Քսան րոպե
Ի հիշատակ 44-օրյայում նահատակված ուսանողներիս...
Օդը չի հերիքում, վաղուց չի հերիքում, անգամ առավոտ վաղ, երբ դեռ սառնությանը ծխի նստվածք խառնված չէ...
Տարածությունը, որ մի շունչ էր տևում, հիմա ձգվում, ձգվու՜մ ու չի վերջանում։ Թողնում է փոխադրամիջոցը, ավելի ճիշտ, ճամփի կեսին իրեն դուրս է գցում կանաչ տրոլեյբուսի հետնադռնից, ազատվում է բռան մեջ սեղմած, ախտահանող սպիրտից խոնավացած մանրադրամից ու քայլում...
Երեքի փոխարեն արդեն հինգ կանգառ պիտի քայլի...
Հոգ չէ. Դեռ քսան րոպե ունի:
Նորահայտ պուլպուլակ...
Հենց մայթին...
Խմում է մի կում: Հետո է նկատում գրառումը՝ հերոս Նարեկին...
Քթից է գալիս էդ կումը...
Հայացքը վեր է ձգում. հինգհարկանի շենքի ճակատամասում մի ժպիտավոր դեմք է, ծավալվող եռագույնի մեջ՝ քարե անավարտ ևս մի կյանք, որ այսուհետ պիտի դառնա իր կենսագրության մասը: Պիտի տուն հասնի, պիտի քրքրի համացանցի հետպատերազմյան հրապարակումները, հազարների մեջ պիտի գտնի Նարեկին: Հետո պիտի ձեռքը տանի լացի սեղմակին ու դարձյալ մրմնջա պոետի խոսքերը՝ ու մրմուռ քսվեց մեր ցամաք հացին…
Գրեթե երկտակված կինը, ավելը ձեռքին, աչքերը սրբելով, մոտենում կանգնում է կողքին: Սպասում է, որ կինը կասի արդեն լսված մի բան: Չէ: Ուրիշ բան է ասում.
-Քուր ջան, տեսա, թե ինչպես ես շոյում քարին գրված անունը, դրա համար մոտեցա: Բոլորը չէ, որ քեզ նման են: Անցնում, չեն էլ նկատում: Ես ամեն առավոտ էս ցայտաղբյուրի շուրջբոլորը մաքրում-հավաքում եմ: Հո ինձ չեն ասում՝ պիտի մաքրես, ես ինքնակամ եմ անում: Գիտե՞ս ի՛նչ երեխա էր, ի՛նչ տղա էր…
Ինքը չի կարողանում մարդու հետ զրուցել՝ առանց նրա անունը հարցնելու:
-Գոհար է անունս: Անունիցս բան չի մնացել: Էս կորացած մեջքս ու էս ձեռքիս ավելը: Ունեցած-չունեցածս սև օրվա բաժին դառավ: Էն երբ էր…
Հարց չի տալիս: Ինչ հարցնի մեկից, ով տեղով մեկ պատասխան է, ում հագուկապը, ում վրա միայն մեկ հայացք գցելն արդեն ամեն բան ասում է: Շենքի անկյունում էլի մի քրքրված ու մաշված ավել կա պատին հենած, փոխնեփոխը…
-Վայթե դու էլ կորուստներ ունես, հա՞, քուր… Էհ, ինչ եմ հարցնում. hիմի անկորուստ մարդ կա՞ որ: Աստծով մխիթարվես, տուններս քանդվեց…
Որտե՞ղ է տեսել այս կնոջը՝ ջանում է մտաբերել ու հետո նոր հասկանում, որ ոչ մի տեղ էլ չէր կարող տեսած լինել: Այդ դեպքում ինչո՞ւ է այսպես հարազատի պես խոսում իր հետ, ինչպե՞ս կարողացավ զգալ, ինչպե՛ս մտավ հոգու խորքերը:
Ոտքը կախ է գցում: Մի բան ասել է ուզում, բայց ինչ ասի: Թևքով շուրթերի թացն է սրբում, մյուս ձեռքով իրեն հատուկ ողջագուրանքի շարժումով շոյում է կնոջ ուսը, գլուխը վեր բարձրացնում, նայում է մեկ րոպեում այնքան հարազատ դարձած ժպտացող տղային, ապա հեռանում անխոս…
Շարունակում է ճանապարհը, հետն էլ ինքն իրեն խոսում.
