Զարիկը
Զարիկի առջևի կաթնատամներն իրար հետևից ընկան:
«Առ քեզ շա՛ն ատամ, տուր ինձ գառա՛ն ատամ»,- ասել տվեց տատը ու ատամներն այգու կողմը նետեց:
«Վա՜յ, ուրեմն իմ բերանում շան ատամնե՞ր են»,- Զարիկի մտքով մի բան անցավ, աչքերը ուրախությունից փայլեցին, եղած ատամներն իրար սեղմեց, շրթունքները ջղաձիգ հետ տարավ ու շան նման գռմռաց։ Ինքն իրեն վախենալի թվաց Զարիկը, որովհետև անատամ բերանը դեռ հայելու մեջ չէր տեսել։ Գռմռոցի վրա տատը թեթև թմփացրեց թոռան հետույքին, ու նա տատի փափուկ գրկից ոստնեց դեպի երկաթե ցանցավոր մահճակալը։ Ցատկում էր Զարիկը մերկ ցանցի վրա, ցատկում էր ու հանդիսավոր հևում.
-Շա՛ն ատամ, գառա՛ն ատամ, շա՛ն ատամ, գառա՛ն ատամ…
* * *
Անցած ամառ Զարիկն ուզում էր, որ բակի շոգն ու աղմուկը ոնց կային, այնպես մնային, ընկերների հետ առավոտից իրիկուն գնդակ խաղար, ոչի՜նչ, թող ինքն էլի աքլորը լիներ, վազեր-հասցներ հեռու նետած գնդակը, խաղացողներին տար: Զարիկը մի անգամ ընկերներին ասել էր, թե ինքը ամռան կոշիկները պահել է, որ չգնա։ Նրանք էլ, փոխանակ ուրախանային, ծիծաղել էին Զարիկի վրա: Իսկ ամառը ոտաբոբիկ գնացել, այնքա՜ն էր հեռացել, որ նրա փոխարեն, ահա, ուրիշ ամառ էր եկել: Բակում նույն շոգն ու աղմուկն էին, նույն գնդակն ու ջրոցին, բայց երկու բան Զարիկին ստիպում էին ամբողջ ուժով հրել, որ այդ ամառը շուտ անցնի: Աշնան հենց առաջին օրը Զարիկը դպրոց պիտի գնար: Նա մտքում ասում էր. «Էդ`մեկ», ու ցցում էր փոքրիկ ցուցամատը: Ու մի բան էլ․ ամռան գալու հետ Զարիկի պապը հիվանդացել էր, ուրեմն պարզ էր, որ ամռան հետ էլ պիտի անցներ-գնար պապի հիվանդությունը: «Էդ`երկու»,- մտքում ասում էր Զարիկը ու ցցում էր միջնամատը: Ցցված մատները երկար պահում էր պարսատիկի պես, նրանց արանքից մե՛կ մոտիկ տեղ էր նշան բռնում, մե՛կ հեռու, ու՝… ուղի՛ղ նշանակետին: «Ի՜նչ էլ աչք ունես, ա՛յ Զարիկ»,- ծիծաղում-անցնում էին բանից անտեղյակները:
* * *
- Զարի՛կ, պապը լավ չի, արի՛:
Այդպես էր: Ամբողջ ամառ մե՛կ տանը պետք էր լինում Զարիկը, մե՛կ ոտքի տակ էր ընկնում. «Զարի՛կ, պապը լավ չի, արի՛», «Զարի՛կ, պապը լավ չի, գնա՛»…
Մյուս պապի տունը Զարիկի ոտքով մի տաս-տասնհինգ րոպեի ճանապարհ այնկողմ էր: Զարիկն ամբողջ ամառ ճոճանակի պես մի պապի տնից մյուս պապի տուն էր գնում ու գալիս: Օրը հարյուր անգամ էլ ուղարկեին, կգնար, ինչ տային, կտաներ ու կբերեր, միայն թե ճանապարհին չհանդիպեր իրենց թաղի գիժ Կարոյին: Կարոն այդ կողմերի ուրվականն էր՝ անտեր ու անտարիք։ Մի քիչ մարդ էր Կարոն, մի քիչ գազան։ Նրա հոգու