Ձոն Արցախի վերջին տոնին, մոռացված որբերին ու ծռած վախերին
«Ձոն Արցախին». այսպես պիտի կոչվեր այս անդրադարձը, որը սեպտեմբերի 2-ին՝ Արցախի անկախության վերջին տոնին ընդառաջ պիտի գրվեր: Չգրվեց: Վերջին անգամ գրվելու հնարավորություն ունենալով՝ չգրվեց: Որովհետև այնքան սարսափելիորեն կանխատեսելի էր, որ վերջինն է, որ որևէ մեկի լեզուն չպտտվեց գրելու ու ավարտելու, գրելու ու նորից ողբալու, գրելու ու նորից խաբելու, գրելու ու մարդկային ամենամաքուր, միշտ ինչ-որ տեղ դեռ ողջ մնացող, փոքրիկ ու միամիտ հույսը փշուր-փշուր անելու:
Հույսը: Հույսի մասին վերջին անգամ նման տխուր ձևակերպում էի արել Խութի լեռներում ծվարած արաբախոս հայերի ընտանիք վերջին այցից հետո: Այդ օրը ևս մեկ անգամ հասկացել էի, որ Էրգրում ամեն ինչն է հարաբերական, և միակ բանը, որը հարաբերական չէր՝ ցավն էր: Բոլորի ապրած ցավն՝ անխտիր: Անսահման, բթացած, երբեմն՝ նիրհող, բայց երբեք չքնող ցավը:
Մեկ էլ՝ հույսը: Ցանկացած որբի, մեր դեպքում՝ Էրգրում մնացած հազարավոր որբերի այս կյանքում ոտքի վրա պահող այդ հույսի նշույլը: Անսահման, աներես, երբեմն՝ մարող, բայց միշտ, մեկ դար շարունակ այս հայրենի գավառներից մեկում, այդ մոռացված ու երբեմն քարտեզից ջնջված գյուղերից մեկի փոքրիկ հողե տնակներից մեկում, ինչ-որ մեկի սրտում հավերժ կենդանի ու ծածուկ հույսը: Այո, գրեթե հենց այդպես էի գրել հույսի մասին, այդ ամենից հետո մեր ապրելու իմաստի մասին: Ուղիղ 5 տարի է անցել, և հիմա հույսը ոչ միայն այդ միայնակ որբերին, այլև ավելի քան երբևէ ինձ էլ, բոլորիս էլ պետք է: Որովհետև մենք մոռացել էինք այդ որբերին, և հիմա մենք ենք «որբ»:
Չկարողացա Արցախին որևէ բան ձոնել: Որովհետև որբ, շատ որբ էի զգում շրջափակման 9-րդ ամսում:
***
Ցեղասպանությունները մարդուն առաջին հերթին զրկում են որոշում կայացնելու իրավունքից: Այստեղ կամ այնտեղ լինելու, այս կամ այն լեզվով խոսելու, շարական կամ ազան երգելու, կրթվելու կամ միայն երազելով սահմանափակվելու, ինչ-որ բան ձեռնարկելու կամ սպասելու, մայր դառնալ-չդառնալու, մի խոսքով՝ երջանիկ լինել-չլինելու իրավունքից: Ցեղասպանությունն ավելի պարզ բացատրելու ձև ես չգիտեմ. ուղղակի ոմանք որոշել են, որ դու պիտի երջանիկ չլինես, որովհետև այս ազգի ներկայացուցիչն ես: Ահա այսքան պարզ, ահա այսքան անվիճելի է այն, ինչ տասնամյակներ շարունակ քննարկվում ու վիճարկվում է գրքերում, պառլամենտներում, քաղաքական ելույթներում:
Արցախի՝ պատմության մեջ առաջին տոտալ տեղահանությունից մեկ ամիս առաջ՝ Հադրութի օրվան նվիրված սյունակիս մեջ էի կարողացել շարադրել այն, ինչ ծնված օրվանից մտածում եմ մեր ընտանիքի՝ պոլսեցի Սյուզան տատիս ու Արթին պապիս, տոհմիս մյուս՝ սասունցի ու մշեցի կողմիս ու մեր բոլորի՝ այդպես էլ չավարտվող այս շրջապտույտի մասին:
Այս ընթացքում հոգնեցնելու չափ շատ խոսվեց Արցախի սովյալ օրերի, մեր հարևանների անխղճությունից, միջազգային իրավունքի անզորությունից, դաշնակիցների՝ տկարությունից, նաև՝ մեր անտարբերության ու էլի շատ-շատ, բայց շատ երկրորդական բաների մասին: Մեկը մինչև օրս Արցախի հարցը համարում է տարածքային վեճ, մյուսը՝ նոր է գլխի ընկել, որ էթնիկ կոնֆլիկտ ասելն ավելի խելացի է հնչում: Մեկը Լաչինն էր փակում, մյուսը՝ Աղդամը բացում, մեկը դատապարտում «տյուս կյալ» ցանկացողներին, մյուսը՝ երեխայի համար ուսանողության կեղծ թուղթ պատրաստում, որ անցկացնի չարաբաստիկ Հակարիի կամրջով, ևս մի քանիսը՝ սովյալների վրա թանկ խաղող ու ինքնորոշման հույս էին վաճառում: Բայց այդպես էլ ոչ ոք չխոսեց կարևորի՝ Արցախի մարդու ընտրության մասին: Ոչ ոք չնկատեց անգամ, որ վերը նշված տարբերակներից ոչ մեկը որևէ մեկի ընտրությունը չէր: Որովհետև ես խաղող չէի սիրում բայց ուտում էի: Որովհետև ես ուզում էի մայրիկիս գոնե ամիսը մեկ անգամ տեսնել, բայց չէի կարող: Որովհետև ես կուզենայի, որ իմ երեխաներից գոնե մեկն Արցախում ծնվեր, բայց չծնվեց: Որովհետև ես կուզենայի, որ Արցախում մնալու գինն այլ լեզվով խոսելն ու ինքս ինձանից հրաժարվելը չլիներ, բայց առաջարկվածների մեջ նման տարբերակ չկար:
Ոչ ոք չզգաց ու չասաց, որ Արցախի հարցը ո՛չ տարածքի, ո՛չ բուֆերային գոտու, ո՛չ միջանցքի, ո՛չ սննդի, ո՛չ էլ անգամ այն վեհ ճառերի խնդիրն էր, որոնց հետ մենք կապում էինք Արցախը: Արցախի հարցն այնքան պարզ էր, որ ավելի պարզ դժվար է պատկերացնել. Արցախի հարցն ընտրելու իրավունքի հարց էր: Միանալը կամ անջատվելը, ցամաք հաց կամ խորոված ուտելը, կանաչ կամ կապույտ անձնագիր ունենալը, գնալը թե մնալը, իրար հայհոյելը թե սիրելը և այս ամենի մասին խոսելը կամ լռելը ինքնուրույն ընտրելու հարց էր ընդամենը: Ընդամենը: Եվ թող հազար անգամ էլի ասվի ու արտատպվի, թե Մաշտոցը Տնջրի տակ էր նստել 1600-ից ավելի տարի առաջ, որ Հադրութի Տումիում Գագիկ թագավորը ինչ տեղական գինի էր խմում կամ հարևան Տողում Մելիք Եգանը քանի անգամ է Հայաստան անունը գրել ապարանքի պատերին: Մեկ է, դա իմ պատշգամբում ծլեցրած ընկույզս՝ իմ բաժին խաղաղությունս այստեղ աճեցնելու իմ ընտրության խաթարման հետ գուցե և կապ չուներ: Որովհետև ամեն ինչ շատ ավելի պարզ էր:
… Որովհետև սա ուղղակի ցեղասպանություն էր: Որովհետև մենք շատ ենք մտքից «որբ», որովհետև մեր որբերի մասին շատ ենք մոռացել և «շատոնց» ենք մոռացել:
«Խե՜ղճ տղաներ… Խեղճուկրա՜կ որբեր», -կգոռար Սարոյանի քեռին նորից:
***
Ի՞նչ է նշանակում «ծուռ սասունցի». 22 տարի առաջ հարցրի ես՝ այն ժամանակ արդեն 80 տարեկան տատիս, որը երկու ամսով եկել էր Կիև՝ մեզ հյուր: Այդ երկու ամսվա ամենավառ հիշողությունը նրա՝ երկու ժամը մեկ հնչող տագնապն էր, թե՝ «Ինձ շուտ վերադարձրեք Երևան, բա որ օտար հողում մեռնեմ՝ խայտառակ լինենք»: Իսկ մենք դեռ չէինք կշտացել տատից, չէինք ուզում բաց թողնել նրան: Այնքան, որ տատս տարատեսակ խորամանկությունների էր դիմում, երբեմն էլ՝ հիվանդ ձևանում, որ վախենանք, արագ հետ տանենք Հայաստան, քանի դեռ «ուրիշի հողում» չի մահացել:
Տատիկս միակն էր, որ չէր զլանում մեզ բացատրել, թե ովքեր են «ծուռ սասունցիները»: Բացատրել այնպես, ինչպես կստացվեր այդ պահին, թեկուզ և ես շատ քիչ բան էի հասկանում այդ ամենից: 8 տարեկան էի և լավ չէի հասկանում նաև տատիս բարբառը, բայց գիտեի, որ նա և նրա մեջ ապրող այդ յուրահատկություններն ավելի մոտ են ինձ, քան այն ամենն ինչ ինձ շրջապատում է այդ օտար երկրում: Տատս դպրոց չէր գնացել և յուրաքանչյուր հետաքրքիր պատմությունից առաջ միշտ ասում էր. «Ինչ պատմեմ, բալես, տատին անգրագետ կնիկ»: Բայց այն ամենն, ինչն իր մեջ կրեց ու այդ կարճատև երկու ամիսների ընթացքում առանց շատ բառերի հասցրեց մեզ փոխանցել տատս՝ մինչև օրս ստվերի պես ուղեկցում է ինձ բոլոր նոր շրջափակումների, սովյալ օրերի, պատերազմների, որբության ու ցեղասպանության միջով: Որովհետև հենց տատիս «անգրագետ» պատմած ու բացահայտած ծռությունն է, որ մարմնավորվում ու կարծես ձեռքի ուժով, նախատինքով ու սիրով, ծուռ մտքի հայհոյանքով ու ձեռքի թեք հարվածով վեր է բարձրացնում չափազանց ծանրացած մարմինդ ու է՛լ ավելի ծանրացած հոգիդ:
Ծռությունը: Ծռությունը, որքան որ ես հասկացա իմ՝ տատիս կարճատև ներկայության ընթացքում վայելածս զրույցներից ու երբեք չտեսած սասունցի պապիս գյուղ՝ Սասունի Գելիեգուզան իմ պարբերական այցերից, դա հենց անվախությունն է: Բայց չէ, ոչ այնպիսին, ինչպիսին դուք պատկերացնում եք: Ոչ այնպիսին, ինչպիսին մեզ ներկայացրել են գրքերում, ֆիլմերում, կենացներում: Ոչ, մարդիկ քաջ չեն ծնվում: Ո՛չ մեր Սասունի լեռներում, ո՛չ Արցախում, ո՛չ Հիմալայներում: Մարդիկ անվախ չեն, որովհետև Աստված օժտել է նրանց նման շռայլությամբ: Ոչ՛ ու էլի՝ ո՛չ: Մարդիկ անվախ են, որովհետև սովորել են հաղթել վախին: Որովհետև խեղճ ու կրակ որբերին խնամելը, նորից՝ մի ուրիշ տեղում Սասունի կամ Արցախի Թաղավարդի չորաթան պատրաստելն ու անգամ նորից ժպտալը պահանջում է նախ հաղթել վախին, հաղթել որբությանը, հաղթել ինքդ քեզ:
Պահանջում է ծռվել ու ծռել վախերը:
Պահանջում է ապրել:
Սոֆյա Հակոբյան