Պահարանը․․.
Ընդամենը 30 րոպե պետք եղավ, որ փոխվեր իր մասին ունեցած իր կարծիքը…
Մեղմ եղավ ասվածը: Ուզում էր ասել, որ ինքն իր աչքի գրողը դարձավ…
Երկու-երեք օր քայլեց նեղլիկ միջանցքը գրեթե փակող պահարանի կողքով, հետո հասկացավ, որ էլ չի ուզում այդ պահարանը շրջանցելով քայլել…
Հետո հիշեց, թե ինչպես էին հարկի բնակիչներով հավաքվում, դատաստանի նման մի բան որոշում այն բնակչի նկատմամբ, ով 18քմ-ում չտեղավորվելու հետևանքով տանը տեղ էր բացում. տնից որևէ ծավալուն իր հանում ու դնում էր մուտքի դռան կողքին: Այդ դնելը մի քանի ժամից ավելի չէր տևում. դուրս էր գալիս պատերազմ անցած իրենց հարևանը, ում կատակով ու կեսկատակ, իսկ իրականում՝ լուրջ, իրար մեջ անուն էին դրել. Ասողն էր, իսկ իրենք էլ՝ զոնայի բնակիչներ:
Այդպես ասում էին, բայց բոլորն էլ միաբերան հանգիստ շունչ էին քաշում, երբ Ասողի ասելուց հետո դրված իրը չքվում էր միջանցքից: Նորից միջանցքի մեկուկես լայնքով ու գրեթե չվերջացող երկարությամբ տարածքը իրենցն էր դառնում:
Համ ուրախանում էին թեթևացած, համ էլ Ասողից մի կարգին բամբասում…
Տարիներ են անցել: Ասողը չկա, տեղափոխվել են: Ավելի ճիշտ, երբ հասկացան, որ 18քմ-ում 6 հոգանոց ընտանիքն այլևս չի տեղավորվում, թողեցին մայրաքաղաքի պատերն ու գնացին գյուղ: Էդ գնալուն նպաստեց համավարակը: Հեռավորություն էր պետք պահել միմյանցից, բայց ինչպե՞ս…
Ասողը չկա, բայց Ասողի ասածը չգրված օրենքի պես գործում է հարկում:
Հիմա ամեն մեկն էլ ասող է:
Տեքստը անգիր գիտի ամեն մեկը. «Մեր հարկում ընդունված չէ, որ միջանցքում իրեր լինեն. կամ հանեք տանիք, կամ իջեցրեք առաջին հարկ որևէ տեղ…»:
Ինքն էլ այդ տեքստը գիտե: Էլ ով, եթե ոչ ինքը…
Ինքը տեքստը ավելի գունեղ բառերով ու դարձվածքներով գիտե. հո իզուր չեն կարդացած գրքերն ու հորինած պատմվածքները: Ինքն այդ հայտնի տեքստին մի քանի քաղաքակիրթ բառեր է ավելացնում. «Կներեք, բայց, գիտեք, մեզանից որևէ մեկը երբեք որևէ իր միջանցքում չի դնում. առանց այդ էլ այսչափ անշուք ու նեղլիկ տարածքում բացի անհարմարությունից, որ գրեթե քայլել չի լինում, տեսողական աղմուկ է առաջանում, հասկանում եք, չէ՞. պիտի խնդրեմ, չնեղանաք, լա՞վ, մինչև առավոտ այդ իրը տարած լինեք…»:
Մոտավորապես էսպիսի մի բան. նայած թե այդ անգամին բառերի որ փունջն է դրված լինում ասելիքի շեմին…
***
Ինքն ու երկիրը կենսագրության ամենասոսկալի էջերն էին ապրում:
2023 թվական. սեպտեմբերի 19…
Արցախն այլևս չկա…
Դա վատ երազ չէր:
Դա աշխարհաքաղաքական բախումների ամենաանհեթեթ դրվագն էր…
Էլ չգիտեր՝ ինչ աներ…
Անցնում էր սոցիալական ցանցերով, օգնություն հասցնելու գրառումներ գտնում, մեկ իր ուսանողների ձեռնարկներին էր միանում, մեկ ինքնուրույն էր փորձում որևէ բան անել: Դատարկել էր զգեստապահարանն ու տան մյուս դարակները: Հավանական բոլոր անհրաժեշտ բաները տոպրակավորել: Իրենը ինչ էր որ. դիմել էր բոլոր ընկերներին ու գործընկերներին: Օրերով տոպրակները մի տեղից վերցնում և որևէ հասցեով տեղ էր հասցնում…
Ծանոթ, թե անծանոթ՝ ինչ կարևոր էր. բոլորն էլ իրենն են…
Հեշտ չէր դասաժամերի հետ այդ ամենը հարմարեցնելը: Տուն էր հասնում հոգնած-տապալված, բայց դեռ մի քանի րոպե չանցած՝ միտքը հաջորդ ձեռնարկն էր պլանավորում:
Այս ամենը գլխում՝ միջանցքում դրված պահարանը հանգիստ չէր տալիս: Ու այդ երեկոյան հասկացավ, որ պիտի իր հայտնի տեքստն ասի: Նախ քննարկեց հարևանուհիներից երկուսի հետ, ստացավ նրանց հավանությունը, ու թակեց պահարանի տիրոջ դուռը:
Իր տանը կից բնակարանն էր, որ անընդհատ վարձով էր տրվում, հաճախ էին կենվորները փոխվում, այնքան հաճախ, չէր էլ հասցնում ճանաչել որևէ կենվորի:
Այս մեկերը աղմուկով եկան: Պատի այն կողմից հստակ լսվում էին մեկ ցածր, մեկ ընդվզող, մեկ գոռգոռոցի հասնող ձայները: Շատ արագ, առաջին ձայնից հետո արդեն հասկացավ, որ նոր տնվորները եթե Արցախից էլ չեն, ապա, արցախցի բարեկամ ու հարազատ ունեն, քանի որ զրույցները, որ կիսատ-պռատ լսվում էին պատից այս կողմ, Արցախի բարբառով էին:
Հենց առաջին բանը, որ մտածեց՝ անպայման կայցելի, կհարցնի պակաս-պռատից, իր սրտացավությունը չի խնայի, ինչ է եղել. ինչո՞ւ հեռավոր անծանոթ օտարներին կարող է օգնել, իսկ կողքին ապրող մարդկանց՝ ոչ…
Դեռ թող մի քանի օր անցնի, հարմարվեն, անպայման կգնա ու կծանոթանա, ապա և իր օգնությունը կառաջարկի…
Թեև չէր էլ պատկերացնում, թե ինչով կկարողանար օգնել. տվել էր, ինչը հնարավոր էր տալ: Դրամական օգնություն… Որտեղի՞ց… Յոթերորդ գիրքն էր ուղարկվում տպարան, վերջին գրքից կոպեկ չէր մնացել: Երկրի սահմանները ևս վտանգված էին: Սահմանին կանգնած տղերքի վիճակը հանգիստ չէր տալիս. ծավալվել էր «Գմբեթ 2» կոչվող նախագիծը: Ինչ աներ իր ողորմելի աշխատավարձով: Որոշել էր. այս անգամ էլ պետք է իր գրքերը բարեգործություն անեն: Նախորդ երեքի նման: Ու դիմատետրի էջում հայտարարություն էր տեղադրել վաճառքի մասին, հասույթը նախագծին փոխանցելու մասին՝ մոռանալով, որ դեռ հրատարակչական պարտքը պիտի վճարեր…
Այդ պահին բանակաշինության հիմնադրամն ամենակարևորն էր համարում…
Հասել էր «մեկը լիներ, իրեն օգներ» վիճակին…
Բայց, մեկ է, ոնց էլ լինի, մի բանով հո՞ կկարողանա օգտակար լինել արցախցի կենվորներին…
***
Երբ դուռը թակում էր, չէր մտածում, որ մի քանի րոպե անց պիտի ատելությամբ լցվի ինքն իր նկատմամբ:
/Առաջին օրվա մտածումներն ասեմ, թե…/:
Ի՜նչ սատանա էր մտել մեջը…
Դուռը բաց արեց 80-ին մոտ կին: Մի քանի տակ ծալած գլխաշորը ճակատին կապած, դառնության կնիքը դեմքին, անսպասելի թակոցին ի պատասխան՝ ոչ այնքան հասկանալի հայացքով: Ինքը, թե՝
-Բարի երեկո: Ուզում եմ մի բան ասել…
-Ըստուծու պարին, մինը չի, էրկունը կարիս ասիս…
Սկսեց տեքստը: Էն, որ անգիր գիտեին հնաբնակ հարկեցիները:
Հասակավոր կինը ուշադիր լսում էր:
Լուռ լսեց մինչև վերջ…
-Հուվա՞, հինչա՞ օզյում:
Պառկած տեղից վեր կացավ ու խոսելով իրենց մոտեցավ 80-ն անց տղամարդը: Նիհար էր, փոքրամարմին, ընդգծված ոսկորներով, արևախանձ դեմքով, մի քիչ կծկված ուսերով, մանրիկ խլրտուն աչքերով, որ արագ-արագ թարթում էր, ձայնը չափազանց ցավոտ, խռպոտ ու կոշտ, հայացքում անհանգստությունը, թե՞ զայրույթը անհաջող թաքցնելու փորձ, դաստակի վրա մի ահագին դաջվածք…
Այսքանը նկատեց…
Նայեց իրեն, նայեց կնոջը, ապա կրկին հարցրեց կնոջը.
