Շարունակականության հույսը
Սասունցիների մեջ մի «վեճ» կա, որի մասին ոչ ոք չի խոսում, որովհետև արյան գետեր հոսած այս լեռներում համերաշխությունն ամենից վեր մի բան է։
Մոտկանը վերջը Սասո՞ւն է, թե՞ Բիթլիս․ ամեն մեկն իր տարբերակն ունի։ Հայաստանում ապաստանած մոտկանցիք երբևէ չեն մտածել «ոչ սասունցի» լինելու մասին, մինչդեռ Թուրքիայում նոր վարչատարածքային բաժանումներից հետո առանց գիր ու հիշատակ մնացած սասունցիներին բաժին հասան միայն ենթադրություններ։
Ուզենք, թե չուզենք՝ Բիթլիսի Դատվանից արևմուտք, կենտրոնական Սասունից հարավ-արևելք տարածվող Մոտկանի անհաս լեռներում 1915-ից հետո ապաստանել են ոչ միայն բնիկ մոտկանցիք, այլև ամբողջ Սասունից «հոսած» մայր ու մանուկ։ Քարտեզից կարծես դուրս մնալու համար ստեղծված այս վայրում, որտեղ լեռներն այդքան խելագար, իսկ ձորերն այդքան խորքային են, երևի չկար ոչինչ, բացի շարունակականության հույսից։
Մի տեղ, որտեղ ծուռ աշխարհը քեզ չի դիպչի։
Մինչդեռ մեզ էին ծուռ ասում․․․
Ասում են՝ մոտկանցիք ամենաերկարն են պահել մեր բարբառը։ Երևի թե ճիշտ են ասում։ Որովհետև 13 տարվա ճանապարհներիս ես Թուրքիայում չեմ տեսել հայերի մեկ այլ խումբ, որը վերջին մեկ դարում իր մայրենիից ոչինչ կորցրած չլինի։
Ավելին՝ մի խումբ, որը այդ մեկ դարի ընթացքում չի սովորել նաև այլ լեզուներ, և նրանց կրակն ընկած հարևաններն էլ են ստիպված եղել նրանց հետ շփվել միմիայն հայերենով։
Չեք հավանում՝ մի շփվեք, մեր ուզածն էլ հո դա է, այ քեզ բան․․․
Պոլիս գնալուց հետո էլ Ժանետենց տանը շարունակեցին խոսել մայրենի բարբառով։ Ո՛չ դասական արևմտահայերեն, որի համար գոհ ու շնորհակալ են հայկական վարժարաններից, ո՛չ թուրքերեն, որով պիտի շարունակեին ուսումը ու ձգտեին առաջատար մասնագետներ դառնալ որպես շատ հպարտ ու նախշուն կանայք, ո՛չ արաբերեն, որն արդեն իսկ մայրենի էր դարձել Մոտկանի հարևան՝ Սասունի հարավային ու կենտրոնական գրեթե բոլոր գյուղերի համար՝ հայերենը թողնելով որպես թանկ հուշ ու համեստ ժառանգություն։
Ժանետը շատ գեղեցիկ, համարձակ, մեծսիրտ աղջիկ էր։ Ես երբեք չկարողացա նրան իր երկարաճիտ կոշիկների ու նուրբ մազակալներից դուրս տեսնել ու գոնե երևակայել այդ լեռներում, տափակ կտուրների վրա շարոցի օշարակ եփելիս կամ Մարաթուկի փեշերին գառնուկներ արածացնելիս։ Փոքր է եղել, երբ քաղաք են եկել, բայց միևնույն է՝ այդ պատկերի ամբողջականությունը շոշափել ես երբեք չէի հաջողում։
«Մենք տանը միայն բարբառով ենք խոսում, այո, մինչև հիմա», -ասաց մի օր Ժանետն ու կոտրեց բոլոր պատնեշները։
