Երևանս
Առաջին անգամ կորցրի քեզ, երբ դուրս ցցված փորով մեկն արգելեց սաներիս արդեն իրար մեջ արած այգիներիցդ մեկի նստարաններին նստել. Ասաց.
-Մերն է, տարածքի տերը ասել է` եթե բան չառնեք, պիտի չնստեք...
Անմիջապես աչքիս առաջ եկան 80-ականների այգիներդ, սրճարաններդ, նեղլիկ ու լայն փողոցներդ, խելքներիս փչած տեղը հասցնող տրոլեյբուսներդ ու տրամվայներդ…
Երբ շրջաններից մայրաքաղաք եկած չտես պատանիներս ու աղջիկներս վայելում էինք վարդագույնիդ համնուհոտը կոպեկներով:
Նստում էինք ու գնում…
Ագահաբար էինք քեզ մեզնով անում: Ուր ուզեինք, գնում էինք, անհոգնել թափառում անիմանալի մայթերովդ ու փողոցներովդ: Ո՞վ էր ասողը`սա քոնը չէ: Հլը որ ասեին: Ինչպես թե`մերը չէիր…
Մերն էր ամենը: Վայելքն էր մերը, մայրաքաղաք մտած առաջին ֆիլմն էր մերը, առաջին համերգն ու ներկայացումների առաջնադիտումներն էին մերը, հիշարժան տարեթվերի նշումն ու մշակութային միջոցառումները, երաժշտական խանութների ամենահիթ սկավառակներն էին մերը և տպարաններից դուրս եկած դեռ տաք-տաք գրքերը…
Մերն էին Պապլավոկի կարկանդակներն ու լահմաջոները, ուսանողական բուֆետների մետրերով նրբերշիկներն ու թթվասերը, Ֆելոյի կոտլետն ու վարունգի թթուն, որն այնքան վայելքով էր խփշտում իմ մսակեր ուսյալ ընկերուհին զեկուցում կարդալուց առաջ, որ երբեմն կատակելով, սակայն լավ էլ լուրջ ասում էինք.
-Չվախենաս, քեզ հետ ենք, հենց հոգնես, մի նշան տուր` կոտլետն ու թթուն կհայտնվեն ամբիոնի վրա…
Ու լսում էինք հայտնի ասելիքը.
-Ուֆ դե ռա՛դ էղեք, զավզակնե՛ր…
Ամեն ինչդ էր մերը…
Մերն էիր, վարդագույնս`քո ամբողջ հմայքով, խեղճությամբ ու ճոխությամբ, աղքատությամբ ու հարստությամբ, անհասկանալի դրվագներով ու պարզագույնի հասնող երբեմն նենգ ու անսպասելի, շատ հաճախ էլ ազնիվ ու բոլորանվեր կենցաղավարմամբ…
***
Ես չեմ ընտելանում չի կարելիներին…
Ավելին, այդ չի կարելիներն ինձ անտանելի են դարձնում, նախահարձակ:
Մամս դրան պատերազմի հրձիգ էր ասում.
-Ընբես կըգոռաս, ինճխոր պադերազմի հրձիգ էղնիս, -այդպես էր հակադարձում հարևան Արփիկ մամին, որ չլսելու հետևանքով էր շատ բարձր խոսում: Ու էս մամս էլ ամեն անգամ կիսատ էր թողնում նրա միամիտ ասելիքը:
Երեխա էի, հրաձիգը գիտեի, հրձիգը չէի լսել: Ամեն ասելուց հետո ուղղում էի.
-Աբա ջան, հրձիգ չէ, հրաձիգ է…
Էդ հրձիգ բառն ամեն սխալ ուղղելուցս հետո էլ լսում էի.
-Ըդիգ քեզի հըմար ես ըսե. իմս հրձիգ է…
Հարանունների մասին դեռ գաղափար չունեի ու համառ մամիս սխալ հանել էի փորձում…
Անհաջող... Է՜հ, աբա ջան…
Ի դեպ, աբան իմ Հայաս մամն էր, Արփիկ աբայի ամենօրյա զրուցակիցն ու լույսը բացվելուց մինչև արևի մայր մտնելը մի քանի անգամ կռվել-հաշտվելու ընկերուհին:
Էլ չգիտեմ`որ բարբառում կամ խոսվածքում է մնացել մեր «աբա»-ն, բայց հիշում եմ, որ գյուղի բոլոր-բոլոր մամերը մեզ համար աբաներ էին: Ամեն փողոցում գոնե մի երեք-չորսը ունեինք, ու երբ ուզում էինք փողոցները թվարկել, հենց աբաներով էինք հաշվում, ասենք`Կանուշ աբայենց փողոց, Կալեփ աբայենց փողոց, Եղսո աբայենց փողոց կամ Հայաս աբայենց փողոց, ու այդպես շարունակ…
***
Չի կարելիները մոռացնել են տալիս չափ ու սահմանի մասին: Էն որ ասում են` աչքերս փակում ու բերանս բաց եմ անում…
Այո, լավ է`այդ պահին որևէ մեկը չփորձի խաղաղեցնել ինձ կամ միջամտել, թե` պիտի լռես: Այդ պիտին իր գլխին կջարդեմ: Հա՛, կջարդե՛մ…
Այդ անգամն էլ հենց այնպես չանցավ: Բանը հասավ նրան, որ ուսանողներս ամաչում էին իրենց հետ լինելուցս կամ էլ հակառակը, որ էլի նույնն է, ամաչում էին, որ իրենք ինձ հետ են...
