Շներն ու իմ պատումները
Հիմա ես պատմում եմ իրենց մասին, բայց էս գլխից ասեմ, որ երբեք որևէ մեկի թաթիկն անգամ չեմ բռնել: Վախեցե՞լ եմ` չգիտեմ, խորշե՞լ եմ` չգիտեմ, անտեսե՞լ եմ` դա էլ չգիտեմ…
Բայց այնքան շնառատ է եղել իմ դեռ շարունակվող կենսագրությունը:
Առաջինը, ում հանդիպեցի, բայց կարծես չհանդիպեցի, Վեռնիսն էր:
Հայրս իր դեղին «Մոսկվիչի» խուցը բացելուց առաջ ոգևորված հարցրեց, թե` գուշակեք` ինչ եմ բերել ձեզ համար: Դեռ մտքներովս չէր անցել որևէ բան, որ ասեինք, նա արդեն բաց արեց խուցը և այն է, ուզում էր մեզ ցույց տալ բերածը, երբ կրակի կտոր մի արարած վայրկյանների ընթացքում դուրս պրծավ ու անհետացավ մեր տան հարևանությամբ տարածված ցորենի հսկայական արտերից այն կողմ` Սրբասարի ուղղությամբ…
Իզուր էր հորս կանչելը` Վեռնիս, Վեռնիս…
Իզուր էր իմ միամիտ մտածումը, թե սպիտակադարչնագույնի անունն էր հայրս կանչում…
Եվ ինչո՞ւ բոլորս, այդ լեզվով բառ չիմանալով, շների հետ անպայման ռուսերեն էինք խոսում …
Ինչպես հասկանում եք, «վեռնիս»-ը անուն չէր. մենք չհասցրինք անգամ տեսնել այդ աղվեսանման արարածին, ուր մնաց` անուն դնելը…
Վեռնիսը մնաց իմ մանկության հուշերի առաջին շունը, որն այդպես էլ անտեսեց հորս կանչն ու չվերադարձավ իր հեռուներից…
Ի տարբերություն փախած Վեռնիսի` մեր թաղի երեխաների հետ հաշտ ու համերաշխ, շունչ-շնչի ապրեց ու հանգավ Տուզիկը, մեր բոլորի սեր ու պահապան Տուզիկը, որ իր հավատարմությամբ կարող էր դասեր տալ ամենանվիրյալ ընկերներին անգամ:
Տուզիկը դարձավ իմ պատումներից մեկի հերոսն արդեն երկա՜ր տարիներ անց, երբ ես հուշի պատառներ էի գողանում իմ խլրտուն մանկությունից…
Առաջիններից մեկն ինքն եկավ ու կանգնեց իմ դիմաց: Այնքան թախծոտ ու նաև այնքան հոգեհույզ էր իր մասին վերհուշը: Գրիչս առանց կանգ առնելու վերջակետեց պատումս, իսկ աչքերիցս արցունքներ էին կաթում:
Տուզիկի հետ էի, ու իմ անուշ մանկության մեջ մնացած ընկերներս հերթով ձեռքով էին անում ինձ, ավա՜ղ, ոմանք արդեն այլաշխարհի անհասկանալի հեռվից…
Երբ թաղում էինք Տուզիկին, մտքովս բնավ չէր անցնում, որ մի օր պիտի հրատարակվի «Չմոռանաս մանուշակի թառանչը» վերնագրով ժողովածու, և որում պիտի տեղ գտնի «Տուզիկահուշ» վերնագրով պատում, որ մանկության ամենաքաղցր ակունքներից է գրվել…
***
Վեռնիսն ու Տուզիկը մնացել են հիշողությանս ծալքերում:
Մեկը եղավ մի ակնթարթ, մյուսը` երկար տարիներ, սակայն ինչո՞ւ, երբ հիմա վերադառնում եմ այնտեղ, երկուսին էլ միասին եմ հիշում: Մեկի մասին հիշելու բան չկա, սակայն հիշում եմ… Մյուսի մասին այնքա՜ն բան կա հիշելու, ու հիշում եմ մանրամասներ: Բայց չեղածն ու եղածն այնպես հավասար են հայտնվում:
