Սուրբ Կիրակոսի մենություն ու պապիկի բաղադրատոմսով եփվող գինին
Դիարբեքիրի հին թաղամասի՝ Սուրի նեղլիկ, կեղտոտ ու մութ փողոցները տարօրինակ, առանձնահատուկ ու անսպասելի ջերմ են այստեղ այցելող ցանկացած հյուրի, հատկապես՝ հայերի հանդեպ։ Տոլմայի համար չորացվող սմբուկների ու բիբարների գույնզգույն շարանները, խորոված թոքի հոտն ու քաղաքի պատմական հատվածի շուկայի անհավասարակշիռ աղմուկը միայն առաջին րոպեներին են շփոթեցնում, իսկ ավելի ուշ Դիարբեքիրը պիտի հիշես միայն անսահման հյուրընկալության ու հարազատության տաքուկ զգացումներով։
Սուրի լաբիրինթոսն ինձ համար միշտ ավարտվում է մի անփոփոխ վերջնակետում՝ Սուրբ Կիրակոս։ 2015-ին, երբ վերջին անգամ մտա Սուրբ Կիրակոսի բակ, այն դեռ կանգնուն էր, իսկ ներսում հայ զբոսաշրջիկներից, տարօրինակ հայացքով եկեղեցու խաչը զննող անցորդ քրդերից բացի միշտ կային տեղացի հայեր, որոնք 2012-ին եկեղեցու այդքան բաղձալի վերաբացումից հետո վրա հասած անսպասելի ու մի քիչ էլ անհարկի աղմկոտ ուշադրությունից շոյված, մասամբ էլ շփոթված էին։
2015-ին վերսկսված թուրք-քրդական բախումներից, Սուրի ավերումից ու Սուրբ Կիրակոսի հարձակման ենթարկվելուց հետո նրանցից շատերին այլևս միասին չտեսա, Դիարբեքիրի հայ համայնքի մասին մամուլի հուզիչ վերնագրերն էլ տեղը զիջեցին այլ թեմաների։ Չկա եկեղեցի՝ չկա համայնք։ Սակայն նրանք կան, Սուրի փողոցների անտեսանելի անկյունների պես, Դիարբեքիրի աղմկոտ փողոցների մեջ կորած, մեր մտքերից ու տեսախցիկներից հեռու, բայց կան, ապրում, ուրախանում ու տխրում, սիրում ու բարկանում, հուսահատվում ու սպասում են առաջվա պես։
Բելգին, 28 տարեկան
Հայրս ծնվել, մեծացել է այսօրվա Դիարբեքիրի նահանգի Խուլբի շրջանում (պատմական Սասունի արևմուտքը), պապիկս իրականում Լիջեից է, հարևան շրջանից է այստեղ բերվել։ Ցեղասպանության ժամանակ փախել, եկել է Սասուն։ Պապիկս 1915-ին 9 տարեկան էր, հիմա այլևս ողջ չէ, բայց շատ երկար ապրեց:
Ասում են՝ պապիկս գյուղում թաքուն գինի էր պատրաստում ու խմում, բայց արտաքուստ շատ մոլեռանդ մուսուլման էր ձևանում: Հայրս մինչև հիմա էլ մեր տանը պապիկիցս մնացած ավանդույթի համաձայն, տաք գինի է պատրաստում, տնական սուջուխ սարքում: Երկու հորեղբայր ու երկու հորաքույր ունեմ։ Նրանք էլ հորս պես փորձում են հայկական ինքնությամբ ապրել։ Այդպես են մեծացել, իրենց միշտ հայ են զգացել:
Ցեղասպանության ժամանակ, հայերին, երբ տներից հանում են ու առանձնացնում, քարավաններ են կազմում, որ գաղթեցնեն, այնտեղ պապիկիս ընտանիքին ծանոթ մի գյուղապետ է լինում։ Հայրը պապիկիս ասում է․ «Գնա՛, արա՛գ վազիր, գյուղապետին ասա՛ թո՛ղ մեր անունները գրանցի, տա՛ զինվորներին, որ մեզ հանկարծ չսպանեն»: Պապիկս վազելով գնում է, զգուշացնում է գյուղապետին, հետո, երբ հետ է գալիս հայրը բարկանում է, ասում է․ «Ինչո՞ւ ես միայն մեր անունները գրել, բա տատիկ-պապիկը»։ Նորից հետ է ուղարկում երեխային: Պապիկս մինչև նորից վազում, հասնում է գյուղապետին ու գալիս, արդեն տեսնում է՝ հորն էլ, մորն էլ, տատիկ-պապիկին էլ սպանել են, նաև քույր ուներ, որը կորել էր այդ խառնաշփոթի մեջ։ Հայտնի չէր՝ փախցրե՞լ են, փրկե՞լ են, ո՞ւր է, ո՞ւմ մոտ է։ Միայն տեղեկանում է, որ ողջ է: Պապիկիս մի շեյխ է գտնում, պահում։ Մի երկու ամիս թաքուն են պահում ախոռի պես մի վայրում, հետո սկսում է նրանց տանը աշխատել։ Ի վերջո, փախչում, անցնում է դեպի Սասունի Խուլբի գավառ: Քանի որ փոքր տարիքում հայերի միջավայրից կտրվել է ու մենակ մնացել, հայերենը գրեթե չէր հիշում:
Հայրս ամբողջ կյանքում փնտրել է իր կորած ազգականներին։ Ցեղասպանության թեմայով նյութեր էր փորփրում, տվյալներ հավաքագրում, համացանցով փնտրում մարդկանց: Ի վերջո, գտավ պապիկիս կորած քրոջ թոռներին։ Հիմա նրանք Ստամբուլում են, չեն կրոնափոխվել, ապրում են որպես քրիստոնյաներ, մեզ էլ շատ են սիրում։ Շատ ջերմ ու մտերիմ ենք:
Մորական պապս հորս «ֆըլլա» էր ասում
Մայրս էլ Խուլբի գյուղերից է, հայ են, բայց նրանց ընտանիքը շատ վաղուց խորապես իսլամացած ու քրդացած էր, այն աստիճան, որ ընտանիքում չեն էլ խոստովանում, որ հայ են: Շատերը գիտեն, թե մայրս քուրդ է։ Իրականում մայրս էլ, հայրս էլ հայ են, ուղղակի տարբերությունն այն է, որ մորս ընտանիքը չի խոսում այդ մասին, իսկ հորս ընտանիքի դեպքում բոլորը գիտեն նրանց հայ լինելը: Անգամ մորական պապս չի ցանկացել, որ մայրս ամուսնանա հայրիկիս հետ, ասել է՝ «ֆըլլա են»՝ քրդերեն նշանակում է «հայ», «քրիստոնյա»: Մայրս էլ ստիպված փախել է հորս հետ, հոր կամքին դեմ է գնացել, ու ամուսնացել են:
Հայրս 4-5 տարի առաջ է մկրտվել։ Սուրբ Կիրակոսի բացման ժամանակ Ստամբուլից Անուշ քույրիկի հետ ծանոթացանք, բարեկամացանք, հետո մի օր բոլորով հավաքվեցինք Հայաստանում ու հորս կնունքը կազմակերպեցինք։ Անուշ քույրիկը հորս կնքամայրը դարձավ։ Էջմիածնում տեղի ունեցավ կնունքը: Իհարկե, որոշակի խնդիրներ եղան՝ կապված նրա անձնագրում «իսլամ» գրանցման հետ։ Բայց բացատրեց իրավիճակը, պատմեց, որ պետական պաշտոնյա է, խնդիրներ կունենա և այդպես՝ ընդառաջեցին։
Հայրիկս իրականում հավատացյալ մարդ չէ, առհասարակ կրոններին չի հավատում, մկրտությունը նրա համար ավելի շատ հայկական ինքնության հետ կապված մի ավանդույթի պահպանում էր։
Սուրբ Կիրակոսի ավերումից հետո առաջին անգամ էթնիկ պատկանելությանս համար ինձ մեկուսացված զգացի
