Մի կիսատ մնացած «Տիրամայր»
Նվիրում եմ նախատատիս՝ Արուսին, որ ծնեց տատիս՝ Գրետային։
Նվիրում եմ տատիս՝ Գրետային, որ ծնեց մորս՝ Գայանեին։
Նվիրում եմ մորս՝ Գայանեին, որ ծնեց ինձ՝ Վանուհուն։
Նվիրում եմ չորրորդ ճյուղին՝ նրան, որ դեռ չկա։
Քառապետության պարսպի վերջին պատը կիսատ է, որովհետև էպոսում էլ Փոքր Մհերը միայն իրեն հասանելի բանականությամբ ստեղծեց Ագռավաքարը, փակվեց ու սպասեց, որ աշխարհը ավերվի, մեկ էլ շինվի։ Սպասում եմ արևի խավարմանը, որ Մհերը դուրս գա, հանդիպեմ, փոխանցեմ օրորոցային ու վերջին պատվիրանը։
Վարդան Պետրոսյանը (այսուհետև և միշտ՝ ՎարՊետը) հերթական անգամ խիզախել է․ բեմ է բարձրացրել «Սասնա ծռեր» էպոսը ու ստիպել հանդիսատեսին երիցս և ուժգին ծափահարել հայ կնոջը, որ ստեղծեց Սանասարին, Մեծ Մհերին, Դավթին, Փոքր Մհերին ու բոլոր վիշապաքաղներին։
Բեմում է «Օրորոցային պատվիրանը», որ ծնունդ է գեղեցիկի։
ՎարՊետը ներկայացումը սկսում է՝ ինքը խոնարհվելով, անվերապա՛հ խոնարհվելով գեղեցիկի առաջ։ Եվ ՎարՊետը՝ որպես մի նոր Սանտի կամ Դա Վինչի, վրձնում է Տիրամոր մի նոր դիմանկար, որում ամեն մեկը տեսնում է ի՛ր մորը, ուրեմն և պատկերացնում, որ կատարյալ գեղեցկություն ունի այս նոր կտավը։
Գեղեցիկ է ծնունդը, որ կլինի եղեգան փողից, ջրից, կրակից, հոգուց։
Գեղեցիկ է մոր ձայնը, որ երեխայի առաջին շփումն է օրորոցայինի հետ։
Գեղեցիկ է կուրծք տվող մայրը։ Մայրն է իր կաթի հետ ներարկում երեխային իր ով լինելը՝ արքա՞, թե՞ թշվառական, մարդկանց համար խաչվող հերո՞ս, թե՞ դավաճան։ Մայրն է տալիս առաջին պատվիրանները։
Իսկ գեղեցիկը չես սպանի։
Բեմում էպոսի լավագույն մեկնաբանությունն է՝ թատերախաղի տեսքով, ՎարՊետին բնորոշ հումորով, նուրբ անցումներով՝ հին օրերից մեր օրեր: ՎարՊետը մտավորականի բուժող ձեռքով կրկին վիրակապում է մեր վերքերը։ Այս անգամ առանցքում մայրն է, հայ կինը՝ իր օրորոցայիններով, իր սգերգերով, իր արած ու չարածով, իր պետականամետ մտածողությամբ ու դա իրագործելու պատասխանատվությամբ, որդիներին ու երկիրն իր ձևով պաշտպանելու համառ կռիվներով։ ՎարՊետն այս անգամ քարը քարին դնելով ուզում է պետություն կառուցել։ Իսկ դրա համար ամուր հիմք է դյուցազնավեպը։
Ինչպես ինքն ասաց՝ գնացինք Սասուն։
Ծովինարը երկնեց, ու եղավ Սանասարը, ու եղավ Բաղդասարը։ Էպոսի գործողություններն առաջին ճյուղում շարժման մեջ է դնում հենց Ծովինարը։ Ժողովուրդը վտանգված էր․ հերթական լինել-չլինելու հարցն էին փորձում լուծել պետական այրերը, սակայն չէր ստացվում։ Թնջուկը բացում է Ծովինարը։ Ի՞նչ է անում նա։ Ամուսնանում է խալիֆայի հետ, հղիանում է, ծնում երկվորյակ տղաներ, պաշտպանում է նրանց․․․ Կարճ ասած՝ փրկում է պետությունը երկու անգամ․ առաջինն՝ ամուսնանալով Խալիֆայի հետ, երկրորդը՝ ժառանգ տալով ու պետության ղեկավար ունենալով հայոց երկրի համար։
