Տուրիստը
Վերջապես լույսը բացվեց։ Ամբողջ գիշեր ծխախոտ էր, որ մոխրանալու հերթը խախտելով առաջ էր անցնում, ես էլ զիջում էի։ Տարիներ էին անցել այն օրվանից, երբ պապիս խոստացել էի գտնել նրա տունն ու սրբատեղ դարձնել։ Արագ լվացվեցի, վերցրի երկու օր առաջ պատրաստած պայուսակս՝ մի երկու հագուստ, նոթատետր, գրիչ, ֆոտոապարատ, ջուր, սնունդ, երկու մոմ և դուրս եկա։ Տաքսին բակում էր․ նախապես պայմանավորվել էի։ Տասը րոպե անց սրտի տրոփյունով բարձրացա տուրիստական ավտոբուս։ Կազմակերպությունը երաշխավորում էր ուղևորների անվտագությունը։ Կրկին ստուգեցին անձնագրերը, փաստաթղթերը, և շարժվեցինք։ Հոգիս տակնուվրա էր լինում․ այսպիսի սպասում ունեցել էի զորացրվելուս օրը, երբ անհամբեր էի մորս, հորս, եղբորս ու սիրելիիս տեսնելու համար։
Ամբողջ ճանապարհին լուռ էի։ Նայում էի պատուհանից՝ անկախ օրվա ժամից, ու մանկությունից մինչև այս պահը թերթվում էր աչքիս առջևով։ Ո՞վ էի ես․․․ Ո՞ւր էի գնում․․․
Երբ ես ծնվել էի, երկրումս պատերազմ էր, որի մասին ես պատկերացնել անգամ չէի կարող: Պատերազմող հորեղբորս, որը կարողացել էր 2 րոպեով կապի դուրս գալ ու ինձնից հարցնել, թե ինչ նվեր կուզեմ՝ խնդրել էի բերել Ղարաբաղը։ Պատերազմի ավարտին ես 2 տարեկան էի, ու հորեղբայրս ինձ նվեր էր բերել ծվծվան խաղալիք՝ Կառլսոնի տեսքով, որն ինձ համար մինչև գիտակից դառնալս ասոցացվում էր Ղարաբաղի հետ։ Մաշվածությունից նվերիս գույնը խամրել էր ու էլ չէր ծվծվում, բայց ամեն անգամ նայելիս պատկերացնում էի հորեղբորս հաղթական ժպիտն ու հպարտությունը։ Տարիների հետ ինքս ինձ տված հարցերի պատասխանները փոխվում ու մոտենում էին իրականությանը, թե ինչու հայրենասեր հորեղբայրս, որը տասնհինգ տարեկանում տանից փախել ու պատերազմ էր գնացել, որոշեց լքել երկիրն ու մի քանի տարին մեկ վերադառնալ տուրիստի, և ոչ տանտիրոջ զգացողությամբ։ Պատերազմի ավարտից հետո 23 տարի՝ մինչև ապրիլյան պատերազմը, ինձ ու իմ սերնդակիցներին սնել են այն մտքով, որ մենք քաղաքակիրթ աշխարհում ենք ապրում, որտեղ մարդիկ իրար չեն հոշոտում, որտեղ մարդիկ ամեն օր նախորդ օրվանից ավելի խելացի են: Սումգայիթի ջարդերի, ցեղասպանության ու պատերազմի մասին մեր պատկերացրածը գրքային և ֆիլմային շրջանակներից դուրս չէր եկել։ Մենք այս ամենի մասին խոսում էինք դաս պատասխանելու ու գնահատական ստանալու համար։ Մենք ցավ չէինք ապրում, որովհետև մեզ խնայել էին տարիներ շարունակ։ Ամենօրյա ու սովորական դարձած, հեռուստացույցին գրվող սև տառերով անուններից մեզ հեռու էին պահել։ Այդ ժամանակ չէին էլ պատկերացրել, որ մեր զգացողությունները չէին կարող բուռն լինել․ գոյատևման խնդրից հետո հազիվ ուսման խնդիր էինք լուծում։ Երևի միայն ազատամարտիկների երեխաներն էին տուն գնալով մենություն զգում։ Մենություն, որը նրանք ոչ մի պարագայում պատրաստ չէին ի ցույց դնել ընկերական համարվող շրջապատում։ Մենք ժամանակ չունեինք հասկանալու, թե որտեղ է բախտը մեզ ուղարկել ծնվելու։
