Վերադարձ տուն․ պատերը ժպտում են
«Գըտա՞ր, զավա՛կըս», հարցըրեց մայրը,
Ուրախ, նայելով իր տըղի վըրա։
«Ման եկա, մայրի՛կ, աշխարհից աշխարհ,
Ամենից սիրուն, լավ տունը, որ կա,
Էս գորշ խըրճիթն է,
Էս հին խըրճիթն Է,
Գետի եզերքին,
Ծառերի տակին»։
Հովհաննես Թումանյան
Հովհաննես Գրիգորյանն ասում է, թե սա ի՛ր երկիրն է և չափերով այնպիսին, որ կարող է վերցնել հետը, թե մի հեռու տեղ գնա, որ այդ երկիրը ծերացած մոր, նորածին զավակի պես է՝ փոքրիկ, քարտեզի վրա էլ ընդամենը՝ արցունքի կաթիլ։ Ու մենք ազատորեն այն տեղավորում ենք մեր սրտում, որ չկորցնենք հանկարծ։
Պատերազմում վիրավորված Մուշեղը հիվանդանոցում մահին ընդառաջ հիշել էր Հովհաննես Գրիգորյանի այս բանաստեղծությունը։ Մուշեղը գնաց անհայտություն՝ Հայաստանը սրտում տեղավորած գնաց։ Մուշեղը Գուրգեն Խանջյանի նոր` «Համավարակ», վեպից է։ Գլխավոր կերպար չէ, բայց գլխավոր դաս տվողներից է։
Վեպը տարբեր է Խանջյանի մյուս ստեղծագործություններից. այստեղ նրա ձեռագրի այլ կողմն է երևում։ Միշտ խրթին, դժվարամարս, գլոբալիստական թեմաներից հետո պարզ խոսք է, պարզ բառ ու բան, պատկերները հստակ, զուլալ՝ Սևանի ջրերի պես։ Գրվածքի ոճի թեթևությունը հեղինակը բացատրում է նրանով, որ ասելիքը պետք է հասանելի լինի բոլորին, իսկ ասելիքը հայրենիքը սիրելն է․ «Վերադարձի արահետ պետք է լինի, այդ արահետն էի սարքում»։
Հարութն է։ Դեռ 30 տարի առաջ Հայաստանից գնացած, հեռացած, ավելի ճիշտ՝ արտագաղթած, գուցե ավելի ճիշտ՝ փախած, միգուցե՝ ազատության հետևից գնացած Հարությունն էր։ Եկել է Ամերիկայից։ Վեպի վերջում միայն այդ «եկել» բառը պիտի վերաիմաստավորվեր ու դառնար «վերադարձել է»։ Հարութն էլ կդառնա Հարություն։ Ասել է թե՝ վեպը վերադարձի մասին է։ Որքան էլ ամերիկյան ազատությունը գրավիչ թվա, մեզ հարազատը հայրենի ասֆալտն է, հայրենի տաքսիստը, հայրենի մուննաթը, հայրենի խաշը, տնական օղին․․․
Տունն է։ Հոր մահից հետո եկել է, ուզում է տունը սեփականացնել, վաճառել, գնալ ու այդ առիթով գործ է բռնել տնավաճառ Խաչատուրի հետ։ Տնավաճառ, տնաքանդ, տնամերձ, տնազուրկ, տնածին, տնավերություն․․․ «Տուն» արմատով հայերնում տասնյականերով բառեր ենք ստեղծել, երևի որ մեզ համոզենք, որ անտուն չենք։ Բայց Հարութը եկել է, տնավաճառ Խաչատուրի հետ պայմանավորվել է, որ տունը վաճառի, թանկ գնով վաճառի։ Տունը հայրն է սարքել․ «Գաղթականի կառուցած տուն ա՝ հաստ պատերով, պինդ, հիմնավոր, հավերժի համար»։ Դրա համար էլ տան պատերը հանգիստ չեն տալիս․ նրանցում շշուկներ կան, ձայներ կան, մարդկանց հոգիներ կան, անցյալ կա, պատմություն կա, օրորոցայիններ կան։ Պատերը խոսում են նրա հետ, զայրացնում, հիշեցնում, մոլորեցնում, խաղաղեցնում։ Ամերիկայում ապրող Հարութը չգիտի՝ ինչ է սեփական տունը, ամերիկյան հոթելներում ու կիսատ-պռատ վարձով տներում ի՞նչ օրորոցային, այնտեղ իր հոր ձեռքը չի կպել, այնտեղ շենքը որմնադիր հայրերը չեն սարքում, այլ մեքենաները կամ ընկերությունները կամ ինչ որ է, բայց հայրը չի սարքում, չի ժառանգում որդին։ Իսկ այստեղ քոնն ունես․ «Հիմա քեզ ուրիշ տեսակ ես զգում, չէ՞, պաշտպանված, ոնց որ մոր արգանդում լինես, հը՞։-Պատասխան չստանալով՝ Կառլոսն ավելացրեց․-Մի բան ասեմ, պուճու՛ր ախպեր, տունը մարդու մարդ մնալու համար անհրաժեշտ պայման ա, ես կասեի՝ խորհրդավոր անհրաժեշտություն»։ Դրա համար նրանք քանդում են, մենք՝ սարքում, նրանք ավերում են, մենք երկրորդ հարկն ենք գցում, նրանք կոտորում են, մենք տնամերձ հողամասն ենք մշակում։
