Ուրիշ կանայք
Մեր տոհմի կանայք երբեք թոնիր վառող, քարից հաց քամող կանայք չեն եղել։ Նրանք այդ ամենի համար բավականին նուրբ, տիպիկ քաղաքային կանայք էին։ Ճաշերը մարմանդ կրակի վրա և շատ ուշադիր եփող, կաթնովի վրա դարչին շաղ տվող, հագուստի մեջ բաց երանգներ ընտրող, երբեմն՝ մայրենի լեզուն չիմացող քաղաքային կանայք էին, ճիշտ այդպես։
Եվ, այնուամենայնիվ, մեր տոհմի կանայք չափազանց տարբեր են։ Գույնով, բնույթով, ապրածով ու անգամ`լեզվով։ Վասպուրականից` Քյութահիա, Քյութահիայից` Պոլիս, Պոլսից` Հունաստան ու Ֆրանսիա, խորհրդային Հայաստան ու էլի մինչև այսօր դեսից դեն ձգվող այս ոդիսականը խիստ կանացի, մեր ցեղի կանանց հատուկ զուսպ զգացմունքայնությամբ ու ամեն ապրիլին այդքան ճոխ ծաղկող նշենիների անդրդվելիությամբ գնում-գնում, գլորվում է, բայց դեռ չի գրվում այս պատմությունը։
Սկզբնակետը, որի մասին դեռ կարող ենք հիշել և որը դեռ չի քշվել արագ գլորվող կյանքի փոթորիկներից, մեր Մարիամ նախատատն է։ Նրանից անդին ապրածներին ու չապրածներին չենք ճանաչում, այսինքն՝ ճանաչողներին չենք ճանաչում։ Մարիամ նենեն տատիս տատն է։ Ասում են՝ «տխուր տատիկ» էր, միայն թուրքերեն էր խոսում ու երազում մեռնելու մասին։
Բայց չէր մեռնում։
Տատիս սովորեցրել էր՝ «հում միսը սկեսուրին ցույց չտալ» և կարնըյարախի սմբուկը նուրբ, փոքրերից ընտրել, «սուտ» տոլմայի մեջ էլ պարտադիր «լոլիկի ջուր» դնել։
Մարիամի ամուսնու մասին մեզ չի հասել ոչինչ, բացի տեղեկությունից, որ ցեղասպանության ժամանակ սպանվել է։ Իսկ ի՞նչ կարող է մնալ ցեղասպանվածի hետևում, այն էլ՝ 4-5 սերունդ անց։ Լավագույն դեպքում երևի երբևէ գոյություն ունենալու հուշը։
Հետևում էր մնացել նաև նրանց որդին՝ մեր Համբարձում պապը, որը զուտ իր ճարպկության շնորհիվ էր դուրս պրծել զինվորների ձեռքից ու 15 տարեկան խելքով մտածել՝ «Քանի սրանք «գյալաջի» են անում՝ փորձեմ պոկվել ու վազել, ի՞նչ տարբերություն հետևից կխփեն թե՞ այրվելով կմեռնեմ»։ Վազեց, չմեռավ։ Հետո պատմել է՝ ինքն էլ չի զգացել, թե ոտքերը ի՛նչ անասելի ուժով են նրան առաջ մղել, որ փրկվի։
Համբարձում պապը Մարիամի եզակի որդիներից էր, որը հետագայում գերեզման ունեցավ իր՝ երկար, թավ վարսերով և 40-ականներին սովից մահացած կնոջ ու ևս մեկ եղբոր հետ միասին։ Մյուսները Երկրորդ համաշխարհայինից չվերադարձան։ Ի դեպ, տատիս մոր սև, թավ վարսերը ժառանգել ենք միայն ես ու միջնեկ մորաքույրս։ Մեր մազերն ու «մամաս մահացավ 1942թ․ հունվարի 9-ին՝ գիշերը ժամը 4-ին» սև մատիտով գրությամբ նրա լուսանկարը միակ բանն է, որ մնացել է մեզ տատիս մորից։
Այս ամենից հետո, իհարկե, «տխուր տատիկ» էր մեծ տատ Մարիամը, որը բոլորին ճանապարհել ու երազում էր մեռնելու մասին։
***
Տատս իրական «սուլթան» էր։ Այդպես էին Օսմանյան կայսրությունում կոչում թագուհիներին։ Եվ մենք, իհարկե, շատ ուշ պարզեցինք, որ տատիս իրական անունը ոչ թե Սյուզան, այլ Սուլթան պետք է լիներ, պարզապես ֆրանսիական Գրենոբլի ծննդատանը այդ ամենին այդքան էլ ջերմ չէին նայել։ Ինչ խոսք, լավ էր, որ այդ մասին քիչ մարդ գիտեր, որովհետև այդ ժամանակ Հայաստանում «սուլթաններն» այդքան էլ նորաձև չէին։ Միայն պապիկս էր երբեմն մատնում տատիս՝ «Ինքը Սուլթանն է», բազմաթիվ հարցեր հրահրելով, որոնց, իհարկե, ոչ ոք պատասխանել չէր պատրաստվում։
Տատիկս մինչև խոր ծերություն թղթի վրա գրում էր մազերը ներկելու օրը, որ մյուս ամիս հանկարծ չուշացնի։ Եղունգները միշտ բաց վարդագույն էր ներկում, իսկ հագուստն իր ասած «հաճելի» գույների մեջ էր։ Ծաղիկների հետ խոսում էր, այնքան ջերմ ու այնքան մայրաբար, որ նախանձել կարելի էր ծաղիկներին։ Թեև ինքներս երբեք չենք բողոքել Սյուզան տատի սիրո այն չափաբաժնից, որն ամփոփված էր «ղուրբան», «զգույշ կգնաս, յավրում (ձագս)» և «ախպերիկներիդ լավ կնայես»-ի մեջ։