Ավտոբուսը սլանում էր։ Ես չէի կարողանում ընթացքը վայելել։ Նայում էի պատուհանից ու հասկանում, որ ես ծնվել էի երկրում, որտեղ մի ժամանակ մայրերը շատ տղաներ են ունեցել՝ երկիրը կանգուն պահելու համար, բայց որտեղից այսօր մայրերը փախցնում են որդիներին՝ երկրի զինվորը չդառնալու համար։ Հիմա մայրերը հեռավոր կիսատաք արևի շողերի հետ ափսոսանք են ուղարկում՝ հանուն մի թիզ մնացած հողակտորի՝ հազարավոր քանդված տների սյուների փլման համար։ Երկրում չէին ընկերներիցս շատերը․ Կարենը, որի հետ մի նստարանին էինք նստել, Սմբոն, որի հետ բոլոր տղայական կռիվներին ծեծ էինք կերել կամ դաս տվել, Արոն, որի հետ բակում «ֆիշկա» էինք խաղում, որը հետո գնում էր տուն, լաց էր լինում, իսկ մայրը գալիս էր մեր տուն՝ որդու պարտվածը վերադարձնելու․ տալիս էի․ մայրս էր պնդում։ Ուրիշ երկրներում ընկերներս ընտանիքներ էին կազմում, զանգում, կատակում ու ապրում խաղաղ կյանքով։ Զարմանքը, վրդովմունքն ու մեղադրանքը ներսից տանջում էին ինձ․ մենք էլ էինք խաղաղ ապրում, էլ ինչո՞ւ էր պետք գնալ, ումի՞ց փախչել․․․
Ապրիլյան պատերազմը սթափեցրեց, ու ես հասկացա նրանց փախուստի շարժառիթը։ Կռվի դաշտում ես ու ինձ նմանները գիտակցեցինք, որ հայ ենք։ Հիշեցինք սերտած պատմության դասերը, երբ հայը պայքարում էր իր բաժին արևի համար։ Հիշեցինք, վախեցանք, որ մենք էլ կհայտնվենք նույն իրավիճակում։ Սակայն վախը որքան արագ թափանցեց մեր երակներ, նույնքան արագ էլ արյունահոսող վերքի նման մաքրվեց մեր օրգանիզմից։ Մենք շարունակեցինք ապրել՝ ասես ոչինչ չէր եղել․ կրկին բացառությամբ բացակաների։
Երբ ես ծնվել էի, պատերազմ էր, բայց այդ պատերազմում հոգի կար։ Պարզապես հոգին սպանվեց հենց այդ պատերազմում ու մնաց առանց դամբարանի, ինչի հետևանքով մեզ չսովորեցրին, որ այն տեղը, որտեղ մենք ենք ծնվել, հայրենիք է կոչվում։ Հայրենիք, որն աշխարհի ու նրա այլայլված նիստուկացի հետ որևէ աղերս չունի։ Հայրենիք, որի համար պետք է ուժեղ լինել, զինվոր դառնալ, որի համար միայն գնահատական, հետո՝ աշխատավարձ, հետո՝ ուտելիք ու անխափան քուն ունենալով չէ, որ պայքարում են։ Իսկ այսօր մեզ սովորեցնում են պատերազմի հետ ապրել, արյան մեջ ու արյան շնորհիվ քնել, սովորական արձագանքել կամ անգամ չխելագարվելու համար, ինքնապաշտպանական բնազդից ելնելով՝ չարձագանքել անժամանակ մահերին։ Ժամանակին չսովորեցինք․․․ Չսովորեցինք, ու այդպես փափկասուն էլ բացեցինք հերթական պատերազմների դռները՝ կոտրված բահերով, ժանգոտած զենքերով, կիսափոր խրամատներով․․․ Իսկ աշխարհում մարդիկ ամեն օր նախորդ օրվանից ավելի խելացի են, բրենդներ են արտադրում, IT են զարգացնում, ռոբոտներ, հրթիռներ ու․․․ զենքեր են ստեղծում․․․
Վերադարձա իրականություն, երբ կանգնեցրին մեր ավտոբուսը։ Կողքիս նստած ուղևորի այլայլված դեմքից հասկացա, որ մերոնք չեն կանգնեցնողները։ Արդեն սահմանն անցել էինք։ Զինված մի քանի թշնամի խաղաղասեր դեմքով բարձրացան ավտոբուս, ինչ-որ բան քչփչացին իրար ականջի, զգուշանալով, որ իրենց չհասկանանք, չիմանալով, որ դեռ այնքան չենք իմաստնացել թշնամու լեզուն սովորելու համար։ Զենքերով մի երկու պայուսակ աջուձախ արեցին, ցույց տվեցին իրենց առավելությունը՝ հասկացնելով, որ եթե ուզեն, մենք տեղ չենք հասնի։ Նվաստի կարգավիճակն ինձ համար չէր։ Ձեռքերս բռունցք արած, արյունոտ աչքերով փորձեցի վեր կենալ տեղիցս ու ցույց տալ, որ հայ եմ, բայց կողքիս նստած ուղևորն իսկույն տեղս նստեցրեց․ «Դու մենակ չես»։
Շուտով տեղ հասանք։ Երկար փնտրտուքներից հետո գտա պապիս տունը․ այն ուներ նոր բնակիչներ։ Պապիս պատմածներից ոչինչ չէր մնացել այդ տնից։ Չկային բակի խորովածանոցը, պապիս հոր ձեռքով պատրաստած փայտե սեղանն ու չորս աթոռները, մեծ թթենին, պատին հենած հեծանիվը, որը դաջվել էր պապիս հայացքում, երբ հեռանալիս նրա մայրը ձեռքով փակել էր աչքերը։ Քանի՜ անգամ էր ընկել այդ հեծանիվից, կոտրել, նորոգել, ռեզիններն ու շղթաները փոխել, թեժ վեճի ժամանակ հասել ընկերոջն օգնության ու հյուրերին հասցրել պակասող հացն ու գինին․․․ Քանի՜ անգամ էր նրա հայրը զգուշացրել, որ եթե դասերը լավ չսովորի, հեծանիվը վաճառելու են․․․ Մոմերը գաղտագողի վառեցի տնից հեռու գտնվող մի ավտոտնակի հետևում՝ հուսալով, որ մի օր էլի կվերադառնամ։ Պապիս «ընկեր» հեծանիվն էլ էր դարձել ազգերի կռիվների զոհ։ Ես, որ միշտ անտարբեր ու իր ունեցածի արժեքը ըստ արժանվույն չգնահատող սեփականատիրոջ պես եմ քայլել իմ երկրում, հյուրեր ընդունել ու ճանապարհել՝ որպես տուրիստ քայլում էի պապիս մանկության փողոցներով, հափշտակված լուսանկարում էի ամեն անկյունը, լսում էի էքսկուրսավարի փոխանցած անգիր արված անհոգի տեղեկությունը՝ առանց համեմող պատմությունների, առանց կրակոտ աչքերի, ագահորեն խժռում էի բոլոր պատկերները՝ ծառերը, թփերը, չորացած առուները, մաքուր ասֆալտը (ասես դա երբևէ մեր արյունով չի լվացվել)։ Օտար