Անպատճառ հիացա․ որովհետև այդ ամենը շատ տոկուն մի բան էր։
Անխոս նախանձեցի․ որովհետև Ժանետն ուներ այն, ինչ ես չունեի՝ 100 և ավելի տարվա ճանապարհի վերջում։ Ճանապարհ, որը փաստացի սկսվել էր նրա համար, որ ես ունենամ իմ ինքնությունը՝ իր բոլոր ատրիբուտներով։
Մի քիչ էլ զարմացա․ որովհետև սա իսկապես եզակի պատմություն է։
Ահա այսքան բան գիտեի ես Մոտկանի մասին, երբ առաջին անգամ ոտք դրեցի այնտեղ։ Մեկ էլ՝ մոտկանցի երիտասարդի մասին անեկդոտ դարձած իրական դեպքը, թե Պոլսի Սուրբ Խաչ դպրեվանքում ընդդիմացել է․ «Մըր քիղը ախոռի էշ լը հայերեն գինը, իսոնք թուրքչա կխոսին հոդա»․․․
***
Ի՞նչ էր փոխվել Մոտկանի լեռներում իմ գալու պահին այն օրերից ի վեր, երբ փոքրիկ Ժանետն ու իր 5 քույր-եղբայրները բռնեցին Պոլսի ճամփան, և այն օրից, երբ մոտկանցի ըմբոստ երիտասարդը զարմացած մնաց պոլսահայերի՝ «թուրքչա» խոսելուց, չգիտեմ։ Թեկուզ միայն նրա համար, որ այդ անծայրածիր խորքը կարծես միայն ժամանակի կանգնած լինելու մասին լինի ու միաժամանակ շարունակականության հույսի։
Այդպես կարծես կանգ առած վայրկյանների մեջ էր տարածվում նաև իմ, ճարտարապետ Դավիթի ու կիսով խծաբերդցի ու կիսով մոտկանցի Աշոտի ճանապարհը դեպի Մոտկանի ամենաանհաս ու ժամանակին ամենամեծ գյուղը՝ Կըրխուն։
Ճանապարհ, որը կարծես վերջ չուներ ու շարունակ, շարունակ մեզ մղում էր մեր ունեցած-չունեցած չորկողությանը պարբերաբար դիմելու։
«Սխալ եք եկել, վայ, շատ սխալ եք եկել։ Պիտի դուրս գաք նորից մայրուղի, պտտվեք Զիյարեթով նորից գաք», -անհասկանալի վախով ու շփոթվածությամբ պնդեց երկու պատանիներից մեկը, որոնք հանդիպեցին Կերխո տանող ճանապարհին։
Մեզանից չէր վախենում։ Ճանապարհից։ Մեկն էլ չի ասում, թե՝ տնաշեն, մարդ լեռներից այսքան կվախենա՞, այսքան կշփոթվի՞։ Եվ եթե այո՝ տեսնես ոնց է Սասուն գցել այս մարդուն ճակատագիրը, ո՞ր պարտքի ու մեղքի համար։ Աշխարհ, ուր ամեն ինչն է խորդուբորդ, և ճանապարհը միայն չարյաց փոքրագույնն է։
Մենք որոշեցինք անմտություն չանել ու չվախենալ։ Մենք առաջ գնացինք։ Նախընտրեցինք կարճ, անորոշ ու խիստ լարված ճանապարհը։ Այնքան, որ բժիշկ ու ճարտարապետ, դասախոս ու դարբին՝ հասակներն ու տարիքներն առած տաս րոպեն մեկ իջնում ու ճանապարհի քարերն էին մաքրում, երբեմն՝ փորձում դրանք զուտ շարել այնպես, որ մեքենան քիչ թե շատ անվնաս անցնի։
Չգիտեմ, թե ինչն էր ինձ այդ օրը դրդում համառորեն չհրաժարվել հենց այդ ճանապարհից ու չխնդրել Աշոտին հետ շրջվել։
Իսկապես չգիտեմ։