…Ճիշտ այնպես, երբ նայեց, նայեցի, ու անցանք, ու հետո մի ամբողջ կյանք այդ հայացքի հետևից կարծես դեռ գնում են աչքերս, ասես մի մեծ երջանկություն ինձնից խլած ու իր հետ տարած լինի այդ հայացքը…
Տարիներ առաջ էր: Զրուցում էի մեր օրերի նշանավոր գրող Լևոն Խեչոյանի հետ: Գրեթե նման մի բան ասաց. նայել եք իրար, պատահաբար, անբառ, մեկ ակնթարթ միայն, ու հետո, տարիներ անց հասկացել ես, որ ինքը ՆԱ էր, ավա՜ղ, անդառնալիորեն վրիպած ու բաց թողած…
***
Հաջորդ շունը մտավ իմ հիշողություն, երբ ես առաջին կուրսի ուսանողուհի էի:
Մի պայուսակ ունեի, որը տնից գնալիս ինձնից ծանր էր լինում, իսկ տուն դառնալիս` ճնճղուկի թեթևության: Անկախ նրանից, որ շաբաթը մեկ անպայման տուն էի դառնում, միևնույն է, մայրս այնքան էր խցկում այդ պայուսակը, որ, իր ասելով, մի շաբաթ հերիքի, ուտելու մասին չմտածեմ, գլուխս կախած` դասերս անեմ: Ինչ իմանար մայրս, որ իր դրած բաժինը սպառվում էր մեկ-երկու ժամում: Ինչ իմանային բոլոր մայրերը, որ իրենց դրած բաժինները ընկերովի էինք խփշտում, ու հետո` կեցցեին բուֆետի նրբերշիկն ու թթվասերը…
Այ այդպես էժան էր կյանքը, երբ ես էի ուսանող, ու ծաղրում էինք միմյանց, թե քանի կիլոմետր նրբերշիկ կերած կլինենք ու քանի բանկա թթվասեր…
Կասեք` ինչ կապ ունի պատմածս իմ հաջորդ շնապատումի հետ…
Ճիշտ կանեք, քանի որ այդ պայուսակս ինձ տարավ իր հետ…
Գյուղ եմ եկել ու քայլում եմ դեպի տուն…
Գյուղ եկող ավտոբուսի կանգառից բավականին հեռու է մեր տունը, իսկ մեր տուն հասնելուց առաջ նախ հորեղբորս տուն էի մտնում…
Այդ շան անունը ես երբեք էլ չեմ իմացել, քանի որ ոչ մեկը իրեն անունով չէր կանչում. բոլորն ասում էին Օսան մամենց շունը: Որ անկեղծ լինեմ, ես իրեն գրեթե չէի էլ ճանաչում: Ավելի ճիշտ, ճանաչում էի, երբ մենակ ինքն էր լինում, իսկ երբ ընկեր-ընկերուհիների հետ էր, տեղը չէի բերում, թե որն է ինքը…
Ուրեմն դեռ չեմ հասել խաչմերուկին, որով պիտի վերև բարձրանամ` դեպի հորեղբորս և մեր տուն, հաչելով դեպի ինձ է գալիս Օսան մամենց շունը: Լսում եմ հորեղբորս ձայնը, որ անունս է կանչում ու կրկնում.
-Մի՛ վախենա, աղճի՛գ ջան, մի՛ վախենա, ինկը խաձան չէ, ինկը քաձիգ շուն է, հեչ բան չի էնե…
Հորեղբայրս հո չէ՞ր սխալվի:
Հանգիստ շարունակում եմ առաջանալ, քաձիգին ընդառաջ…
Քաձիգ դու քաձիգ. անցնում է կողքովս, թեթևացած շունչ եմ քաշում:
Ու…
Ճչում եմ ցավից:
Ականջիս է հասնում հորեղբորս զայրացած հայհոյանքն ու գոռոցը.