հետ խաղալը վատ տղերքի սիրած գործն էր: Դրանք մի երկու անգամ նկատել էին, որ Զարիկը սրտնեղում է, երբ իրենք Կարոյին հալածում են։ Ու, պա՛հ, ուրախանալու ի՜նչ առիթ էր ստեղծվել: Հենց Զարիկին տեսնում էին, սկսում էին Կարոյին գժվացնել: Կարոն անատամ բերանից փսլինք թափելով արջավարի ոռնում էր, ու թաղի տղերքի կարծիքով նրան խղճալը մի չտեսնված մազալու բան էր: Նայում էին Զարիկի դեմքին, ձեռքերի ափերն իրար էին զարկում ու հռհռում․ «Տեսա՞ր, արա՛, տեսա՞ր․․․»։ Զարիկը մի անգամ աչքերը լցնելու փոխարեն զոռով ժպտացել էր, որ էդ տղաներին ցույց տա, թե ինքն էլ չի սրտնեղում Կարոյի գոռոցից։ Բայց նրա հնարամտությունը բանի տեղ չէր անցել, ու մյուս պապի տուն գնալ-գալը պատիժ էր դարձել: Ոչի՜նչ, ամառը կանցնի, պապի հիվանդությունն էլ հետը, Զարիկին էլ շուտ-շուտ չեն ուղարկի մյուս պապի տուն, թաղի տղաները կմոռանան իրենց չար ուրախությունը, ու Զարիկն էլ Կարոյի առաջ մեղավոր չի լինի։
* * *
-Զարի՛կ, պապը լավ չի, արի՛:
-Մա՛մ, բա որ դպրոց գնամ, տետրիս վրա ո՞ւմ անունն եմ գրելու:
-Ինչի՞ ես հարցնում որ…
- …
* * *
Զարիկենց վարդի այգին բոլորի աչքի փուշն էր:
«Մարդ է՞լ տնամերձ հողը վարունգի ու լոբու տեղակ ծաղկի տակ կդնի»,- զարմանում էին հարևան-բարեկամները: Իսկ հրուշակագործ Թորոսն ուսերը ցնցելով ծիծաղում էր հարցնողների առաջ ու դնդնալով իր այգին էր մշակում: Պապի ծիծաղն այնքան էլ Զարիկի սրտով չէր: Կուզեր, որ պապն իրենց այգուն խեթ նայողներին մի էն տեսակ պատասխան տար, որ էլ բերանները չբացեին: Այնինչ նրա ծիծաղն իր վարդերի պես անհասկանալի էր մնում:
Միայն մի հոգի կար, որի սիրտը արյուն էր լցվում Թորոսի ծիծաղից: Նա գիտեր, թե ինչ է թաքցնում այդ ծիծաղը: Նրա բաժինը Թորոսի կարմիր վարդերի փշերն էին: Վարդերը Թորո՛սն էր խնամում, փշերը նրա՛ն էին ծակում: Թորոսի կինն էր դա` Զարիկի Սիրան տատը:
Իր մորը չէր տեսել Սիրանը։ Հորն էլ լավ չէր հիշում։ Մի գիշեր աղմուկով մտել էին իրենց տուն, քնած տեղից հանել ու մեջքին տալով տարել էին նրան։ Հորեղբայրն իր տուն էր տեղափոխել Սիրանին, ու դեռ կարգին չմեծացրած՝ մարդու էր տվել նրա երկու տարիքն ունեցող մի գաղթականի։ «Տեսա՞ր, էլի անտեր չմնացիր, կուլակի՛ աղջիկ, շան բախտ ունես։ Կրթված մարդ է, ձեռքին էլ էն երկրից բերած արհեստ կա։ Վե՛ր կաց, հետը գնա»,- այս ասել ու առանց մի խրատ ու բարեմաղթանք՝ ճամփու էին դրել։
Հորեղբոր տնից մինչև հրուշակագործ Թորոսի տուն Սիրանի ոտքով ամռան մի երկար ցերեկվա ճանապարհ էր։ Սիրանը փոշոտ կոշիկները շեմքի մոտ հանել ու բոբիկ ոտքերով Թորոսի տուն էր մտել։ Հետը իր հագուստի կապոցն էր բերել ու կապույտ հայացքի ծով-ծանրությունը։