«Տեսնես եթե էս կնոջ ավելը այդքան մաշված չլինի, այդքան կարճացած չլինի պոչը, մի փոքր պակա՞ս կկռանա, մեջքը կուղղվի՞: Գուցե հաջորդ անգամ մի ավել կբերեմ: Բայց ինչպես. առավոտ շուտ բաց տեղ չկա, որ գնեմ, ցերեկն էլ կինը չկա, մաքրում, գնում է: Երևի թե մեկ օր առաջ գնեմ ու տնից դուրս գալիս հետս վերցնեմ»…
Դեռ չէր թեքվել խաչմերուկից, երբ մտորմունքը մի 25-30 քայլ վերևում արդեն քանի ամիս կայանած դեղին մեքենայի և դրա տիրոջ մասին է դառնում. սեպտեմբերի կեսերից ամեն առավոտ հանդիպում է նրանց: Մեքենայի վրա գլխատառերով գրված, փակցված է՝ ՎԱՃԱՌՎՈՒՄ Է, կողքին հետ ու առաջ է անում 60-ին մոտ մի մռայլ, հուսահատ տղամարդ…
«Տեսնես էլի՞ չի վաճառվել. դա հո ավել չէ, մի օր բերեմ՝ պրծնեմ: Էդ խեղճ մարդու ոտ ու ձեռը որքան պիտի կապված մնա էդ մեքենայի վաճառքից»:
Երեք ամիս կլինի՝ մի տեսակ դանդաղ է անցնում այդ մի քանի քայլը՝ կարծես այդ կերպ փորձելով սատարել հույսը կտրած անծանոթին, որը երևի թե արդեն ճանաչում է իրեն…
Չէ, մեքենան էսօր էլ տեղում է, տղամարդն էլի գնում, գալիս է, էլի ապրած-պրծածի դառնացած հայացքը անհաջող օրվանից կախված…
«Տեսնես հացի փող ունե՞ն, տեսնես իր ծանոթներից չկա՞ մեկը, որ կուզենա էդ մեքենան գնել…»:
Ու հիշում է, թե էն լավ տարիներին քանի-քանի անգամ է պետք չեղած տեղը որևէ իր գնել, որ իբր թեթևացնի դրանք վաճառող տատիկի կամ պապիկի հոգսը…
Մի քանի քայլ առաջ է գնում: Հացեղենի նույն, ամեն օր տեսած մեքենան. ապրանքն է հանձնում խանութին: Էլի մատակարարի ձեռքից հաց ընկավ, էլի վերցրեց դրեց արկղում դասավորվածների արանքում, ապա արկղն ու ցուցականման մի թուղթ ձեռին՝ մտավ խանութ:
«Տեսնես ո՞ր մի հոգին է տուն տանելու գետնին ընկած էդ մատնաքաշը: Այս մեկը ինքը տեսավ, տեսնես էդ հացերից քանի՞սն են գետին ընկած…»:
Արագացնում է քայլերը:
Զայրանում է ու արագացնում:
Դիմացը հսկայական ցուցապաստառն է՝ «Ավելի բարեկարգ Երևան», ու քանդած մայթեր, հող ու խիճ, տեղ-տեղ ջրափոսեր, որոնք, որքան էլ ջանում է ու հույսը դնում իր ճարպկության վրա, միևնույն է, շրջանցել չի կարողանում. կամ պիտի ջուրը մտնի, կամ փոշու մեջ, երրորդ տարբերակ չկա…
Այսինքն՝ կա. դուրս գալ մայթից ու փողոցով քայլել…
Այդպես էլ անում է:
«Տեսնես կողքից վնգալով անցնող մեքենաների վարորդներն ի՞նչ են մտածում իմ մասին: Երևի թե տեղը տեղին հայհոյում են: Գրողի ծոցը… Հո չեմ մտնելու ցեխ ու փոշու մեջ…»:
Հիշում է գործընկերուհու պատմածը, թե ամեն անգամ փողոցի անթույլատրելի մասով անցնելիս ու վարորդների դեմքերն ու սեղմած ատամնաշարերը տեսնելիս հասկանում է՝ ինչ են ասում, ու ամեն խախտում անելիս ինքն իրեն լսելի լինելու չափ բարձրաձայն ներողություն է խնդրում մորից՝ մամ ջան, կներես…
Դիմացի մայթի երկայնքով մի ահագին տարածություն ևս պաստառապատ է՝ «Ավելի բարեկարգ Երևան»: Նոր կառուցվող շենք է տեսնում թե չէ, տեսաշարի պես հայացքի դիմացով անցնում են համացանցում ողբերգական դեպքերի գրառումները, թե նորակառույցի ինչ-որ մի հարկից բանվոր է ընկել ու մահացել: Իսկ այն մի երիտասարդին, Շիրակի մարզի մի հեռավոր գյուղից, որ անցել էր 44-օրյայի դժոխքով, հասել տուն, մայրաքաղաք եկել աշխատելու ու… Նրան մոռանալ չի լինում:
«Տեսնես հնարավոր չէ՞ առանց ողբերգական դեպքերի, տեսնես էդ տղերքի ընտանիքներն ի՞նչ վիճակում են, տեսնես մեկը մյուսի հետևից կառուցվող շենքերի տերերը գոնե հոգո՞ւմ են աշխատավայրում մահացածների ընտանիքների հոգսերը…»:
Ժամը իննին մոտ է, բայց հաջորդ խաչմերուկում դեռ չի արվել աղբահանումը, ու կողք կողքի շարված են գարշահոտով աղբարկղերը: Մի քանի տղամարդ էլ, դատարկված գարեջրի շշերը ձեռքներին, քայլում են դեպի էդ արկղերը: Երևում է՝ ոչ առաջինն են, ոչ էլ՝ վերջինը, քանի որ դրանց շուրջբոլորը լիքը շշեր են կուտակված…
Այ թե ինքն էլիտարի բնակիչ լիներ, կամ, լավ, գոնե էլիտար թաղամասում աշխատելիս լիներ…
Չէ մի չէ…
«Էլիտարը» իր համար այդպես էլ կմնա բառարանում, դրա բացատրությունը, համապատասխան օրինակներով, տարին մի քանի անգամ կտա իր ուսանողներին:
Ինքն էլ կբերի իր օրինակը, ասենք թե ինչպես է վաղ առավոտյան անցնում մի փողոցով, որտեղ վթարային շենքերի դիմաց երկու նորակառույց են բարձրացել. հին շենքերի շուրջբոլորը՝ պոլիէթիլենից տոպրակներ, ծխախոտի և ուտելիքի մնացորդներ, շշեր ու էլի ինչ-որ բաներ՝ գարշահոտ աղբակույտեր, աղբակույտերում իրենց բաժինը քրքրող փողոցային շուն ու կատուներ…
Իսկ էլիտար նորակառույցների մայթերին դեռ աշխատում են աղբահանման ծառայակիցները. դեկորատիվ ծառերն են ջրում, աստիճաններն են ավլում, մայթերն են լվանում ու փոշեհանում: Ստորգետնյա կայանատեղիից մեկը մյուսի հետևից դուրս են գալիս տարբեր մակնիշներով թանկարժեք մեքենաները, վերցնում իրենց սպասող ընտանիքի անդամներին ու սլանում դեպի նոր օր:
Կպատմի, թե ինչպես է ինքը ամեն անգամ այդտեղով անցնելիս հիշում խորհրդային տարիների դասագրքային պատմությունները վերևների ու ներքևների մասին, մասնավորապես կհիշեցնի դրանցից մեկնումեկը, ասենք թե՝ Մովսես Արազու «Արևը» պատմվածքը, որն անցնելիս, հիշում է, թե ինչպես ինքը լաց եղավ, երբ հասան վերջին, և թե ինչպես իր ուսուցչուհին ստիպված ընթերցելը թողեց, մոտեցավ շոյեց գլուխն ու այդ կերպ փորձեց հանգստացնել իր անչափ զգայուն աշակերտուհուն:
«Տեսնես դպրոցական ծրագրով հիմա՞ էլ անցնում են այդ պատմվածքը. չմոռանամ, որ հասնեմ լսարան, ուսանողներիցս հարցնեմ»…
Էլիտարից այսքանը միայն…
Միտքը կիսատ է մնում, չի էլ հասցնում նկատել, թե երբ է մոտենում հաջորդ քաջածանոթ հուշաղբյուրին, որից արդեն քանի տարի է, ջուր է խմում:
Պատվանդանի գրառումից՝ «Հարութ 21. մեր սիրելի ընկերոջը», պարզ է, որ ընկերների կառուցածն է: Համ էլ ինքը մի օր հարցրել ու ճշտել է. Արցախյանի տղերքից է Հարութը:
Ընկերները հուշաղբյուրի դիմաց տաղավար են սարքել, հավաքվում են, նարդի գցում, շախմատ խաղում: Արդեն երիտասարդ պապիկներ են:
Մի օր քաշվելով մոտեցավ, վաղուց էր դա: Օտար տղամարդկանց քիչ է թե մոտենալ, հարցեր էլ տալ՝ ոչ, դա իրենը չէ, բայց համարձակություն հավաքեց ու քայլեց դեպի տաղավար: Թե չէ ամեն անցնող օր մի պատմություն էր հորինում իրեն անծանոթ երբեմնի 21-ամյա տղայի մասին, ում ոչ տեսել, ոչ լսել էր, բայց մի քանի հորինովի սյուժեներ ուներ նրա մահվան հետ կապված, որոնք բոլորն էլ սկսվում էին տեսնես-ով ու ավարտվում կախման կետերով...