-Մունդըռիգի՛ մեգը, դու տեսա՞ր ըդոր, վա՛յ ես քու…
Ու արդեն կողքիս է իմ Արտուշ հորեղբայրը: Վերցրել է ձեռքիցս պայուսակս, հանգստացնող բառեր է ասում, վատ է զգում, որ սխալվել է: Իսկ ես, թեև չեմ դիմանում ցավին, բայց ձայնս կտրել եմ, որ իրեն այդ վատ զգալուց հանեմ:
Հորեղբայրս ժողովրդական խոսքն է հիշում, թե` իզուր չեն ասում` շանը մոտ թող, բայց փետը ձեռիցդ չգցես…
Ու տուն ենք մտնում…
Հետո յոդ, հետո խորհուրդներ` իբր քառասուն ասեղ` շան կծածի դեմ, հետո` քեզ դաս լինի, որ շներին չվստահես, հետո` անցա՞վ, թե՞ էլի ցավում է, հետո` ոչինչ, կմեծանաս, կմոռանաս…
Մեծացա, բայց չեմ մոռացել…
***
Էլի մի պատմություն, անհավատալի, որ կապված է այդ նույն պայուսակիս ու շների հետ…
1989-ի հունվարն էր, հետերկրաշարժյան տխուր հունվարը, այն օրերը, երբ ազատագրական զարթոնքի շարժումը` մի կողմից, երկրաշարժի դառն հետևանքները` մյուս կողմից, խաթարել էին երկրի տնտեսական կյանքը: Իմ պայուսակն էլ արդեն հին գործառույթը չուներ. փոխել էր դերը: Այժմ, հակառակը, գնում էր լիքը, գալիս էր դատարկ: Ամենասովորական բաներ, որ հնարավոր էր մայրաքաղաքի խանութներում գտնել, գյուղի համար օձի հավկիթ էին դարձել:
Երթևեկելս էլ էր փոխվել:
Ավտոբուսը փոխարինվել էր գնացքով: Ավելի կայուն միջոց էր, բայց իհարկե, գյուղում ապրողի համար, անհարմար: Քաղաք էր հասնում կեսգիշերին, ու անպայման պետք էր գիշերակացի տեղ ունենալ, որ հաջորդ օրը միայն հնարավոր լիներ գյուղ մեկնել:
Իմ խցում ամուսիններ էին, միջին տարիքի, ու երբ զրույցից պարզվեց, որ գրեթե նույն ուղղությամբ պիտի գնայինք, շատ ուրախացա: Մենակ չէի լինի:
Տղամարդը, թող ներվի, սակայն անունը մեռնեմ էլ, չեմ հիշի, տաքսի կանգնեցրեց, ու միասին ուղևորվեցինք Քութայիսյան փողոց:
Իրենք տուն հասան, ես մինչև հորեղբորս տուն հասնելը երկու կանգառ ոտքով պիտի շարունակեի:
Գիշեր: Մութ: Պատուհանագոգերին` մամրող մոմի հատուկենտ լույսեր: Համատարած խավար, ձյունապատ մայթեր, տեղ-տեղ սառցակալած: Քայլում եմ զգույշ, շուրջբոլորս նայելով, ինքս ինձ խրախուսելով, թե` ինչ կա որ, ես եմ, իմ ծանոթ քաղաքը, իմ ծանոթ ճանապարհը, ևս հինգ-վեց րոպե, ու տեղ կհասնեմ: Որքան էլ հանգստացնում եմ ինձ, միտքս այն բազմաթիվ բաց աչքերն ու մարմնամասերն են, որոնց շրջանցելով` քայլում էի այն ահասարսուռ օրը, այն ծվատող ձայներն էին ականջումս, ոռնացող տղամարդիկ` երեխաների սառած մարմինները գրկած և դագաղներ, դագաղներ…
Քիչ մնաց: Եվս մի շրջադարձ, ու հասնում եմ…
Ի՞նչ հաչոց է, որքա՛ն մոտիկից, և` ոչ մեկ շան: Ոհմակ է մոտենում…
Գրեթե մի քանի քայլի վրա…
Գետնին եմ դնում ձեռքիս պայուսակը: Երկու ձեռքերիս ափերով գլուխս եմ բռնում, ծունկի եմ իջնում, կանչում եմ` Աստված իմ… Էլի մի բան` մամա ջան…
Ու վերջ:
Առջևից վազողը հանկարծ կանգնում է: Ոռնոցն ու հաչոցը թուլանում են: Հետ է դառնում առաջինը, ապա երկրորդը, ապա` մյուս բոլոր շները…
Հեռանում են…
Ծնկած եմ: Բարձրանալ չեմ կարողանում: Վերարկուիս փեշերով ծնկներս եմ ծածկում: Հիմա էլ ես եմ ոռնում: Շուրջս նույն խավարն է: Ոհմակի հեռացող հաչոցները հատուկենտ են դառնում: Ապա լրիվ խլանում:
Վե՞րջ…
Վերցնում եմ պայուսակս, որ կրկնակի է ծանրացած: Գնում եմ սայթաքուն քայլերով…
Հասել եմ: Սեփականներից հենց առաջինն է հորեղբորս տունը: Պատուհանն եմ թակում: Ահագին երկար: Հորեղբայրս բաց է անում դուռը: Գրկում եմ ու հեծկլտում:
-Ի՞նչ է էղե, աղճիգ ջան, ո՞վ է նեղեծրե… Ինչո՞վ ես էգել…
Խոսել չեմ կարողանում: Միայն լացս է սաստկանում: Կնոջն է կանչում:
-Ընձի բան չի ըսէ, խոսա հետը, կարող է քեզի պադմե` ինճ է էղե…
-Դուք չեք հասկանա, հոպա՜ր….