Մեր հայ լինելու մասին փոքր տարիքում իմացա, հստակ չեմ հիշում, թե քանի տարեկան էի։ Տանը մեծերն իրար մեջ խոսում էին, անընդհատ լսել եմ։ Այդ ժամանակ ամենամոտ ընկերներիցս մեկին ասել եմ․ «Լսի՛ր, ես հայ եմ, բայց ոչ մեկին չասես»։ Իհարկե, այն ժամանակ ես այն տարիքում չէի, որ հասկանայի եղածը, և այդ վախն իմ ընտանիքի, մեր մեծերի խոսակցությունների արտացոլումն էր։
Հրանտ Դինքի մահվան օրը շատ լավ եմ հիշում: 14 տարեկան էի, Դիարբեքիրի մեր տանն էինք, լուրերի արտահերթ թողարկմամբ հաղորդվեց: Շատ լավ եմ հիշում: Հորս լացն եմ հիշում: Լացի ձայնը: Մայրս սառած, ոչինչ չասող հայացքով ուղղակի նայում էր հեռուստացույցին: Ես փոքր էի ու առաջին անգամ Հրանտ Դինքի անունը լսեցի հենց նրա մահվան օրը: Բայց Հրանտ Դինքի մահվան ամեն տարելիցին հորս լացն եմ հիշում:
Ես անձամբ մինչև 2015-ի զինված բախումները որպես հայ ինձ մեկուսացված չեմ զգացել: Սուրբ Կիրակոսի ավերումից հետո առաջին անգամ էթնիկ պատկանելությանս համար ինձ մեկուսացված զգացի: 5 տարի է՝չենք կարողանում մտնել մեր իսկ եկեղեցին, չենք կարողանում միասին հավաքվել տեղի հայերով։ Սա մարդկանց մեկուսացնելու պետական հատուկ քաղաքականություն է, իմ կարծիքով։ Բայց այսպիսի մի իրականություն էլ կա… Տեսե՛ք, մենք հիմա այստեղ եկեղեցի չունենք, հայկական միջավայրում չենք։ Շատերին թվում է, թե անհնար է հայ մնալ այդպես։ Բայց ես ինձ հայ զգալու համար որևէ հատուկ միջավայրի կամ որևէ մեկի կարիքը չունեմ։ Ես այս տարի Սուրբ Ծնունդին չկարողացա գնալ Սուրբ Կիրակոս, փակ է։ Միայնակ վեր կացա, գնացի ասորական եկեղեցի, մասնակցեցի պատարագին ու եկա։ Վեց-յոթ ասորի, ես ու մի երկու լրագրող․ ուրիշ ոչ ոք չկար եկեղեցում։ Ես իմ Սուրբ Ծնունդը նշեցի, եկա։ Գիտե՛ք, այդ ներքին զգացողությունը բոլորովին այլ բան է: Դրա համար ես Ստամբուլում կամ Երևանում գտնվող որևէ եկեղեցու կարիքը չեմ զգում։ Ովքեր որ ասում են՝ մկրտված չէ, ուրեմն հայ չէ, դա իրենց ամոթն է:
Եթե հարցնեք, թե ինձ համար ինչ է հայ լինելը, երևի թե ամեն ինչն էլ կա դրա մեջ։ Մի քիչ մշակույթ, մի քիչ լեզու, մի քիչ քաղաքակրթություն, մի քիչ արվեստ, մի քիչ հավատք է հայությունը․․․
Այստեղ ապրելով, իհարկե, լինում են պահեր, երբ ցավը շատ խորն ես զգում, երբ քանակով այսքան քիչ մնալու փաստը սիրտդ ցավեցնում է, երբեմն ուզում ես ավելի շատ հարազատ մարդիկ, ավելի շատ գրկախառնություններ... Կարիքը զգում ես, իհարկե: Երբեմն բարկությունդ կարող է շատանալ, վիրավորանքդ իրեն զգացնել տալ: Բայց ես երբեք ճիշտ չեմ համարել քուրդ կամ թուրք ընկերներիս պապերի արածը թոռների վրա բարդելն ու դրանից ելնելով նրանց հանդեպ թշնամություն ու քեն կուտակելը: Ոչ մի կերպ չեմ կարող դուրս գալ մի ամբողջ ժողովրդի դեմ։ Ինձ համար բարիկադի մյուս կողմում կարող են լինել միայն անհատներ, բայց ոչ մի ամբողջ ժողովուրդ, մի ամբողջ հասարակություն, մի ամբողջ էթնիկ կամ կրոնական խումբ: Բացի այդ, կարծում եմ, որ ցավը համեմատության մեջ դնելն էլ է սխալ: Սխալ է մտածելն ու ասելը, որ մենք ավելի շատ ենք տառապել, քրդերն ու ասորիները՝ ավելի քիչ: Ցավը ցավ է, այս երկրում բոլորն են ցավ քաշել: Այլ բան է, որ ցեղասպանությունն իսկապես չենք կարող ոչ մի բանի հետ համեմատել, ու դա մի ողբերգություն է, որը ոչ մի այլ բանի հետ չես կարող հավասարեցնել:
Թուրքերեն խոսեցի՝ հայերը սկսեցին հայհոյել
Համացանցում լիբանանահայ երիտասարդների մի խմբի հանդիպեցի, հայտ ուղարկեցի, որ ինձ էլ ընդունեն, ծանոթանամ, շփվեմ իմ հայրենակիցների հետ: Այնտեղ բոլորը հայերեն էին խոսում, միայն ոմանք թուրքերեն էին հասկանում որոշ չափով: Խմբում հայերեն գրեցի «Բարև», սկսեցին հայերեն արձագանքել, ես էլ ասացի, որ հայերեն չգիտեմ: Կարծեցին, որ թուրք եմ, սկսեցին հայհոյել ինձ, բոլորով հարձակվեցին վրաս: Բացատրեցի, որ հայ եմ, ասացին․ «Դու ինչ հայ, որ հայերեն չգիտես»։ Պատմեցի, որ այստեղ դպրոց չունենք հայկական, պապիկս էլ որբացել է ցեղասպանության ժամանակ, չի խոսել: Հետո սկսեցինք շփվել։ Կամաց-կամաց փոխվեցին իմ հանդեպ, ինձ շատ հարցերում օգնեցին։ Լեզուն և մշակույթը ճանաչելու առումով շատ բան սովորեցի այդ լիբանանահայ ընկերներիցս։ Յուրահատուկ ու ինձ համար շատ կարևոր կապ ձևավորեցինք:
Հայաստանցի հայերի հետ առաջին շփումը Սուրբ Կիրակոսի բացման ժամանակ ունեցա։ Անբացատրելի ապահովության զգացում ես ունենում։ Նույն բանը Երևանի փողոցներում էի զգում․ բոլորն իմ պես են, բոլորը լավն են, բոլորն իմ արյունակիցն են, կարծես բոլորը ծանոթ ու բարեկամ են։ Շատ հանգիստ էի: Շատ էր դուրս գալիս այդ պատկանելության զգացումը։
Հայերեն չգիտեմ, բայց մի վայրկյան անգամ չվախեցա քաղաքում կորչելուց։ Հետո գնացինք Թալինի գյուղերից մեկը, այնտեղի սասունցիների հետ ծանոթացանք։ Շատ ջերմ էին։ Կարծես հեռվում կորած ազգականիս գտած լինեի։ Շատ հուզվեցի, ավելի շատ ուզում էի արտասվել։ Այդ պահին ներքուստ շատ-շատ էի տխրում, որ հայերեն չգիտեմ ու չեմ կարող ուզածիս չափ խոսել նրանց հետ։ Բայց այո, այդ օրը Հայաստանում անցկացրածս ամենալավ օրն էր։
Ներքին ձայնս ասում է՝ գնա, Հայաստանում հաստատվիր, քո մշակույթի մեջ, քո մայրենի լեզվի միջավայրո՛ւմ ապրիր, ոտքերիդ վրա ամուր կանգնած կլինես: Սա իրականում մեկ կամ երկու օրում մտքիս եկած ինչ-որ գաղափար չէ։ Ավելի ճիշտ կլինի ասել, որ հայաստանյան երազանքը հորս ժառանգությունն է ինձ։ Հայրս թաքուն երազանք ունի՝ թոշակի անցնելուց հետո մշտապես տեղափոխվել Հայաստան: Որովհետև նա իր լեզվին ու իր մշակույթին կարոտ մնացած մարդ է: Ես էլ նրա աղջիկն եմ և կիսում եմ նրա գաղափարը՝ այդ մշակույթի մեջ ապրելու, ազատ լինելու և էլի շատ բաների համար…
Սոֆյա Հակոբյան