Բայց մի բան լավ էր՝ Թորոսը իրեն այն անունն էր տալիս, որ վերջին անգամ հորից էր լսել․ Սիրան էր ասում իրեն․․․
Ժամանակը կանգնած էր ձևացել, բայց գաղտուկ սահել-անցել էր։ Սիրանը Թորոսի տունը զավակներով էր լցրել: Թորոսն էլ կարծել էր, թե իրենց մեկտեղած հոգսը կբավարարի Սիրանին, ու ինքը հանգիստ խղճով կփայփայի իր գաղտնիքը ու իր այգին, որն ուրիշի համար էր` անանցնելի սահմանից այնկողմ մնացած, աստված գիտի`ո՞ղջ, թե՞ շատերի հետ մեռած-գնացած Զարիկի:
Բայց Սիրանին իր ամուսնու հենց ա՛յդ սերն էր պետք. ա՛յն, որ Զարիկի բաժինն էր: Թոնրի ծխի մեջ չէր այդ սերը, զավակների անկտրում ապրուստի մեջ չէր: Սիրանի փնտրած սերը Թորոսի թափած քրտինքի մեջ չէր, այլ նրա աղի արցունքի․ վարդերին տված գուրգուրանքի մեջ էր․․․ Զարիկի նման էր այդ սերը, Զարիկի անունն ուներ: Ամուսնու գաղտնիքը իրենց տան պատից նայող տիրամոր պես էր․ նրա անհաս ներկայության առաջ ամեն օր ծնկում, աղոթում էր Սիրանը: Զարիկի կարմիր վարդե՜րը․․․ Դրանց բույրը տուն էր մտնում, ու Սիրանը Թորոսին չէր խնդրում, որ վարդերի տեղակ տան համար վարունգ ու լոբի տնկի:
Այն, որ Սիրանը գիտեր Զարիկի մասին, Թորոսի սրտով չէր, նրա սրտի ցավն էր: Պատճառը օղին էր: Էդ դառը դավաճանը ո՜նց էր կարողանում խոսեցնել լռակյաց Թորոսին: Ամեն անգամ շիշը կես անելուն պես ձեռքը սրտին սեղմում ու հեկեկում էր. «Զարիկս, ա՜խ, իմ Զարիկը․․․․ վարդը ձեռքին․․․․»: Հարբած օրերից մի օր էլ լուր էին հասցրել, որ աղջիկ թոռ է ունեցել: Թորոսը պարելու պես ձեռքերը պարզել, աղմկել ու պահանջել էր, որ թոռան անունը Զարիկ դնեն:
Ու Զարիկի տեղը տան մեջ մեծացել էր:
* * *
Թորոսի ու Սիրանի մի մատ թոռը ե՞րբ էր հասկացել, որ պապը հարբած ժամանակ ի՛ր համար չի լաց լինում, այլ մի ուրիշ Զարիկի: Ո՞նց էր հասկացել, որ հեռու-հեռու տեղ մնացած իր անունով մեկը ամեն անգամ օղու հետ լցվում է պապի ներսը ու տանջում նրան:
Թորոսի ու Սիրանի մի մատ թոռը ե՞րբ, ո՞նց էր հասկացել, որ իր անունը բոլորին ցավ է պատճառում․․․
* * *
-Մամ, բա որ դպրոց գնամ, տետրիս վրա ո՞ւմ անունն եմ գրելու:
-Ի՞նչ ես լսել, է՛, ա՛յ Զարիկ: Պապը լավ չի, արի՛: Արի էս փողը վերցրու, գնա Սաթիկի խանութ, ասա թող մի շիշ օղի տա:
«Մա՛մ, բա ասում էիք`պապը էնքան խմեց, հիվանդացավ»: «Բա դուք պապին օղի չէիք տալիս, որ շուտ լավանա»: «Ինչի՞ ես ինձ Սաթիկի խանութ ուղարկում, մա՛մ, պապը կխմի ու հիվանդ տեղը լաց կլինի»: Զարիկն այս հարցերից որն էլ տար, կլիներ, բայց սուսուփուս փողը վերցրեց ու գնաց:
Օղու շիշ բռնած չկար Զարիկը: Առիթից օգտվեց ու սկսեց ուշադիր նայել: Ի՞նչ գաղտնիք կար դրա մեջ: Կախարդական էր, հա՞: Իր անունն ունեցող այն մեկից ի՞նչ կար շշի մեջ ուրախ ծփծփացող անգույն ջրում, որ այդպես տխրեցնում էր պապին: Օղու գաղտնիքը փնտրելով, առանց ոտքի տակ նայելու գնաց Զարիկը ու երեսի վրա փռվեց գետնին:
-Պապի հալալ թոռն ա: Էնպես ընկավ, որ շշին բան չպատահի,- քրքջացին գիժ Կարոյին հալածողները:
Զարիկն ընկած տեղից վեր կացավ: Ծունկը արյուն ու հող էր: Ծպտուն չհանեց, շրթունքներն իրար սեղմեց, շիշը ամուր գրկեց ու ինչքան կարող էր`առանց կաղալու գնաց, որ վատ տղաներն իմանան` հեչ ուրախանալու բան չկա:
Տանը անսովոր իրարանցում էր: Զարիկը չհասցրեց էլ նկատել, թե իր ձեռքից ոնց խլեցին օղու շիշն ու ներսի սենյակ տարան: Պապի սենյակն էր: Զարիկը մի անգամ մյուս սենյակների մասին ասել էր «դրսի սենյակ», ու բոլորը ծիծաղել էին նրա վրա:
-Տե՛ս, Զարիկը քեզ օղի բերեց,- ասացին ու թոռանը պապի կողմը հրեցին:
Պապը նայեց Զարիկին, ու արցունքները թրջեցին նրա ցից ու ցամաք այտերը: Զարիկը մտածեց`պապը երբեք իր համար լաց չի եղել, իսկ այն մյուս Զարիկի համար միայն խմելուց հետո է լաց եղել: Բայց չէ՞ որ պապը դեռ չի խմել: Ինքը օղին հենց նոր բերեց: Ուրեմն ինչի՞ է լաց լինում: Զարիկն առանց խմելու լացող պապ չէր տեսել: Դրա համար էլ խեղդվում էր, ո՜նց էր ուզում հեկեկալ։ Բայց ինչ-որ բան նրան հուշում էր, որ հիվանդ պապի համար միայն մեծերը կարող են լաց լինել: Մեկ էլ Սիրան տատը նկատեց Զարիկի ցեխոտ-արյունոտ ծունկը: «Քոռանա՜մ»,- ասաց, ձեռքը օղիով թրջեց ու մաքրեց թոռան վերքը: Օղին անտանելի մրմռացրեց, ու Զարիկը հասկացավ պապի ու օղու գաղտնիքը: Հասկացավ նաև, որ արդեն կարելի է, փղձկաց ու թափեց զսպած արցունքները: Քիչ հետո նա, արցունքի չորացած առուները կլոր այտերին, սուս նստել էր իր սիրած երկաթե ցանցավոր մահճակալին․․․ Ինքը մեծ աղջիկ էր ու հասկանում էր, որ ցատկել չի կարելի։
* * *
-Զարի՛կ, պապը լավ չի, գնա՛:
Այդ գիշեր Զարիկին մյուս պապի տուն քնելու տարան: Երեկոներն այնտեղ ուրախ էին լինում, բայց Զարիկը չուզելով գնաց: Վախենում էր, որ Թորոս պապին էլի «գաղթական» կասեն, Սիրան տատին՝ «կուլակի աղջիկ»: Ինչի՞ց է, որ Թորոս պապի տանն այդ բառերից տխրում են, իսկ մյուս պապի տանը՝ ուրախանում։ Այդ հարցը Զարիկն ինքն իրեն տվել ու սպասում էր պատասխանի։ Բայց մի բան արդեն գիտեր՝ Թորոս պապը հիվանդ է, ու ինքը ծաղրանքին չի դիմանա, լաց կլինի: Կարոյի պատմությունից