Լացս ոռնոց է դառնում…
Ու հեծկլտալով պատմում եմ, թե ինչպես ոհմակը մոտեցավ, թե ինչպես մտածեցի, որ վերջ, հիմա կպատառոտեն ինձ, թե ինչպես գոռացի ու ծունկի իջա, թե ինչպես ետ դարձան ու հեռացան, այդ սոված շները, որ, ով գիտե, ամբողջ օրը որս էին փնտրել, չմոտեցան, հեռացան…
Շարունակությունը սենտիմենտ է…
Այստեղ կանգ առնեմ ու անցնեմ իմ հաջորդ պատմությանը…
***
Ճանապարհն ահագին երկար է, մի քանի շրջադարձից հետո միայն հասնում եմ աշխատատեղ: Ձմռան ամիսներին, երբ դեռ կիսամութով է լինում գնալը, այն էլ շնառատ ճանապարհներով, անհանգիստ է, ու ստիպված ես լինում հա շուրջբոլորդ նայել` հո չեկա՞ն…
Բայց նաև լինում է, որ մոռանում ես իրենց մասին, տրվում ես մի հիշողության, աշունից մնացած մի մոլորված տերև տանում է քեզ, խլվլոց է ընկնում ներսերումդ, ու քայլում ես` միտքդ անջատած…
Այ այդպիսի մի անջատված լուսաբացի մեկ էլ զգացի, որ իմ և սևուկի արանքում երկու քայլ էլ չի մնացել, իսկ ձեռքիս տոպրակն այլևս տոպրակ չէ, այլ ճղճղված-պատառաոտված մոմլաթ: Չգիտեմ` ինչ շարունակություն կունենար այս դիպվածը, եթե չլսեի չգիտես թե որտեղից կողքիս հայտնված ուսանողիս` Ալբերտի ձայնն ու ինձ հանգստացնող ջերմ, բայց ուսանող-դասախոս սահմանը պահող, մի քիչ էլ ամոթխած ու երկչոտ բառերը…
Հետո, հիշում եմ, գրկել ու բաց չէի թողնում իրեն: Իսկ ինքն էլ համոզում էր ինձ, որ շունը ինձ չէր վնասի, որ շունը սոված է եղել, մտածել է` մի բան կլինի էդ տոպրակում: Ու այնքան սիրով էր պատմում այդ սևուկի մասին, որ հիմա էլ ես էի ամաչում իմ ճչոցի և շանը վիրավորական բառեր ասելուս համար…
Սևուկի պատճառած վախը չեմ էլ հիշում, իսկ այ ուսանողիս հոգածությունը կյանքիս ամենասիրուն դասերից մեկն է դարձել: Հետո պատմեց, որ դեռ բավականին հեռվից նկատած է եղել, որ հնարավոր է` մտքում եղածը տեղի ունենար, ու մի ակնթարթում վազքով հասել ու կանգնել էր իմ ու շան արանքում…
***
…Ինչը հնարավոր չեղավ անել Նինոյի դեպքում, այն էլ երեք անգամ…
Շենքը, որտեղ բնակվում եմ, հսկում են մի քանի շներ: Կարգին, դաստիարակված, մոտ անգամ չեն գալիս: Հատկապես բարի ու տխուր աչքերով Արջուկին ամբողջ շենքն է կերակրում ու սիրում:
Բացի երես առած Նինոյից, որ հարձակվում է աջ ու ձախ:
Տիրոջն ասում եմ.
-Նինոն կծել է ոտքս…
Նինոյի տերը, թե`
-Վա՜յ, ինչ եք ասում, ինքը շա՜տ խելոք է, ինքը չի կծում, ուրեմն մի բան էնպես չեք արել, որ կծել է:
Ասում եմ.
-Վերելակի մոտ սպասում էի, չէի տեսել, որ ինքը հետևից մոտեցել է ինձ, միայն ոտքիս սարսափելի ծակոցից ճչացի ու շրջվեցի: Ինքն էր: Փախավ: Ես ցավից գոռում էի, իսկ ինքը պոչը խաղացնելով հաջորդ զոհին էր սպասում:
Տերը, թե`
-Էդ ինչպե՞ս է լինում, որ ոչ մեկը չի դժգոհում, դու արդեն երրո՛րդ անգամ ես ասում, որ քեզ կծել է:
Պատասխան չեմ գտնում: Ի՜նչ ասեմ…
Վերջին կծոցից մի քանի օր անց երկու հոգի թակում են դուռս, թե`
-Ստորագրություններ ենք հավաքում, որ Նինոյին քնեցնեն: Արդեն մարդ չի մնացել շենքում, որ կծած չլինի: Դու կստորագրե՞ս:
Այ քեզ փորձություն: Ինչ անեմ: Ախր ո՞նց թե քնեցնեն: Նինոն, այդ խաղացկուն դեղնամորթը, որ հաուչէին պոչը տնկում ու վրա է պրծնում: Հաչում է ու դեսուդեն վազվզում, ապա թաքնվում է մի անկյունում, խաղում է հետդ…
Նինոն էլ պիտի չապրի՞…
Ասում եմ` չէ՛, ես չեմ ստորագրի:
Զարմացած ինձ են նայում.
-Իմացել ենք, որ քեզ մի անգամ չէ, երեք անգամ է կծել, առաջին հարկի մրգավաճառն էլ հաստատել է. ինքն է առաջին օգնություն ցույց տված եղել:
Ասում եմ.
-Հա, էդպես է, որ կա: Բայց ես չեմ ուզում, որ Նինոն չապրի…
Ուսերը թոթվում ու հեռանում են, թե մտքում ինչ հայհոյելով` Աստված գիտե…
Մինչև հիմա էլ, թեկուզ Նինոն բավականին խելոքացել է, հավանաբար սրսկումից հետո, հենց տեսնում եմ իրեն, մայթս եմ փոխում կամ սպասում եմ այնքան, որ տերը հայտնվի, կանգնի կողքին, ապա նոր անցնեմ առաջ:
Մի բան էլ ասեմ, մի քիչ ծիծաղենք:
Վերջին կծումից հետո իմ բանաստեղծ ընկերոջը պատմեցի, որ նույն շունն արդեն երրորդ անգամ է ինձ կծում: Ինչ ասի, որ լավ լինի. ասում է` հնարավոր է, որ էն մի կյանքում Նինոն էն տղամարդն է եղել, որի զգացմունքներն անպատասխան ես թողել, հիմա հիշում է մերժված լինելն ու քեզ պատժում է դրա համար…
Եվ սա ասում է ամենայն լրջությամբ:
Էհ, Նինո ջան, կներես, թե այդպես է…
***
Վերջին Քոթոն կանգառի իմ ընկերն էր:
Էր եմ ասում, որովհետև հիմա ինքը չկա: Թերթի կրպակի աշխատակցուհին, որ ամեն օր նրան կերակրում էր, ասաց` որդեգրել են, մի քանի շենք վերևում ապրող մի ընտանիք:
Քոթոն շա՜տ սիրուն էր, ճեփ-ճերմակ մորթով, ճերմակ մռութով, բարի-բարի աչքերով: Հատկապես զայրանում էր արագընթաց մեքենաների վրա: Վազում էր նրանց հետևից ու գլուխն օդը տնկած հաչում: Չգիտեմ`արու թե էգ էր, բայց ես վախեցած գոռում էի.
-Աղչի՛, դո՛ւրս եկ փողոցից, մեքենայի տակ կընկնես, կմեռնես, հե՛տ արի…
Որ ճիշտն ասեմ` մեկ հետ էր գալիս, մեկ էլ բանի տեղ չէր դնում ասածիս: Հիմա չգիտեմ` հասկանո՞ւմ էր ասածս, որ հետ էր գալիս, թե զահլեն գնում էր վազելուց, դրա համար էր հետ գալիս: Մի բան հաստատ կասեմ. երբ որ հետ էր գալիս, նստում էր կողքիս, դունչը տնկում էր, նայում աչքերիս, մեկ փակում էր աչքերը, մեկ բաց անում, ապա վեր էր կենում, պոչը խաղացնում ու վազում հաջորդ արագընթաց մեքենայի ետևից…
Մենք մեկ անգամ նույնիսկ լուսանկարվեցինք միասին: Այնքան նստեց անշարժ, մինչև տղային մեկնեցի հեռախոսս ու խնդրեցի` այնպես անի, Քոթոն հայացքը չփախցնի:
Վաղուց չեմ տեսնում Քոթոյին, գիտեմ` չի լինելու, բայց կանգառ հասնելուն պես բնազդաբար շուրջս եմ նայում. մեկ էլ տեսար` կգա…
Ինչպես որ հիմա…
Հավաքվեցին ու եկան բոլոր-բոլորը ու համառեցին, որ ես գրեմ իրենց մասին:
Անգամ Վեռնիսը եկավ…
Գեղեցիկ Մարգարյան