Դեռ առաջին հարցը չտված՝ տղամարդիկ դադարեցրին զառ գցելն ու, մեկը մյուսին լրացնելով, պատասխանեցին իր մտքում տրվելիք բոլոր հարցերին միանգամից՝ դպրոցական տարիներից սկսած, ինչ ընկեր էր, որտեղ է զոհվել, երբ է եղել դեպքը, ով ուներ, ամուսնացած էր, թե չէ…
Հետո լինում էր, որ ուսանողների նվիրած ծաղիկները դնում էր իրեն արդեն ծանոթ Հարութի հուշաքարին ու անցնում: Կարծում էր՝ արածը մի մեծ բան է:
Ավելի ուշ հասկացավ, որ արածը ոչ մի բան էլ չէ:
Ու հետո հիշեց, որ նման դեպքերի համար մամը միշտ մի խոսք ուներ, ասում էր՝ ելած սրտի հովան: Վերջին տարիներին այդ ելած սրտի հովանով էլ մխիթարում է ինքն իրեն, արդարացնում արարքներն ու իբր թե տանելի դարձնում ապրելիք օրերը…
Ճամփից դուրս՝ ահագին հեռվում, էլի մի հուշաղբյուր է երևում. առաջ չկար:
Էլ չի մոտենում. գիտե, թե ինչ է տեսնելու. ախր կողքին եռագույնը հեծեծում է…
«Մի տեղ՝ վերին, թե ստորին ատյաններում, անհասկանալի բանակցություններ ու հանդիպումներ են, մի տեղ հերթական ծեծկռտուք-գզվռտոց է, մի տեղ տեքստեր են գրում ու քմծիծաղում՝ ողբամ զքեզով... Փոխադարձ մեղադրանք դարձյալ, թե վերջն ով և քանիսով ծախեց երկիրը: Հռհռոցի ու հավանության նշաններ են դրվում էդ տեքստերի տակ: Հարցնող լինի՝ մոլորյալ ունկնդիր թե ընթերցող, ում կամ ինչի՛ վրա ես սպառում քո անիմաստ քրքիջը. կորուսյալ Հայրենիքի՞…
Միայն մի տեղ՝ Եռաբլուրի հայացքի ներքո՝ հողե անծածկ դիրքերում, կանգնած է ցրտից ու ցավից սրթսրթացող հայորդին, որ մի ա՛յլ վաղվա մի ցավո՛տ օր, ավա՜ղ, պիտի դառնա հերթական «լույս իջնի հոգուդ»-ը...
Ե՛րբ ենք ուշքի գալու, և լինելո՞ւ է դա...»:
***
Տակավին աղջնակ էր, մոր փեշը նոր բաց թողած, երբ ոտք դրեց մայրաքաղաք: Այստեղ տարիներն, օրերն ու ժամերը նման չէին իր իմացածին. Գյուղական բարք ու վարքից տարբերվում էր ամեն բան: Բարև-բարլուսի պակասը, մեկը մյուսի տուն առանց առիթի ու հենց այնպես, ողջությունը հարցնելու համար ելումուտի պակասը, առավոտ լուսախառն աքլորականչի պակասն ու մամ ու պապերի ու ծնողների մի քիչ խղճմտանքով, մի քիչ սաստող ձայնը, թե՝ օրը ճաշ դառավ, էս ժամին ով է տեսե՝ մարդը տեղից ելած չեղնի…
Ու էլի շատ բաների պակասը…
Ժամանա՞կն է ուրիշ, թե՞ միշտ է այդպես եղել. իր գյուղում լուսաբացի հետ անհանգստությու՛ն չէր բացվում, այլ՝ անելիքների մի շարան, ինչից ինքը լրիվ գլուխ էր հանում, որքան էլ ֆիզիկապես դժվար լիներ. այս քաղաքում լույսը բացվելու հետ սրտի զարկերն արագանում, մտքերն անհանգիստ էին դառնում:
Իսկ այս օրերին…
Այս օրերին ինչ միտք, ինչ զարկ…
Անհանգստությունն ու անհասկանալիությունը վիճակ է դարձել…
Երանի թե այս օրերի մեջ վարդագույնը խունացած-կորցրած, տխրություն ճիրող այս քաղաքում էլի դրա՛նք լինեին անհասկանալին:
Չէ՛…
Փոխվեց շատ բան:
Անգամ քաղաքին սովորած-վարժվածների համար, մեկ է, շատ բան փոխվեց: Երբ նոր էր եկել, պուլպուլակները ծարավը հագեցնելու համար էին...
Ու՝ միայն...
Քայլում է, քայլում...
Այդ ժամի համար անսովոր լռության մեջ սեպտեմբերի 14-ին վիրավորված ուսանողի հետ է սկսում զրուցել։ Մտովի։ Հարցեր չի տալիս, որ չցավեցնի իր Հայկին։ Պատասխանների չի սպասում, որ գլուխը թաղելու տեղ չփնտրի։
Ի՜նչ խոսեցնի: Գնաց հոսպիտալ, կողքին նստեց, ձեռքը բռնեց, ասաց՝ ինչ էլ խոսես, կլսեմ, խոսիր, տղես: Քիչ բան լսեց, փոխարենը իր Հայկ զինվորի աչքերում այնքան շատ բան կարդաց, հայրենազուրկ դառնալու սարսափը կարդաց...
Ապա միտքը Երկինք է հասնում, սրտի հետևից...
Իրենների մեջ ԻՐԵՆՆԵՐԻՆ է փնտրում։
Այնքան խիտ է Երկնակամարը։
Արդեն 30 ու քանի տարի լցվում է, լցվում ու էլի չի հագենում:
Մի լիքը բուռ ցավ է կուլ տալիս...