Առաջին հայացքից՝ գուցե մտածում էի, որ եթե հետ վերադառնանք, ապա այս մթնշաղին այլևս չենք հասցնի նոր ճանապարհով բարձրանալ Աշոտի մայրական գյուղ՝ Կըրխու և իմ հույսը, որ Աշոտին բաժին կհասնի այս կյանքում այն, ինչ մի ժամանակ ինձ է հասել, հույսը, որ հաշված րոպեները, որ մենք ունեինք մինչև արևի մայր մտնելը մեզ կբարձրացնեն Կըրխու՝ թեկուզ այս անտանելի ճանապարհով, անդրդվելի էր։ Մյուս, ավելի խորը հայացքով՝ գուցե փորձում էի համոզել ինքս ինձ, որ ճի՞շտ սասունցի եմ, երբ միշտ ընտրում եմ բարդագույնը և իմաստավորել մեր հավերժական խենթությունը։
Երբ Աշոտն ու Դավիթը հերթական անգամ ծանր քարերը վեր դրեցին ու ուրախ և գոհ շարունակեցինք մեր ուղին, և ճանապարհի՝ թվացյալ հաղթական ավարտին հանդիպեց հերթական քարե պատնեշը, միայն այդ պահին մտքովս անցավ՝ այսքան պատնեշ ինչո՞ւ են դրել, ինչո՞ւ են համառորեն փակել այս ճանապարհը, կարո՞ղ է ականապատ է․․․
Կարող է․․․
Բայց արդեն ուշ էր։
Վերջին պատնեշն էլ անցնելուց ու դեպի վեր սլանալուց հետո համոզվեցինք՝ չէ, ականապատ չէր։ Ուրախացա։ Որովհետև մի քիչ շատ անմիտ մահ կլիներ արցախյան բլոկադան հաղթահարելուց հետո ամիսներ անց զոհվել Սասունում քուրդ գրոհայինների ականապատած ճանապարհին։
***
«Կերխո, Կերխո, այո, սա Կերխոն է»․․․
«Մայրի՛կ, մայրի՛կ, իտալացի՛ է, իտալացի՛»․․․
Այնքան զավեշտալի, այնքան հոգնեցուցիչ ու այնքան հետաքրքիր էր լսվում արաբերեն, քրդերեն ու թուրքերեն այդ գույնզգույն աղմուկը մեքենայից ներս, որտեղ ես՝ մինչև վերջին ոսկորս մարած որոշել էի նիրհել ու թողնել Աշոտին իր մայրական գյուղի հետ տետատետ, իսկ Դավիթի իտալական քիթն ու ցիլինդրը մտել էին դերի մեջ՝ բոլորիս փոխարեն։
Կասեք՝ ո՞նց կարելի է այսքան անտարբեր լինել, այն էլ՝ Մոտկանում, այն էլ՝ Կըրխուում։
Ինչպե՞ս բացատրեմ, որ բաներ կան, որոնք այլ կերպ ես ապրում։ Ո՞նց պատմեմ, որ Կըրխուի վրա տարածվող վարդագույն երկինքը, լեռների սուր կատարների վրա թառած ու ինձ հետ արդեն հնարավոր ամեն ինչի մասին զրուցած լուսինը, այդ լուսնի տակ քիչ առաջ նստած խաշնարած ծեր կնոջ շերտավորված ցորենագույն ձեռքերը, ամենա-ամենավերևից՝ Կըրխուից իջնող զինվորական մեքենայում լցված զինվորականների՝ մեզ ուղղված ապշած աչքերը, և վերջապես՝ այդ անծանոթ արաբների բակում կրակի ճտճտոցի ձայնն ու այդ գյուղ անվերջ ձգված ճանապարհն իր չդադարող շարունակականությամբ արդեն ամեն ինչ ասել է ինձ:
Ամեն ինչ։
Լավ էր, որ ճանապարհն ականապատ չէր։
Լավ էր, որ Խծաբերդը կորցնելուց հետո Աշոտը հասավ Կըրխու։
Որ շարունակականության հույսը երբեք չմարի։
Սոֆյա Հակոբյան