իմ մեջ կոտրեի, «Սարդարապատը» լսեի:
Պատերազմից հետո մեր «Տնջրեի» տղաներից մեկի ծնունդն էր, միևնույն ժամանանակ իրեն բանակ էինք ճանապարհում: Այդ օրը, երբ ազգային երգ հնչեց ու սկսեցին պարել, ուղղակի լաց էի լինում: Վիրավորանքից էի լացում: Այսինքն, մենք էսքան լուրջ մշակույթ ունենալով հանդերձ, էսքան լուրջ կերպար ունենալով հանդերձ, ոնց կարող էինք էսպես սխալվել, դավաճանվել, թույլ տալ, որ էս ամենը տեղի ունենար մեզ հետ: Հետո սկսեցի ինքս իմ մեջ կոտրել էս կարծրությունը, երգերը լսել, տանը մենակ պարել, հասկացա, որ գալիս եմ մի գիտակցության՝ «Ինչի՞ց ես վախենում, քո դիմացինն էլ է քո պես մարդ: Վախենում ես, որ կգա քեզ կսպանի՞: Զգոն եղիր ու ինքնապաշտպանվիր»:
Հենց բլոկադայի ընթացքում զգացի, որ ինձ համար այդ ադրբեջանցին էդպիսի հրեշավոր կերպար չի, որից չկարողանամ պաշտպանվել, և ես հանգիստ քնում եմ: Դա հենց այն բանի հետևանքն էր, որ բլոկադայի սկզբից ի վեր ամեն օր լսում էի ազգային երգը ու նաև՝ ուսումնասիրում: Շատ կարևոր է, որ մարդիկ հասկանան՝ մշակույթն ինքնանպատակ չէ, մշակույթը միայն ուրախության համար չէ, մշակույթը նաև ձեզ ուժ է տալիս, որ պայքարեք:
Ուսումնասիրությունը պակաս կարևոր չէ: Դու հասկանում ես, թե ինչ է, օրինակ, Խոյի պարը, նույն Խոյը, որն առկա է մեր ճարտարապետության մեջ: Դա, իհարկե, քեզ գերում է, որովհետև դու ինքդ քեզ ես, կարծես, բացահայտում, հասկանում քո առանձնահատկությունը: Դու հասկանում ես, որ դու տարբեր ես Վրաստանից, Թուրքիայից, Ռուսաստանից, ճանաչում ես քո յուրահատկությունը, որի համար հայ են քեզ կոչել: Իսկ մենք այս ամենը դնում ենք մի կողմ ու մտածում, որ հայ ենք, քանի որ ուղղակի հայերեն ենք խոսում: Այստեղ, ըստ իս, պակաս կարևոր չէ հիշել, որ մենք հենց հիմա հնարավորություն ունենք էլի մշակույթ ստեղծելու, բայց քանի դեռ դու չգիտես քո իրական մշակույթը՝ չես կարող այսօր ստեղծել մի բան, որը 100 տարի անց հարևանը չի ներկայացնի ադրբեջանական, թուրքական և այլն:
Հետպատերազմյան Արցախը, որը նաև «տալիս է»
Իրականում հենց վերջին բաց դասերի ժամանակ զգացի, որ այո՛, հետպատերազմյան Արցախն ինձ ինչ-որ բան տալիս է: Մի կին մոտեցավ ինձ, ասաց՝ «Թոռանս եմ կորցրել այս պատերազմում: Ինձ դրանից հետո ամեն ինչ արժեզուրկ, անիմաստ է թվացել: Բայց որ տեսա ոնց եք պարով փառաբանում զինվորին, հասկացա, որ ամեն ինչ կորած չէ, և որ ինքն անիմաստ չի զոհվել»: Այ դա ինձ համար Արցախն է, և այն ինձ շատ բան է տալիս: Եվ հանուն դրա ես պատրաստ եմ միշտ անել դա:
Հաճախ մենք ինքներս ենք մարդու կյանքն արժեզրկում: Այսինքն, եթե մարդը մահացել է՝ վերջ: Եվ մենք միայն լացում ենք իր հետևից որպես ավարտված պատմություն: Բայց չէ՞ որ նա արած գործ ունի: Նախ պետք է հարգել մեր զոհերին ու իրենց զոհողությունը: Շատ են ասում՝ «անիմաստ զոհեր են եղել»: Հորաքրոջս տղան, որը կամավոր էր, այո, տեղ չհասնելով՝ զոհվեց: ԱԹՍ-ն խփեց ավտոբուսին: Բայց ինքը գիտակցաբար, իմանալով, որ կարող է զոհվել՝ գնաց ճակատ: Իր մեղքով չէ, որ ինքն այդ ճակատ էդպես էլ չհասավ: Ընտրությունը նա արել է, լսել է պատերազմի մասին ու հասկացել, որ ինչ էլ լինի՝ պիտի գնա: Դրանից կարևոր զոհողությունն էլ ո՞րն է: Եվ դա անիմաստ զոհ չէ: Մեզանից քանիսը՞ կգնային այդ գիտակցված քայլին: Անգիտակից էին նրանք, որոնք դեղին ավտոբուսներով էին ուղարկում այդ կամավորներին, որոնք այդքան հեշտ թիրախավորվեցին ԱԹՍ-ների կողմից: Շատ տղաներ էլ ողջ մնացին, բայց արդյո՞ք մենք արժևորում ենք նրանք փրկված կյանքը: Տղաներ կան՝ ձեռք չունեն, ոտք չունեն: Իրենց պետք է բուժել, խնամել, չէ՞: Նա կաղ ոտքո՞վ ավելի օգտակար կլինի հայրենիքին, թե՞ առողջ ոտքով, թե՞ նա այլևս ուղղակի չկա մեզ համար:
Խնդիրն այն է, որ եթե թոռնիկին կորցրած կինը կարող է ինձ մոտիվացնել, բայց ամբողջ Արցախին, ամբողջ ժողովրդին հասնել է պետք, դառնալ յուրաքանչյուրի մոտիվացիան ու արժեհամակարգ ձևավորել: Հիշում եմ, որ փետրվարի 20-ի ֆլեշմոբի ժամանակ, օրինակ, շատ անունով արտիստներ նախընտրեցին Արցախում երգել իշխանության ներկայացուցիչների փակ միջոցառմանը: Բայց չէ՞ որ դուք կարող էիք այդ պահին լինել ժողովրդի կողքին, ոգևորել: Բայց դուք չկայիք:
Երկուսուկես տարի առանց Շուշիի
Ստեփանակերտ գալուց հետո Շուշին ամեն օր այսքան մոտ տեսնելն ինձ չի ընկճում: Ընդհակառակը, դա ինձ մշտական հիշեցում է, որ իմ տունն էնտեղ է ու գալու է ժամանակը, և ես վերադառնալու եմ:
Երկար ժամանակ մայրիկիցս վիրավորված էի, քանի որ վերջին օրերին խորամանկությամբ ինձ դուրս բերեց Շուշիից: Ես կուզեի վերջին օրերն այնտեղ անցկացնելու հնարավորությունն ունենալ, դրա համար շատ վիրավորված էի զգում: Իրականում, այդ պահին, իհարկե, չէի մտածում, որ վերջին օրերն են, այլ մտածում էի, որ կարող եմ մնալ ու ավելին անել: Շուշին դատարկվել էր, ընկերուհուս հետ զորամասի խոհանոցում էինք կամավորական աշխատանքներ տանում: Հայաստանից շատ կամավորներ էին գալիս, կանայք էլ իրենց երեխաներին վերցրել, գնացել էին Երևան: Այդքան զինվորներին կերակրող պիտի լիներ, իրենք չոր օրապահիկներով էին միայն սնվում: Մենք էլ որոշեցինք, գնացինք խոհարարություն անելու: Ինձ համար ամուր թիկունք լինելը շատ կարևոր է: Շատ վատ օրեր ենք անցել: Ինչ-որ մեկը գալիս է, ասում է՝ «Էս ինչ տեղում ոչ ոք չի մնացել, բոլորին սպանել են», իսկ քո եղբայրն այնտեղ է: Բայց այդ ներքին զգացումը, որ դու գիտակցում ես, որ պատերազմ է ու միայն քո եղբայրը չէ, այլ հազարավոր տղաներ են ճակատում, և գուցե ես էլ այս պահին մահանամ, որովհետև զորամասում եմ, որն ամեն րոպե կարող են խփել, դու հասկանում ես, որ եթե ես կարող եմ որևէ չնչին բան անել՝ պետք է անեմ»:
Սոֆյա Հակոբյան