Կոկորդում է մնում. կանգնում մնում ու ներս չի գնում, ու սեղմում է ցավը, ու խեղդվում է ցավի ահագնությունից: Դուրս է թափվում ցավը աչքերից։ Բուռ-բուռ հավաքում ու կում-կում խմում է ցավը...
Այսօր, երբ լրանում է իր զարմիկ Սարգիսի զոհվելու երրորդ տարին (պայմանագրային էր, Մատաղիսի դիրքերում, քանի-քանիսի կյանքեր փրկեց՝ իրենը մոռացության մատնած, խաղաղ օրերում էլ այդպես էր ապրում՝ բոլորանվեր ու անմնացորդ սիրով, ամիսներ անց միայն գտան...), մի բանի մասին է բարձրաձայն մտածում հիմա, քայլում է ու մտածում: Էս որքան բան է մտածում մի քանի ոտ ճանապարհին…
Մտածում է՝ թե քանի հոգի են անհայտ կորած տղերքը 44-օրյայից մինչ օրս՝ ոչ ոք չի ասի, քանի որ ոչ մեկին այդ թիվը հայտնի չէ։ Բայց...
Միտքը հանգիստ չի տալիս: Հետ գալ չի կարողանում:
Ծանր բան է մտքինը...
Գիտե (հաստատ գիտե, պատերազմ անցած եղբորորդուն է խոսեցրել, էլի շատ տղերքի…)՝ կան տղաներ, ովքեր երեք տարի անց էլ իրենց անհայտ որդիներին կառավարության շենքի դիմաց, տան մեռելային պատերի ներսում, սրտի անհույս անկյունում զօրուգիշեր սպասող ծնողներին չեն զորում հայտնել որդիների մասին, իրենց աչքերի դիմաց ծվեն-ծվեն եղած ծառայակից ընկերների մասին...
Ինքն իրեն է հարց տալիս ու պատասխանում, տղերքին ու տղերքի փոխարեն. եթե իրեն հարցնեն, ինքը կասի՝ ավելի լավ է որոշակին ժանտագույն, քան այդ մորթող անորոշությունը...
Մեղք են մայրերը, էլ ուժ չունեն հայրերը...
Անմարդկային է չափը սպասումի դառնության…
-Տղե՛րք, խոսե՛ք..., -իրենից անկախ՝ լսելի է դառնում մտքինը:
«Ոգորեք-տոգորեք ձեզ կամքով. չէ՞ որ հզոր եք դուք: Եթե լուր ունեք ձեզ հետ կռված ու... մարտադաշտում, դիրքում, թաքստոցում կամ այլուր մնացած տղերքից, խոսեք: Հավատացեք, հետոն տանելի կդառնա: Միառժամանակ, և հետոն տանելի կդառնա: Ապրում են, չէ՞, շիրիմները գրկած: Ամեն օր նորից կորցնում ու էլի գերբնական համառությամբ չեն վերջանում, շարունակվում են որդեկորույս ծնողները: Հայտնեք ամենքդ ձեր իմացածի մասին։ Ազատվեք ինքներդ, ազատեք սգակիր սպասումից ձեր նահատակված ընկերների ծնողներին....»:
***
Երանի հասկացվեր…
Հասնում է, ներս պիտի մտնի քոլեջի դարպասից։
Հայկազնը, Դավոն, Արմենը, ապա Նարեկը, անգամ Լյովը....
Առաջ ընկած՝ ուղեկցում են իրեն: Այնքան իրական, այնքան երկրային...
Սիրտը ճչում է՝
-Էլ մի՜ հեռացեք, տղե՜րքս, էլ մի՜....
Ո՜վ է լսողը...
Ակնթարթ միայն, ու մենակ են ինքն ու ցավը...
«Հայկազն, տղես, օրերս ես էլի այցելեցի քո մայրիկին: Ուրիշ Հայկազն բացվեց ինձ համար, երբ թերթեցի էջերդ՝ մինչ այժմ չճանաչած: Ինչո՞ւ էի կարծել, թե քո լռությունը վիճակ է եղել... Մինչդեռ դու ընկերներիդ հոգին ես եղել, մինչդեռ դու ուսումնառությանդ բոլոր տարիներին առանձնացել ես քո հասունությամբ. քո ներկայությունը անգամ ուսուցիչներիդ, ապա և դասախոսներիդ է զգաստացրել, մինչդեռ դու պատառ անգամ բերանդ չես տարել առանց քո զինվոր ընկերների, մինչդեռ դու շուրջդ լիաթոք ծիծաղ ես անվերջ սփռել քո տաղանդավոր նմանակումներով…»։
Հոգեհան են մտածումները: Չի խաղաղվում:
Թեթևակի բարևում է Պետրոս քեռուն, որը զարմանում է իր այդ չեզոքությունից, սակայն իրեն հատուկ նրբանկատությամբ կասկածները թողնում է հետոյին:
Որ սովորաբար անմիջապես քայլում էր դեպի մուտքի աստիճանները, հիմա նստում է բակում տեղադրված նստարաններից մեկին.