-Հինչա է՛ օզյում…
Կինը, որ մինչ այդ մեկ-երկու բառ գրական հայերենով էր խոսել, անցավ բարբառին, ու արդեն ինքը լսողն էր. խոսում էին ամուսիններով:
Իր իմացած բարբառային բառերով ևս մի նախադասություն վրա բերեց, մոտավորապես այսպես, թե՝
-Ես հասկանում եմ, որ տեղ չունեք դնելու, բայց դե, եթե դուք չտանեք, մի երկու օրից ամբողջ հարկում հազար ու մի անպետք իրեր կհայտնվեն: Մի բան պիտի անեք:
Նեղված էին, խիստ նեղված, ու, եթե կինը փորձում էր մեղմ հակառակվել, ամուսինը չէր էլ թաքցնում չարացած դժգոհությունը… Ինչերով էր անցել /հետո օրեր անց իմացավ, որ առաջին պատերազմին՝ 93-ին, Բաքվի բերդում մեկ ամիս պահել են, խոշտանգել. հրաշքով է դուրս եկել…/, ինչեր կորցրել և ուր հասել. ու հիմա եկել է մեկը, թե բա ձեր պահարանը….
-Դե լավ, հուսամ վաղը առավոտյան էլ էստեղ չի լինի էս իրը, -վերջին խոսքն էլ ասաց ու մտավ տուն:
Անմիջապես զանգեց հարևանուհին.
-Հը, ասացի՞ր…
-Իհարկե, ասացի… Ժամանակ տվեցի: Մինչև առավոտ…
***
Ինչ առավոտ…
Դուռը ծածկելուց հետո 20 րոպե էլ չէր անցել, որ լսեց, թե ինչպես են իրերը դես ու դեն տանելու ձայներ լսվում: Շարունակվող: Այդ մի փոքր սենյակում էդ քանի իր կար, որ այդքան շատ էր աղմուկը: Հետո հասկացավ: Պահարանը ոչ մի կերպ չէր տեղավորվում 18 քմ-ում: Երկու մահճակալ, մեկ սեղան, երկու աթոռ, սալօջախ, սառնարան, հեռուստացույց, խոհանոցային իրեր, բոլորն էլ կիսամաշ ու հին….
Եվ տանում ու բերում էին, լուծում էին փնտրում, ու չկար էդ լուծումը:
Հետո միջանցքից լսվեց իրը քարշ տալու ղռռոցը, աստիճանաբար թուլացավ, ապա դադարեց: Հասել են վերելակին՝ մտածեց ու բացեց դուռը: Էդպես էլ կար: Պահարանը տեղում չէր: Հանգիստ շունչ քաշեց…
***
Դա գիշեր չէր, որ ինքն անցկացրեց:
Դա իր խարազանումն էր, ինքնախոշտանգումը:
Դա մոռացնել տվեց այն բոլոր ապրումները, որ ունեցել էր արածների դիմաց երախտագիտության խոսքեր լսելիս ու հոգու հրճվանքը մի կերպ ծածկելուց…
Քանի կոպեկ արժեր իր դեսուդեն վազելը, ընտանիքներին անհրաժեշտ իրեր հասցնելը, իր սաների դիմաց մարդկային բարեգթությունից ու աստվածային լույսի համատարածից խոսելը:
Երկու-երեք րոպե, մի անհեթեթ ճառ, և 80-ն անց մարդուն, տունուտեղ կորցրած մարդուն դրեց այդ անմարդկային վիճակի մեջ: Ինչ անի, ինչպես նայի նրանց աչքերի մեջ: Իսկ նայել վիճակված է. ուզի թե չուզի: Դուռ դռան ապրում են: Մի օր խուսափի, երկու օր… Հետո պիտի՞ նայի…
Լույսը բացվեց: Չասենք արթնացավ…
Ինքը 2020-ի սեպտեմբերից հետո չէր արթնանում…
Միշտ էր արթուն… Գրեթե միշտ…
Դռան փականում էր բանալին, երբ բացվեց հարևան դուռը: Դուրս եկավ պապիկը, քայլեց դեպի իրեն, ավելի շուտ աստիճանասանդղակ, որ իր դռնով էր անցնում, և որտեղ ծխելու համար գնում էին հարկի տղամարդիկ:
Եկողը ինքը չէր, բայց ինքն ասաց.