ՎարՊետն ասելիք ունի Դեղձուն-Ծամի մասին։ Կնոջ հզոր, նախաձեռնող կերպար, որ որդու կորստից հետո փակվում է սգալու։ Այստեղ ՎարՊետը կռիվ ունի Դեղձուն-Ծամի հետ․ չէ՞ որ Դավիթը որբ է մնացել․ մայր չունի, հայր չունի, տիրություն անողը տատը պիտի լինի։ Իսկ տատը փակված է իր ողբերգության մեջ։ Գուցե պետք է դուրս գար, պաշտպաներ անհեր ու անմեր Դավթին։ Այս հարցի շուրջ դիտարկում ունի հեքիաթասաց Հայկ Կիրակոսյանը։ Նա հիշեցնում է, որ Դեղձուն-Ծամն օժտված էր հմայություններ անելու ձիրքով։ Նա հեռվից-հեռու պաշտպանում էր Դավթին։
Օրիմ, օրիմ, օրիմ, օրորոց դընիմ,
Սուրբ հրեշտակներն ալ պահապան դընիմ,
Ջանիկս:
Իմ նախատատ Արուսն իր հերթական զավակին ունենալուց հետո երկար պառկած է մնացել՝ մի ոտքը էս, մի ոտքը՝ էն աշխարհում։ Հետո մայրական բնազդը հուշել է երևի, որ ինքը պետք է ոտքի կանգնի, որովհետև մայրություն պիտի անի իր տասը զավակներին, նրանցից ծնվածներին, նրանցից ծնվածների ծնվածներին, հետո եկողներին ու այդպես․․․ Ինձ թվում է՝ իմ նախատատ Արուսը ծերությունից չի մահացել, այլ նրանից, որ հերթական ճյուղի ծնված զավակներն էլ իր խնամքի կարիքը չեն ունեցել։ Քեռի Թորոսի պես կսկիծից է մահացել․ չի իմացել՝ էլ ինչ անի կյանքում։
Բայց մեր Դավիթը որբ է։ Նրան ուղարկում են Իսմիլ խաթունի մոտ։ Դավիթը որբ է։ Ուրեմն ժողովուրդն իրեն այդպես է զգացել, որ որբ է կերտել իր ամենասիրելի հերոսին։ Դավիթը հարազատ մոր օրորոցային չի լսել, չի կերել մոր կաթը։
Միամտաբար տեր լինելու փոխարեն խնդրում ենք, որ մեր որբությանն ուրիշները տեր լինեն։
ՎարՊետը կռիվ ունի Մեծ Մհերի հետ․ հենց այն պահին, երբ հասկանում է, որ խաբված է Իսմիլի կողմից, վիրավորվում, հեռանում է նրանից՝ թողնելով, որ այդ կինը մի նոր ու ոչ պակաս հզոր թշնամի մեծացնի հայոց երկրի համար։ Եվ չուշացավ այդ օրը։ Արմաղա՜ն։ Արմաղա՜ն, փրկի՛ր չարից։
Մեծ Մհերը, ինչպես հայրը ժամանակին կին ընտրելու հարցում չենթարկվեց մորը, նույնպես արեց իր ընտրությունը՝ միակ անգամ չենթարկվելով մոր խոսքին։ Սա թերևս Մհերի լավագույն ընտրությունն էր, որովհետև Արմաղանն իսկապես անձնազոհությամբ զավակ պարգևեց՝ պետությունն անտեր չթողնելու բարձր գիտակցությամբ։
Իմ նախատատ Արուսը տասը զավակ ունեցավ։ Եթե տասից ծնվեին էլի տասը, նրանցից էլ նորից տասը․․․․ մենք մեր հողի վրա տեղավորվել չէինք կարող (իսկ հիմա այնքան տարածք ունենք, որ հայոց հսկաները հասակով մեկ պառկում են այդ հողին)։
Մհերն ու Արմաղանը միացան։ Ու պիտի ոսկի տեղար ու մարգարիտ տեղար Մհերի փեսայության ու Արմաղանի հարսնության ժամանակ։ Բայց մենք էպոսում արդեն ուխտել ենք մեր մահը։
Ահա խնդրեմ «Կիկոսի մահը»։ Սա պատմում է ենթագիտակցության մեջ դրված վախի մասին, որ ապագայի հանդեպ է։ Ու մենք և՛ Կիկոսի մահով, և՛ էպոսով հասկանում ենք, որ ապագայի նկատմամբ վախը մեր գենետիկ կոդի մեջ է։ Մենք ստեղծում ենք ու վախենում ենք ապրել ու վայելել։