«Ընկերներով միմյանց սիրում էինք ասել՝ հայ բեմը կորցրել է մեծ դերասանի: Մենք քեզ ու ձեզ ենք կորցրել, տղերքս: Գիտեմ, որ բոլորովին այլ էր նախընտրածդ մասնագիտությունը, բայց նաև պատկերացնում եմ, թե ինչ շշմելու ընդմիջումներ էին ունենալու քո իրավաբան ընկերները, երբ դու, իմիջիայլոց, դիպվածների արանքում, մեկ էլ տեսար կկրկնեիր տեսածս հոլովակներից որևէ մեկը (անձերին չնշեմ. Տաղանդդ և բարբառներին տիրապետելու զարմանալի կարողունակությունդ կասկած չեն թողնում ինձ՝ լեզվաբանիս համար, թե որքա՜ն փայլուն կնմանակեիր ցանկացած մեկին...)։ Ապա քո կատարյալ տե՞սքը. հայ պատանիները հազվադեպ են լինում 1.90 ու նաև ֆիզիկական բարձր պատրաստականությամբ: Անուշ ձայնիդ մասին լռեմ, մտքերիդ ու ընթերցածդ գրականության մասին էլ լռեմ, Հայկազն հայորդի: Պարզապես, ուղնուծուծը ՝Հա՛յրե՛նի՛ք...»:
Վայրա՛գ, վայրա՛գ, վայրա՛գ պատերազմ։ Անիծյա՛լ լինես...
Հիմա էլ Դավիթն է հայացքի դիմաց, ու 21-րդ դարում ծնված առաջին մանուկ Դավոյի վերջին ցանկությունը:
44-օրյային նախորդած օրն էր՝ սեպտեմբերի 26-ը:
Այցելության գնալուց առաջ հայրը հարցրել էր.
-Դավս, ի՞նչ է ամենաշատը սիրտդ ուզում, ասա, որ բերենք:
-Ամենաշատը վերադառնալ եմ ուզում. մաղթեք, որ տուն գամ, -ասել էր որդին. Ենթագիտակցությո՞ւնն էր հուշել, սի՞րտն էր զգացել, որ չպիտի վերադառնա՝ ո՛վ գիտե: Եղնիկների Դավոն, Հայ-ամերիկյան համալսարանի ուսանող դարձած Դավիթը…
Տեղից վեր կենալ չի կարողանում:
Արմենի սովորելու տարիներին այդ նստարանը դեռ տեղադրված չէր:
Արմենի մոր հետ մտերմությունը սկսվեց երկու տարի առաջ՝ այն սև օրվանից հետո, երբ Սիմեի եղբորորդու գրկում թշնամու դիպուկահարի կրակոցից անավարտ կենսագրության ափսոսանքի ժպիտը դեմքին հավիտյան նինջով փակել էր աչքերը բոլորից տարբերվող իր Արմեն ուսանողը:
-Մամ, գիտե՞ս, այդ աստղերը է՜ն երեխեքն են, -այսպես էր խոսել մոր հետ ապրիլյանի օրերին հոսպիտալում վիրավոր պառկած զինվորը: Նայել էր երկնքին ու պատմել մորը, թե ինչպես թշնամին դիտավորյալ իր կրակակետերը դպրոցների ու մանկապարտեզների մոտ էր տեղադրում, որ հետագայում հայտարարի հայ զինվորի անմարդկայնության մասին…
Պիտի լռեցնեին այդ զարկերը, ու կրակում էր ժամկետային զինծառայող Արմենը, ու հաստատ երեխաներ էին զոհվում, ու վիրավոր զինվոր Արմենը, իր ցավը մոռացած, երկնքի աստղերն էր ցույց տալիս մորն ու ասում.
-Ես պատահական չէ, որ այստեղ եմ, վիրավոր, սա իմ պատիժն է. ես երեխաներ եմ սպանել. Այդ աստղերը իմ սպանած մանուկներն են…
Հետո հիշում է, թե ինչ դիպուկ տողեր էր գրում Արմենը, անգամ ֆրանսերենով, որ իր ընտրած օտար լեզուն էր:
Հիշեց մոր՝ Սիմեի հետ ունեցած զրույցներից մեկը.