Մի «աքսիոմա» ուներ, որի մասին մենք՝ նրա աղջիկ թոռներս չմոռացանք․ «Սովորե՛ք։ Աղջիկը պետք է սովորի, տղամարդը կեղտ էլ թափի տուն պահելու համար՝ ամոթ չի, բայց կինը պետք է շնորքով տեղ աշխատի»։
Երբեք չէր մոռանում, որ Կոմիտասի իրենց տունը պապիկիս հետ իրենց ձեռքով են վեր խոյացրել ու սրբորեն պահում էր նկարը, որտեղ ավազով դույլերը ձեռքին իրեն հատուկ անհոգությամբ ժպտում է՝ մեծ մորաքույրովս հղի։ Այդպես էլ չհարմարվեց Երևանի ծանր ձմեռներին ու չհասկացավ՝ ինչո՞ւ Հունաստանի ափերից, Ֆրանսիայի հարավի մրգաստաններից խորհրդային Հայաստան բերեցին իրենց, որտեղից հետո ամեն օր մի հայրենադարձ ընտանիք էին Սիբիր ուղարկում, իսկ մերոնց, ինչպես տատս էր ասում, «ուղղակի բախտը ժպտաց»։
«Հունաստանն աշխարհիս մեջ զարդ մըն է», -ասում էր մայրիկենցս տուն հաճախ եկող և պապիկիս մանկության ընկեր փոստատար Գևորգը։ Դա ասելուց հետո անպայման պետք է ոտքը գետնին զարկեր ու «Սիրտակի» պարեր, նոր հանձներ առաքանին։ Այդպես էր մտածում նաև տատս, ինչպես նաև մահից առաջ հունարեն երգած ու նոր վերջին շունչը փչած պապս։ Մեկ էլ՝ «անա» (թուրքերեն՝ «մայր») էր կանչել, և մորաքույրներս իրենց Սրբուհի տատի փոքր նկարն էին բերել, բարձի տակ դրել։
Հա, Սրբուհին մեր տոհմի մեկ այլ, ամենայուրահատուկ կանանցից էր։ Եվ մեզնից էր, և չէր։ Պապիս Աթենքում էր որդեգրել՝ հայկական եկեղեցուց, ու, ինչպես Արուս մորաքույրս է ասում՝ «Ամբողջ կյանքում սվսվում էր վրան»։ Իսկապես, հոգատարության այդ գերադրական աստիճանը շատ դժվար է պատկերացնել ու մարսել։
Ինչպես իրեն հարգող պոլսահայ մի կին՝ բարակագույն փախլավա էր բացում և ծխում էր։ Երբ բակում հավաքվում էին իր տարեկից ընկերուհիների հետ, անպայման թութուն պետք է փաթաթեին, ինչպես հին երկրում, և նրանց ամուսինները չէին հակաճառում․․․ Ինչպես հին երկրում։ Մի անգամ միայն 6 տարեկան մորաքույրս «շշկռվել» ու հարցրել է, թե՝ «Նենե, ինչո՞ւ ես ծխում, դու հո տղա չես»․․․
-Ապրե՛ս, -բակի մյուս ծայրից շանթահարել է պապի ձայնը և սեղանին է շրխկացել մորաքրոջս պարգևավճար սովետական 10 կոպեկը։
***
Այո, մեր ցեղի կանայք թոնիր վառող ու քարից հաց քամող չէին։ Առնվազն այն կետից, որի մասին դեռ կարող ենք հիշել և որը դեռ չի քշվել արագ գլորվող կյանքի փոթորիկներից։ Նրանք գուցե այն ուղերձները չեն թողել մեր կյանքին, որոնք այդքան ուզում ու պարտադրում են կանանց այս պահանջկոտ ժամանակները։ Գուցե Մարիամ տատը չի ուզել շատ ուժեղ լինել, այլ ստիպված է եղել և օ՛ Աստվածներ, չի ամաչել ասել, որ հոգնել է կամ կուզեր մեռնել։ Գուցե Սրբուհի տատը թութուն փաթաթելու փոխարեն պետք է հերոսական մի պատմություն թողած լիներ, որը կարող էր ցնցել ընթերցողին, բայց ինձ՝ ոչ։ Գուցե Սյուզան տատս կաթնովի վրա դարչին լցնելու փոխարեն կարող էր լավ գիտնական դառնալ և մի քիչ ավելի շատ սիրել իր վերջին ապաստան Երևանը։ Գուցե։
Բայց ինձ նրանցից հասել է ամենակարևորը՝ կանացի համերաշխությունը։
Համերաշխությունն իրենց կանացի «սկզբնակետի» հետ:
Մոտիկ ու հեռու և իրենցից սերած կանանց հետ, իրենք իրենց հետ, ինչպես որ կան։
Մահվան, փոթորիկների, գաղթի ճանապարհների, ձեռքբերումների ու բացթողումների ժամանակ տիպիկ կանացի նրբանկատությամբ միմյանցից սովորածը ապրելը, փոխանցելը, չվախենալն են ժառանգել մեզ։ Մահից այլևս չվախենալը, թույլ լինելուց չվախենալը, ճիշտն ու անկեղծն ասելուց չվախենալը, ուրիշի երեխային հարազատիդ պես կրծքիդ սեղմելուց չվախենալը, այս կյանքն իր լավ ու վատով, սևով ու սպիտակով տատիս ասած «հաճելի» գույների մեջ փաթաթելն ու ամենասարսափելի թվացողից՝ մենակությունից բնավ չխրտնելը։
Եվ ես շատ հպարտ եմ ձեզանով, իմ ցեղի ուրիշ կանայք։
Սոֆյա Հակոբյան