Վերադարձն է։ Ու քանի որ «հային փորձությունների ենթարկելը Աստծու սիրած զբաղմունքն է», համավարակի հետ տարածվում է պատերազմը։ Վերադարձի ուղղությունը միայն դեպի հայրենի հողերը չեն կամ դեպի մանկությունը, այնպիսի «ազիզ» հարևաններ ունենք, որ վերադարձի ուղղությունը պարբերաբար դեպի պատերազմն է։
Հետաքրքիրն այն է, որ Հայաստանում ապրող հայն էլ է ուզում վերադառնալ, նրա մեջ էլ Վանի, Մուշի, Հին Խարբերդի, Կարսի․․․ չհագեցող կարոտն է։
«-Իմ Ճերմակն ա, Վանա կատու։
-Վանից եք բերե՞լ։
-Չէ։ Ծնողներն են Վանից, Գյումրիում մեկը կա՝ բազմացնում ա, շատ էլ թանկ ա ծախում, բայց առա, էժան առա, ծաոթ մարդ էր, զիջեց։ Իմ քոքերն էլ են Վանից, դրա աչքերը տեսնո՞ւմ ես, մեկը մի գույն ա, մյուսը՝ ուրիշ, կարծես մի աչքով պապս ա ինձ նայում, մյուսով՝ տատս, բա՛»։
Ու քանի որ տատն ու պապը միշտ աչքի տակ են պահում թոռանը, դրա համար էլ այդպես ամուր է կպել իր հողին Կառլոսը։ Դրա համար էլ պահպանել է ազգայինը, չի ձուլվել, ինքը մնացել է ինքը, իսկ Հարությունը Հարութ է դարձել, որովհետև ․․․
«-Վիրահատել եմ։
-Ոնց․․․-ապշեց Կառլոսը, քիթդ կտրե՞լ ես։
-Մի քիչ փոքրացրել եմ, շատ մեծ էր։
-Արա, դու լրիվ դավաճան ես,-Կառլոսը ծիծաղեց։-Կատակ արի, չնեղանաս,-ասաց, երբ ծիծաղը մարում էր։-Բայց դե, տղամա՞րդն էլ իրա քթից հրաժարվի։
-Իմ քիթն ա, ինչ ուզել, արել եմ։
-Քոնը չի։ Քիթը ժառանգություն ա։ Քո երեխեքը հո էս կտրած քիթը չե՞ն ժառանգելու, էլի պապականն են ժառանգելու, չէ՞»։
Սա մի երկիր է, որտեղ անգամ քիթը քոնը չի, բայց տունը սեփականացնում ենք։
Հարութը երազ տեսավ․ վազում էր, վազում, բայց չէր հասնում, այն անհայտը, որին ուզում էր հասնել, հեռանում էր, իսկ ոտքերը ծալվում էին, փախչում տակից, ուժասպառվում։ Մեզ համար այն անհայտը կորցրած հայրենիքն է, վազում ենք ու չենք հասնում։ Կորցրած հայրենիքն է, որի համար այլևս պատասխանատվություն չենք կրում, դրա համար էլ հեշտ է նրան սիրելը։ Բարդ է քոնը սիրելը, քո պատերը, չյուղվող ու ճռռոցով բացվող-փակվող փականը, քո տան շունը, քո խմող հարևաններին, մուրացկան կնոջը, ժիգուլին․․․ դա ունենք, դրան տեր լինենք։
Վերադարձին նպաստեց նաև Հարությունի՝ Հայաստանում շրջագայելը։ Հիշեց՝ Արագած, Լոռի, Տաթև․․ գնաց, նկարվեց, ինքնանկարվեց։ Լուսանկարները «պահածոյացված դրվագներն են», դրանք ոչ թե անցյալի լինելն են խորհրդանշում, այլ վերադարձի սիմվոլներ են․ եթե նայում ես դրանք, ուրեմն վերադարձել ես։ Այդպես եղավ, երբ Հարությունը տան գզրոցներից գտավ ընտանիքի լուսանկարները. պատերը նորից հոգի առան, հոգիները նստեցին Հարությունի կողքին, ժպտացին նկարների միջից, մայրն օրորոցային երգեց (տնավաճառ Խաչատուրի զանգերն անջատել շտապ)։
Մահն է։ «-Թաղումն էդքան կարևո՞ր է։
-Կարևոր է»։ Գրքի խմբագիր Արքմենիկ Նիկողոսյանը նկատել է, թե Խանջյանի խոսքերը մարգարեական են․ ինչ գրում է, կատարվում է, թող լավ բաների մասին գրի։ Խանջյանն էլ պատասխանել է, թե եթե լավ բաներ գրի, չեն կատարվի։ Ուրեմն այս դամբարանաշատ երկրում թաղումը կարևոր է։ Այս երկրում, որի՝ Եռաբլուր տանող փողոցները միշտ խցանված են։
Հաղթեց վերադարձը։ «Ինչ զարմանահրաշ տեղում եմ նստած, չորսբոլորս հայրենիք է»։ Իսկ Գուրգեն Խանջյանը պատահակա՞ն է նրան Հարություն անունը տվել։ Հաղթեց վերադարձը, որովհետև Հարությունը գնաց պատերազմ ու․․․
«-Բարի վերադարձ։ Ո՞նց եք։
-Չգիտեմ։
-Լավ եք, լավ»։
Վանուհի Բաղրամյան