-Արմենս ուզում էր երգի ստուդիա ունենալ, ուզում էր խորանալ զբոսաշրջային սպասարկման կազմակերպչի մասնագիտության մեջ. շատ էր սիրում այդ գործը, բայց ստիպված էր աշխատանքի անցնել այլ ոլորտում: Տղաս արդեն մեկ պատերազմ անցել էր: Երբ համոզում էի, որ չգնա, ասաց՝ մամ, մեր ժամկետայինները անփորձ երեխեք են, իրենք մեր՝ փորձառուներիս կարիքն ունեն, մենք պարտավոր ենք իրենց կողքին լինելու, իրենցից առաջ լինելու: Եթե ոչ մենք, ապա էլ ո՞վ… Ու գնաց: Անտեսեց թախանձանքս ու երրորդ օրն արդեն կամավորագրվեց ու գնաց: Ես ամուր գրկել էի որդուս, չէի ուզում բաց թողնել, մայրական բնազդս ինձ ասում էր՝ բաց մի թողնի… Սակայն ես անզոր եղա: Հայրենիքի ու իմ միջև որդիս հայրենիքի նկատմամբ իր պարտքը ընտրեց…
Թվում էր՝ արդեն մի հավերժություն նստած է այդ նստարանին, հետո ստուգեց ժամը. դեռ դասի սկսվելուն րոպեներ կան:
Ու իր Նարեկը հայտնվեց:
Հիշեց ա՛յն օրերի իր գրառումը, թե ինչպես էր ժամ առ ժամ բարի լուրի ավետումի սպասում, ավելի ճիշտ է ասել, այն օրերի համար հրաշքի սպասում…
«Մտովի մոտենում եմ քոլեջի դարպասին: Պետրոս քեռուց բացի՝ դեռևս որևէ մեկին չեմ բարևում: Եկածներ չկան: Քայլում եմ դեպի մուտքը։ Պատուհանի մոտ էլի կանգնած է ինքը: Բարձրահասակ, ձիգ իրանով, մոդա դարձած մորուքով, որ իրեն շատ է սազում, կանաչավուն աչքերով, թրթռացող, բայց թաքցնել փորձող կիսամոթ-կիսահամարձակ ժպիտը դեմքին: Մինչև կմոտենամ դռանը, ինքը բաց է անում դուռը: Ժպիտն ալիքվում, ծավալվում է դեմքին. դա նշանակում է՝ իրար հասկացանք. տեսել եմ, որ քոլեջում է. եթե դասին չլինի, բացակայի փոխարեն անբավարար կստանա. անբառ պայմանավորվում ենք։
Գալիս է լսարան...
Մի քիչ ուշացած է գալիս, մի քիչ անպատրաստ, մի քիչ այլ տեղերում իրեն թողած, բայց ամոթխած հմայքը աչքերում թաքցրած...
Ես սպասում եմ քեզ: Թեկուզ դասի վերջին 5 րոպեին, իմ աղոթքներով ու անհուսության մարող թրթիռներով, մե՛կ է, սպասում եմ վերադարձիդ: Մնում է՝ հուսախաբ չանես, լսո՞ւմ ես, զինվորս (ախր քեզանից ի՛նչ զինվոր. դու պատանեկան հովերում ես տակավին...)»:
Այս գրառումից գրեթե մեկ ամիս անց եկավ բոթը…
Հույսը մարեց միայն, երբ եկեղեցում մոտեցավ եռագույնով ծածկված հերթական փայտե ցավին: Դրա դիմաց խորհրդավոր ժպիտով ուսանողի մեծադիր լուսանկարն էր:
Նարեկ տղա, հիմա պիտի հիշեմ, թե ինչպես ես տղուկի պես ուրախացել ամեն անգամ, երբ մայրդ խոստովանել է, որ դու իր աշխարհն ես, իր գանձը, ու դարձյալ պիտի մղկտամ, թե ի՜նչ դժոխային բաժին էր սահմանված քո մորը՝ մարմնանշան փնտրել, որ հարյուրների միջից գտնի ԻՐԵՆԻ մարմինը…
***
Հանկարծ չափազանց հարազատ բառն է լսվում.
-Հարգելի՛ս…
Իրեն միշտ բարևելիս այդպես է դիմում ականջին սովոր այդ ձայնը:
Պետրոս քեռին է: Հանձնել է հերթապահությունը, սակայն տուն գնալ չի կարողացել: Աննկատ մոտեցել, նստել է կողքին: Զգալով ներկա-բացակայությունը՝ ձայն չի հանել, որ չխանգարի հիշողության ընթացքին:
Լևոնին արդեն երկուսով են հիշում…
-Ի՜նչ տղա էր, է՜, ի՜նչ դաստիարակություն էր ստացել, ի՛նչ հարգանք ուներ մեծի նկատմամբ, ի՛նչ հոգատար էր փոքրերի նկատմամբ, հարգելի՛ս: Հենց երկրի վիճակից ու հայրենիքից էինք խոսում, ասենք թե մի միտք էի խրատում մեծավարի, ասում էր՝ Պետրոս պապի, էդ Ձեր ասածները իմ արյան մեջ մտած են, չասեք էլ, ես գիտեմ, հավատացած եղեք… Պետրոս քեռու աչքերում արցունքի կաթիլներ են նկատվում. մեկ էլ երբ էր նման հուզառատ վիճակում տեսել այդ փոքրամարմին, խլրտուն, լավ ու բարի արարքների համբավ ունեցող մարդուն: Արդեն քանի-քանի տարի իրեն ու բոլորին դիմավորում է ու ճանապարհում, միշտ տոկուն, միշտ հումորի և իմաստնության անսպառ պաշարով, ամեն խոսքը առածներով ու իրական խրատական պատմություններով եզրափակող իր զվարթուն Պետրոս քեռին:
Հիմա նույն Պետրոս քեռին լաց է լինում հերթական ուսանողներից մեկի համար, իրենը ու բոլորինը դարձած Լևոնի համար…
Տեղով մեկ սփոփանքի կարոտյալ՝ ինքն է փորձում մեղմող-մխիթարող բառեր գտնել, սակայն չկան դրանք…
«Ինչ լավ է, որ Դուք էդ սոցիալական ցանցերում չեք լինում, Պետրոս քեռի, ինչ լավ է, որ այնքան էլ խորքով չեք պատկերացնում, թե ուր ենք հասել, և դեռ ինչեր են սպասվում…»:
-Հույսներս չկորցնենք, հարգելի՛ս, -նույն հարազատ ձայնը սթափեցնում է իրեն:
Ստուգում է ժամը: Հրաժեշտ է տալիս Պետրոս քեռուն՝ դստեր սիրով հպվելով նրա ուսին, այն նույն մխիթարող շարժումով, որ իրեն է հատուկ, ու մոլոր քայլերով մոտենում է մուտքի դռանը…
Սոցցանցերում առավոտ վաղ կարդացած տեղեկատվությունը հանգիստ չի տալիս: Ուրիշ ժամանակ ոտքը կախ կգցեր, կպատմեր Պետրոս քեռուն լսածն ու մտածածը, կխոսեցներ նրան: Հիմա չէ: Տարեց մարդու արցունքները զսպում են իրեն: Կարդացածի մասին ոչինչ չի ասում:
Գործընկերների խոսակցություններն են ականջին հասնում...
-Նախիջևանում կուտակումներ են....
-Եվս 95 դի են փոխանցել....
-Ասում են՝ 21-ին կամ 27-ին նոր հարձակում է սպասվում....
-Գոնե եղածը կարողանալո՞ւ ենք պահել….
-Արևմուտքը դարձյալ կոչ է անում…
-Մեր ու Իրանի շահերը համընկնում են…
-Էս ռուսներից մարդ բան չի հասկանում, վերջը ի՞նչ է լինելու…
-Կարևոր իրերը հավաքե՞լ եք...
-Քոլեջում ապաստարաններ են կահավորվել, գիտե՞ք...
Ով ինչ լսել ու կարդացել է:
Զանգի հետ դերի մեջ է մտնում: Արդեն շուրջ երեք տարի իրեն իրենից հանող հերթական խաղի, որի վերնագիրը «դասավանդել» է: Խորհուրդ տվողների պակաս չունի: Գնալով իրեն սաստողներն ավելանում են, թե`քո մռայլով ազդում ես միջավայրի վրա: Չի նեղանում: Ինքը սիրում է իր ընկերներին, ու այդ սաստումներից դույզն-ինչ չի պակասում ջերմությունը նրանց նկատմամբ։
«Ազատ լինել հենց նշանակում է ապրել ներսից դուրս, կենտրոնից` եզրամաս, հոգուց` աշխարհ` միևնույն ժամանակ հարգելով մյուսների նույն կերպ ապրելու ձգտումն ու իրավունքը»`հենց այսպես է հոդվածներից մեկում գրում ու հորդորում իր մեծագույն Ուսուցիչը։
Ինչը պիտի իրե՛ն խանգարի հարգել շրջապատի մարդկանց՝ ազատ լինելու և մտքինը արտահայտելու կամքը...
Եթե անգամ նեղվում է խոսքերից, ապա ընդամենը մի քանի վայրկյան: Հետո անցնում է նեղվածությունը, մնում է միայն սերը, սերը, այդ համատարածը, ինչն իր փրկօղակն է այս դառնապատիր իրականության մեջ…
Ու հորդորում է մեծ ու փոքրին, որ ազատ լինեն իր հետ, ասեն, ինչ մտածում են: Ինքը սարքովի չէ, ու ցավոտ կլինի հանկարծ իմանալը, որ պարտադրվել է նրանց իր տրամադրությամբ, իսկ իրենք լռել ու ծպտուն չեն հանել: Չի պատասխանում անգամ չափի մեջ չտեղավորվող կոպիտ դիտողություններին. Ախր իր նկատմամբ սիրուց են ընկերների անհանգստությունները:
Անդարձություն են մահերը, դրանց թողած ցավը՝ մինչ ի մահ: Եվ որչափ առավել տառապագին կլիներ մահերի դեմ առանց ընկերների մնալը:
Դիմատետրի ամենօրյա բացումին հաջորդող հարցին ի պատասխան, թե՝ ինչ կա մտքիդ, գրառում է. «Ամեն անցնող օր ահագնանում է ցավն ու կարոտը: Պի՛նդ կացեք, ընկերնե՛րս, ամու՛ր բռնեք բացվող օրվանից», -ու քայլում է դեպի լսարան...
19.12.2023
Գեղեցիկ Մարգարյան