շշուկների մեջ փնտրում էի իմ լեզվով թեկուզ փսփսոց, թեկուզ իմ ամենաչսիրած երաժշտությունը, բայց բախվում էի միայն անտարբեր հայացքների ու սառը լռության՝ չհաշված էքսկուրսավարի միապաղաղ ձայնը։ Մեկ-մեկ թվում էր, թե որոշ հայացքներ թրթռում էին իմ ու ճամփորդական ընկերներիս զրույցներից։ Նայում էի նրանց մի փոքր ավելի երկար, բայց նրանք օտարաբար թեքում էին հայացքներն ու հեռանում։ Գուցե ծպտյալ հայեր էին, որոնց սիրտը որսում էր մայրենի լեզվով հնչած շշուկները, մի քանի վայրկյանով կարոտն առնում, ու շարունակում ապրել՝ ֆիզիկապես չմեռնելով․․․
Վերադարձի ճանապարհին ռադիոն հաղորդեց, որ Արցախից բռնի տեղահանվող ժողովուրդը բախվել է մեկ այլ հարվածի՝ հրդեհ է բռնկվել, որը խլել է բենզինի հերթում սպասող հարյուրավոր մարդկանց կյանքեր․․․ Ուսապարկումս պահած ծվծվան խաղալիքը հանեցի․ սմքել էր։ Թվաց, թե տեսնում եմ հորեղբորս՝ արցունքոտ աչքերով ու կորացած մեջքով։ Կոպերս ծանրացան։ Երազում վազում էի Մուշի դաշտերով, Անիի տաճարում մոմ էի վառում, ընկերներիս հետ լողում էի Վանա լճում, հետո շտապում Գանձասար։ Ժամանակակից աշխարհն ավտոբուսներ ու ապահովության երաշխիք էր տրամադրել մեծ տուրի համար։ Մեզ տանում էին Մուշ, որտեղից տեղահանվել էր պապիս ընտանիքը, հետո՝ Շամխոր, որտեղից գաղթել էր տատիս ընտանիքը, հետո՝ Մարտակերտ, որտեղ ծնվել էր ընկերոջս հայրը․․․ Ու մենք էլի ամաչում էինք, ափսոսում, գրկում հողը, մի բուռ թաքուն լցնում գրպաններն ու տուն բերում։ Ծանրանում էինք, թեթևանում, ծվատվում, կծկվում, գոռում, հետո էլի լռում, տանում, կենաց ասում, անուղղելիորեն հարմարվում ու վախենում մեռնելուց, վախենում ևս մեկով պակասելուց․․․
Հասանք Հայաստան։ Հասանք հայրենիք։ Եթե հայելի լիներ ձեռքիս տակ, կտեսնեի, որ հայացքս այլ է։ Ինքս էի փոխվել։ Գնացող տուրիստն ու վերադարձող սեփականատերն էր փոխվել։ Մի քանի օր փակվեցի սենյակիս չորս պատերի մեջ։ Ներսումս հույզերի տարափ էր՝ մտավախություն, զայրույթ, ափսոսանք, կարոտ, անդառնալի կորստի ցավ․ ասես խլած լինեին իմ ամենահարազատներին, ասես կտրված ձեռքերով ու ոտքերով նետված լինեի օվկիանոսի մեջ։ «Եթե ոչ ես, ապա էլ ո՞վ․․․» Այս միտքն անդադար կրծում էր ներսից, ու չէի խաղաղվում։ Սենյակից դուրս եկա՝ կայացրած կյանքիս ամենագիտակցված որոշումը․ երկար տարիներ ֆինանսիստ աշխատելուց հետո ես դիմում եմ ներկայացնելու՝ սպայական դպրոցում կրթվելու, իսկ հետո նման ևս մեկ կրթօջախ ստղծելու և հայրենիքս վերադարձնելու համար, որ մի օր արևն իր ողջ պայծառությամբ շողա մեծ Հայաստանում ու մեր տանը մեզ ասի՝ «Բարի լույս»։
Սիրանուշ Զախարյան