Դա միայն սկզբում:
Մենք վերջը հո նստեցի՛նք էդ այգու է՛դ նստարաններին:
Միայն չնստեցինք: Հանեցինք մեզ հետ վերցրած բրդուճները, ուսանողներիս հիշեցրի բանավեճի թեման`ինչի համար էինք դուրս եկել`դասը բնության գրկում անցկացնելու, և ուղիղ մեկ ժամ այլևս որևէ մեկը չհամարձակվեց մեզ մոտենալ:
Բայց որ անկեղծ լինեմ`էրեխեքս նստած էին, իսկ ես նստած տեղս կանգնած էի: Չէի խաղաղվում. սիրտս ճմլվում էր: Ես հասկացել էի, որ ինձ իմ տարածությունից վռնդվածի քարտ ցույց տրվեց հենց էն պահին, երբ լեզվակռվում հաղթեցի...
Այդպես էլ կար…
Օր օրի, ամիս ամսվա, տարին տարվա վրա սեղմվեց իմ տարածությունը:
Բանը հասել է նրան, որ երբ քայլերս գցում եմ, անկախ ինձնից մտածում եմ` այդտեղ կարելի՞ է, որ լինեմ, թե՞ դա էլ ինչ-որ մեկինն է…
***
...Անցնում եմ Փափազյանով: Սովորաբար ասում են`մի քիչ օգնիր..., փող կտա՞ս…, հացի փող եմ ուզում...
Էս մեկն ուրիշ տեքստով էր... Սմքած ոսկորներով, ներս ընկած այտերով, սևացած ձեռքի ջարդոտված եղունգներով, մեռած աչքերով, նվաղուն ձայնով պապիկ: Տարիքը`մոտ 80... Իսկույն հասկանում եմ, որ իրեն չեն բերել նստեցրել այդտեղ. ինքը իսկականներից է: Դե բոլորիդ էլ պարզ է, չէ՞` ինչ եմ ասում…
Ասում է`սովա՜ծ եմ...
Չի ասում, մղկտում-մլավում է…
Մտնում եմ հանդիպակաց առևտրի կետ, ու երբ արցունքն աչքերիս`փաթեթս մեկնում եմ նրան, ու երբ մեկնում է ձեռքը, ու երբ չի էլ նայում, թե ի՛նչ է տվածս, ու միանգամից ծամել է սկսում, ագահաբար…
Ցավից մի բուռ եմ դառնում...
Ինքս եմ քաղցում ամբողջ հոգովս...
Սա էլ ես դու, Երևանս, քո կենսագրությունն է, քո այնքան ուրիշ կենսագրությունը…
Երբ նոր էի հայտնվել քո գրկում, մուրացկանները (ուրիշ բառ ասեք, սա ջնջեմ) մի քանիսն էին, ավելին, անգամ դեմքերով ու կանգնած կամ նստած տեղով գիտեինք իրենց: Նրանց որևէ օգնություն տալն էլ հոգու պարտք ու պարտականություն էր…
Համատարա՜ծ խեղճություն, որ կպել է քեզ ու բաց չի թողնում այս էլ քանի՜ տարիներ, Երևանս...
Էհե՜յ, Դավիթ... Է՜հեյ, էպոս երկնած ժողովուրդ...
Թա՛փ տուր քեզ, ազատվի՛ր այս որբությունից...
***
Ինքը Դավիթ Անհաղթ-Ուլնեցի խաչմերուկի ամենահավատարիմ բնակիչն է։ Չեմ կարծում՝ մեկը կա, որ իրեն չի ճանաչում`այս սպիտակ, դեղնադարչնագույն չալփորիկով, խաղացկուն պոչով ու մերթ արցունքակախ, մերթ խնդմնդուն աչքերով Քոթոյին։ Մեկ անչափ ուրախ է, մեկ էլ հասկանալիության չափ տխուր-տխուր. կարծես ամեն բան գիտե, կարծես մեզ պատուհասած ողբերգությունը իրեն էլ պատած լինի…
…Հենց պապս ձեռնափայտով հարվածել էր ուզում թաղում թափառող որևէ շան (իսկ բացատրություն միշտ ուներ. ըբը օր կադղի ու թոռներիծս մեգին գզե…), աբաս սաստում էր պապիս իրեն հատուկ անհոգի խստությամբ.