Իմ տատ Գրետան ճեփ-ճերմակող մազերը չկտրեց դեռ էն ժամանակից, երբ հորը կորցրեց, չնայած որ նա ջահել կին էր այդ ժամանակ։ Իմ տատ Գրետան, երբ որդուն ուղարկեց երկիրը պաշտպանելու, մտավ սգի մեջ կրկնակի։ ՎարՊետը հատուկ ակնածանքով, հատուկ հեգնանքով, հատուկ զայրույթով է մեկնաբանում սգի ու ուխտի հանդեպ մեր թուլությունը։ Ու այդ սուգ անելը նախատատից տատ, տատից մայր ու մորից դուստր է անցել։ Գրետան, իհարկե, ժխտում ու ընդգծում է այլ գեներ՝ ստեղծող, արարող, տնտեսող, հյուրասիրող, տեր կանգնող, օգնող։ Ճիշտ և ճիշտ էպոսի կին։
ՎարՊետի մեկնաբանության գլխավոր առանձնահատկություններից է այն, որ դեպքերը ու կերպարները քննում է բազմակողմանի՝ տարբեր ու հակառակ շերտերը տեսնելով։ Պետականամետ են ոչ միայն հայ կանայք։ Ծիծաղաշարժ դրվագներ ստեղծելով՝ նա մարմնավորում է Իսմիլ խաթունին, որն իր երկրի համար հզոր պետական գործիչ ստացվեց։ Զարհուրանքով հիշում է․ աչքի առաջ հարազատ որդին սպանված, տապալված, ընկած է, բայց նա սգալու ժամանակ չունի․ շատ հստակ ծրագիր կա (ո՞վ գիտե, գուցե վաղուց մտածված էր․ չէ՞ որ նա գիտեր Դավթի ուժը)․ առաջարկում է Դավթին գալ, ամուսնանալ Մելիքի կնոջ հետ, տեր լինել երկու երկրներին։ Իսմիլը խորամանկորեն ազդում է Դավթի որդիական զգացմունքների վրա։ Լևոն Խեչոյանը, հավաքելով պատումների տարբերակները, պատմում է՝ հատկապես ինչու Դավիթն այդ զարկերը բաշխեց (միամի՞տ էր, բարի՞, թե՞ որդիական պարտք ուներ)։ Դավիթը թագավորություն չէր ուզում, երկիր չէր ուզում․ Դավիթը մեր էր ուզում, որբ էր, նա մայր էր փնտրում։ Որբ ենք, մայր ենք փնտրում, որ մեզ օրորոցային երգի։
Շը՜․․․ լաոն քնած է։
Որբացավ նաև Փոքր Մհերը։
Խանդութը մահացավ ամուսնու մահվան լուրը լսելիս։ Կռիվ ունի ՎարՊետը Խանդութի հետ։ Ինչո՞ւ։ Չէ՞ որ պետք էր մեծացնել որդուն որպես առաջնորդ, տեր, ղեկավար։ Լաոն որբ մնաց։ Փոքր Մհերը չգիտի ինչ անել, գնում է ծնողների գերեզմանին ու հարցնում ինչ անել (Ժամանակին ՎարՊետը սուր հնչողությամբ այս հարցը բարձրացնում էր բեմում՝ ի՞նչ անել)։ Գնաց, փակվեց Ագռավաքարում։ ՎարՊետը գտել է Լաոյին․ Ագռավաքարում է։ Ժայռը բացվեց, գրկեց Մհերին։ Ժայռը ոչ մեկին հաշիվ չի տալիս՝ ինչու է հենց այդտեղ կանգնած՝ հենց մեր ու Մհերի միջև։
Ու ես շատ եմ ուզում՝ 40 տարին դառնա 40 օր, 40 օրը՝ 40 ժամ, 40 ժամը՝ 40 վայրկյան, ու հենց մըկա Մհերը լսի ՎարՊետի ձայնը, դուրս գա Ագռավաքարից, ու եթե չի կարող վերաշինել էս աշխարհը, թող ավերի, մենք էլ հանգստանանք։
ՎարՊետի օրորոցային պատվիրանն է․ արիության կաթ պիտի տան մեր մայրերը որդիներին։
Չէ՛։ Մհերը հրաժարվել է ավերելուց, մարդասպանությունից։ Ուրեմն լույսը հաղթում է խավարին։
Տիրամոր դիմանկարն օրորոցային է երգում քնած Լաոյին։
Վանուհի Բաղրամյան