-Բարի լույս, պապի ջան…
Ասաց ու հետն էլ՝ լավ կանի, որ շան տեղ չդնի ու չպատասխանի…
Չէ՜…
Էս ի՜նչ պատիժ էր…
-Ըստուծու պարին է՜, քյեզ մատաղ...
Լավ է՝ գետինը մտներ…
Բայց հավաքեց իրեն.
-Ո՞նց ես, պապի ջան, աշխատանքի եմ գնում: Դաս եմ տալիս: Արցախում էլ եմ դաս տվել: Երկու ամիս: Մոխրաթաղում: Էն ե՜րբ էր…
/Մեկը լինի, քեզ դաս տա… Դա բա՞ն էր, որ դու արեցիր: Գիշերվա կեսին 80-ն անց մարդուն ստիպեցիր իրերը տեղից տեղ քարշ տալ.../
-Հա դե լյավա, քյինի, վեր ուշանաս վեչ…
***
Մտել էր լսարան ու ամաչում էր ուսանողների դեմքներին նայելուց: Նման չէր ինքն իրեն: Չոր, սառը, անկյանք դաս: Մեկ դաս, երկու դաս, երրորդին չդիմացավ: Հատկապես, որ ավարտական խմբի մոտ էր դասի, ասել է թե՝ ավելի ազատ էր դասից դուրս որևէ բան քննարկելու առումով:
Ինքը չսկսեց: Սաներից ամենահամարձակը, թե.
-Ընկեր Ավոյան, դուք այսօր Ձեզ նման չեք: Այնքան ուրիշ եք, օտար: Ինչո՞վ կարող ենք Ձեզ օգնել: Գուցե խոսեք մեզ հետ:
Հենց դրան էր սպասում: Սիրտն այլևս չէր դիմանում լռությանը:
Ու խոսեց…
***
Ընկերուհին մի բանաստեղծություն ունի գրած: Ասում է՝
Գործեք ձեր մեղքերը
Եվ մի վազեք
Խոստովանելու,
Որպեսզի ձեզ չթվա,
Թե քավել եք դրանք:
Ամեն օր սպասում է, թե էլ ինչ անի, որ պապին ու տատին մոռանան այն օրը: Վախենում է անգամ հարցնել այդ մասին: Գուցե արդեն չեն էլ հիշում:
Երբ մի փոքր թխվածքաբլիթով կամ որևէ մրգով նրանց տուն է մտնում, երբ լսում է, թե ինչպես է պապին անհանգստացել իր բացակայությունից, երբ ամեն դուրս գալուց արդեն անգիր սովորած օրհնանքն իր հետ է տանում՝ կըլխավդ թափի…, երբ դուռը բացում ու տատին է տեսնում դռան դիմաց՝ բանջարի կապը ձեռքին, ինչ է թե ասել է, որ կանաչի շա՜տ է սիրում, երբ պատի այն կողմից հազը լսած պապը տատի ձեռքն է տալիս դոշաբն ու հրահանգում, թե՝ տեսնո՞ւմ ըս, հազը անց չի կենյում, էս բյաքմյազյը տար տեղաց ըրա, թող սըղանա, երբ…
Օ՜, ծանրանում է, քարի նման է դառնում այն գրողի տարած օրվա արարքը…
Միայն մնում է, որ Աստված շատ չհամարի դեդո-բաբոյի ներկայությունը:
Լինեն, ու ինքը վայելի այն բնական ջերմությունը, որ Ավետարանոցում թողած արև օրերի միջով է տրվում իրեն, որ շինական պապի ու մանկավարժ տատի հիշողության ակոսներով է հոսում, մորը ասել չհասցրած բառերի ու հոր մղկտացնող բացակայության միջով, ամեն բան անցյալում թողած, վերագտնումին կարոտյալ ճամփեքով է լցվում դառնաբաղձ սիրտը…
/27.03.2024/
Գեղեցիկ Մարգարյան