-Ա՛յ անխիղճ, սովիստդ կըդրի, ընճի գը զարգես, իրանք քեզնիծ շատ բան գը հասկընան, ըսկան վախտ մե էրեխիմ խաձե՞լ են, օր գը զարգես…
-Օր չըզարգեմ վախեծնեմ, հալբաթ օրըմ գըխաձեն…
Այսպես էր սկսվում իրենց հերթական լեզվակռիվը, քանի որ երկուսն էլ հաստակողությամբ միմյանց չէին զիջում…
Իմ լուսահոգի պապն ու աբաս…
***
Ասպիրանտուրայում սովորելու տարիներս էին: Հարևանությամբ Էլզա տատիկն էր ապրում: Բաքվից փախստական: Ինքը, լինում էր, ուտելու բան էլ չէր ունենում, բայց երկու թե երեք փիսոների էր կերակրում ամեն առավոտ: Մենք էլ սովորեցինք, մենք էլ սենյակից դուրս գալիս բացուխուփ էինք անում սառնարանների (բոլորս չէ, որ սառնարան ունեինք…) կամ սնունդի համար սենյակի մի անկյունում հարմարեցրած պահարանների դռները, տեսնեինք` ինչ կա-չկա, որ կուտեն կատուները, տեղավորում էինք պայուսակի մի անկյունում կամ պարզապես ձեռքներիս բռնած դուրս գալիս`հայացքով փնտրելով իրենց: Որ չէին լինում, թողնում էինք առաջին հարկի պահակակետում նստած Յուրա պապիկի մոտ, որ օրվա ընթացքում հենց հայտնվեն, ինքը կերակրի…
Քո գրկում բոլորիս վրայից մարդահոտ էր գալիս, Երևանս…
Որքան էլ օտար քամիներ թափառեին շուրջբոլորդ, մեկ է, դու հոգածու ծնողի պես անելանելի պահին բռնում էիր մեր ձեռքն ու հաստում լուսավոր օրերիդ գալն ու վայելումը: Քո գրկում մենք սովոր չէինք նեղյալի անտեսել, կարիքավորի կողքով հենց այնպես, անտարբեր անցնել, որքան էլ որ ինքներս էինք կարիքի մեջ հաճախ…
***
Դառնամ կանգառի Քոթոյին: Սպիտակ, դեղնադարչնագույնին թերթի կրպակի աշխատակցուհին կերակրում է ամեն օր, հոգու պարտքի պես, կանգառում հայտնվողներս էլ`մեկ-մեկ, ով երբ կարողանա…
Ամեն մեկիս թվում է՝ հենց ինքն է էն մեկը, ում առավոտլուսով սպասում ու ճանապարհում է Քոթոն...
Մեկը ես. բոլորին`ծանոթ-բարեկամ-գործընկերներին, արդեն հավատացրել եմ (ու ինքս ինձ էլ…), որ Քոթոն ինձ ու էն կանաչ տրոլեյբուսին է սպասում, որ 8:00 գալիս է ու տանում ինձ, ու որի հետևից մի ահագին տեղ`գրեթե կես կանգառ, վազում է ինքն ու հաչում: Էդպես է ճանապարհում, քոթոյավարի...
Ես չգիտեմ՝ ինչու, բայց հետը խոսելիս մեկ՝ այ տղա, մեկ էլ այ աղջիկ եմ ասում։ Հա, և ասեմ, թե երբ եմ խոսում հետը. երբ գլուխը տնկած մոտենում է արագընթաց մեքենաներին, ու ինձ թվում է, որ էս է, մեքենայի տակ է ընկնելու...
Այսպես հարազատի վրա են դողում միայն...
***
Ընկճախտից ազատվելու համար կանայք գնումների են գնում, գեղեցկության սրահներ, մարզակումբներ ու էլի նման տեղեր:
Ես դուրս եմ գալիս, նստում քո կանաչ տրոլեյբուսն ու խոսքի բռնվում որևէ տատիկ-պապիկի հետ: Խոսեցնում եմ օրերիցդ, ապրածիցդ, մոռացվածիցդ, խոսեցնում եմ ասես ինքս ինձ:
Ես բռնում եմ ինձ անծանոթ մի փողոցիդ պոչը ու գնում`ուր տանի, ուր հասցնի: Շնչում եմ քո հրճվանքն ու թախիծը, բազմահարկերիդ և օտարաշունչ-օտարագիր ցուցանակներիդ միջից սրբագրում եմ երբեմնի վարդագույնդ…
Ես զանգում եմ իմ գործընկերուհի Գոհարին, հենց այնպես…
Իրեն, քանի որ ամեն առավոտ աշխատանքային պայուսակում կամ ձեռքին մի տոպրակ ունի, որ ճամփին հանդիպած թափառողներին`շուն թե կատու, կերակրի, ու մի տոպրակ ու խոնավ անձեռոցիկ էլ, որ մնացորդները հավաքի, ապա նաև մաքրի հետքերը, որ չլինի թե`քո ինչ-որ մի կտորը կեղտոտվի իր արարքի հետևանքով:
Ես փարվում եմ պատանեկությանս ու երիտասարդությանս թափառումների թողած կարոտներին, ու սրդող է անցնում խորքերովս, երբ հանկարծ վախվորած մտքիս անդուլ տագնապներում ոսոխի ձեռք եմ բռնում քեզ հասնող…
Այսպես ամենաթանկի վրա են դողում միայն, Երևանս…
09.02.2025
Գեղեցիկ Մարգարյան