խրատվել էր Զարիկը: Երբ տեղ հասան, տեսավ, որ մյուս պապի տանն ամեն անգամվա պես ուրախ չէ։ Տատն ասաց. «Դու երեխա ես, գնա, քնի»: Առավոտյան նա Զարիկի ձեռքը բռնեց, ասաց․ «Մեծ աղջիկ ես, արի»։ Ու նրան Թորոս պապի տուն տարավ: Ամեն անգամ պապի փռից գաթայի հոտը տարածվում էր բակում ու գնում-հասնում էր մինչև փողոցի ծայրը։ Զարիկը հեռվից տեսավ՝ ա՛յ այդքան տեղ լիքը մարդ էր հավաքված։ «Գաթայի հոտն են առել։ Պապը հաստատ լավացած կլինի»,- գլխի ընկավ Զարիկը։
-Զարի՛կ, պապդ մեռել ա,- ասացին բակի գնդակի չեմպիոնները, ու Զարիկը քայլելիս մի տեսակ գլուխը տնկեց:
Պապի թաղումից Զարիկի հուշերում իր հոր լայն թիկունքը մնաց, որ անընդհատ հայտնվում ու Զարիկի աչքից պահում էր փայտե մեծ արկղի մեջ պառկած պապին, որ գնաց`իր հետ տանելով Զարիկի գաղտնիքը: Այն Զարիկի չէ, հենց ի՛ր: Այդպես էլ ոչ ոք չիմացավ, որ մեղավորը ինքն էր: Պապը իր բերած օղին խմել ու մեռել էր: Հաստատ սովորականից շատ էր վառել: Ինքը հո տեսավ, թե ինչ անտանելի էր, երբ իր բերած օղին վերքի վրա լցրեցին:
Թորոս պապը դրսի սենյակներից մեծում էր։ Կանայք լաց լինելով խոսում էին պապի հետ: Զարիկը մտածեց, որ դա պապին դուր չի գա ու փորձեց շեղել նրա ուշադրությունը․ «Մի լավ բան ասե՞մ, պապ։ Քսանվեց օրից դպրոց պիտի գնամ ու քեզ պես գրագետ պիտի դառնամ»։ Հետո էլ թե․ «Պա՛պ, գառան ատամով չար տղաներին վախեցնել կլինի՞»․․․
Պապը լռում էր։ Զարիկի համար դա շատ սովորական բան էր․․․
Հետո տղամարդիկ վերցրին Թորոս պապին ու տարան։
Պապը որ մի քիչ համբերեր, Զարիկն ուժեղ կհրեր, ու ամառը կանցներ-կգնար…
* * *
․․․Գաղթական Թորոսի վարդի այգին մի գիշերվա մեջ չորացավ: Բոլորը զարմանքով խոսում էին, թե Սիրանը Թորոսի համար էնքան արցունք չի թափել, ինչքան վարդերի: Հարևան-բարեկամների համար այդ այգին միշտ էլ հանելուկ էր եղել: Հիմա էլ ամեն մեկն իր մտքի զորությունն էր ցույց տալիս․ տարակուսանքով Սիրանին նայում ու փորձում էին գուշակել, թե ինչից չորացած կլինեն Թորոսի վարդերը: Զարիկն անընդհատ հասկացնում էր տատին, որ ինքը չի վախենում, ու որ տատը կարող է բոլորին ասել, թե վարդերին ինչ է եղել։ Բայց տատը կարծես պատմելու մտադրություն չուներ, միայն լուռ լաց էր լինում։ Իսկ հավաքվածները չէին լռում․ ամեն անկյունում վարդերից էին փսփսում։ Զարիկը մեծերի խոսակցությանը խառնվողը չէր, բայց վախեցավ, որ Սիրան տատն այդպես էլ ոչինչ չի ասի ու վարդերի մեղքը իր վրա կվերցնի։ «Դաղալություն կլինի»,- մտածեց Զարիկը, սիրտ առավ ու բոլորին պատմեց իր ընկած ատամների պատմությունը: Հա՛, տատը իր ատամներն այգու կողմն է նետել: Մենակ էն երկուսը չէ, դրանից հետո էլի՛ է նետել, ու շուտով վարդի փոխարեն շան ատամի թփեր են աճելու պապի այգում, ահա՛, թե ինչ: Սիրան տատն ի՞նչ մեղք ունի։ Ճի՛շտ է, նետողը տատն էր, բայց ատամներն իրե՛նն էին։ Պատմեց Զարիկը ու կուչ եկած սպասում էր նախատինքների։ Համարյա գիտեր, թե ինչեր կասեն․ «Հա՜, ուրեմն դո՜ւ․․․»։ Բայց մեծերից ո՞վ գլուխ կհանի․ ձեռքները բերաններին սեղմեցին ու փռթկացին։ Լավ էր գոնե՝ տատն էլ մի թեթև ժպտաց, արցունքները մաքրեց ու թմփացրեց թոռան հետույքին։
Թորոսի մահից հետո Սիրանը մի աղջիկ թոռ էլ ունեցավ:
-Անունը Սիրան դնենք,- ասացին:
-Ես իմ անունով թոռ ունե՛մ,- սաստեց Սիրանը ու նայեց Զարիկին:
Այդ տարվա ամառը Սիրան տատի հետևից եկավ: Գնալիս Սիրանը Զարիկի անունը տվեց: Նա երբեք թոռանն իր անունով չէր կանչել, ու այդպես էլ չիմացան, թե ում անունը բերանում հանգավ կապուտաչյա Սիրանը:
* * *
Բակը դժժում էր շոգից ու հոգոցից: Սիրանի ձեռքերի մեջ կարմիր վարդեր էին։ Տղամարդիկ գլխներից վեր պահած տանում էին Սիրանին: Քիչ հեռվից գիժ Կարոյի ձայնն էր գալիս։ Կարոն մարդու պես լաց էր լինում։ Զարիկը խառնվել էր տատին տանողներին ու հոսքի հետ դանդաղ գնում էր: Նրան ոչ ոք բանի տեղ չէր դնում։ Նոր էր հասկացել, որ ինքն անտեսանելի է դարձել, երբ հանկարծ մի պինդ ձեռք բռնեց նրա թևը: Մյուս տատն էր:
-Դու էստեղ ի՞նչ գործ ունես: Տո՛ւն գնա:
«Ձեր տո՞ւն գնամ, թե՞ Թորոս պապի»,- ուզում էր հարցնել Զարիկը, բայց խոժոռադեմ թափորի բարձրացրած փոշին կոկորդը լցվեց ու լռեցրեց նրան: Սիրան տատին տանողներն անցան-գնացին, Զարիկը մնաց ճանապարհի մեջտեղում կանգնած: Վեր ելած փոշին դանդաղ հետ դարձավ, նստեց իր տեղը, ու Զարիկը տեսավ, որ առանց տատի շուրջը ոչինչ չի փոխվել: Ամեն բան նույնն էր, նույն՝ մեծերից իրեն անցած օրն էր՝ ներծծված ծորուն, համակող լռությամբ: Այդ լռության ողորկ երեսից դուրս ցցված հարցերի պատասխանները Զարիկն ինքն էր մեկիկ-մեկիկ հորինել: Հորինած պատասխանները մնացել, նորից հարցեր դարձել, ծանր կախվել էին իր ոտքերից: Ու այդպես մնացել էր Զարիկը նույն տեղում կանգնած։ Ոտաբոբիկ, հարազատ մարդկանց լռության տակ ծալված թևերը շալի պես վտիտ մարմնին փաթաթած`կանգնել-մնացել էր երկու պապերի տների, երկու Զարիկների, պարսատիկի պես պարզած իր մատների, ուրիշների խաղի ու գնդակի հետևից իր անշահ վազվզոցի, շուրջը քարացած-կանգնած ու անցած բոլոր ամառների արանքում: Իր ներսում խտղտացող լույսի ու այն քողարկած լռության արանքում…
Երազիկ Գրիգորյան