Մետամորֆոզ. մարդուց անցանք գիշատչին

Ա՛փը

Ստացա 21-րդ դարի շրջաբերականը, որով ասվում էր, որ ես, ինչպես բոլորը, պարտավոր եմ ներկա գտնվել Վահե Քաչայի կազմակերպած գիշատիչների խնջույքին։ Այնտեղ մասնավորապես շեշտվում էր՝ որևէ մեկս չհամարձակվենք կարծել, թե գիշատիչ չենք։ Շրջաբերականի տակ կային բազմաթիվ ստորագրություններ՝ պատերազմ, համաճարակ, աղքատություն, աղանդներ, իշխանություն, ընդդիմություն, քաղաքականություն, մտավորականություն, այսպես տարբեր-ականներ, -ություններ․․․ ժողովուրդ։

Խնջույքից առաջ ինքս ինձ վերաճանաչելու համար ուզեցի ընթերցել Վահե Քաչայի «Գիշատիչների խնջույքը»։ Ժամանակս շատ չէր․ պատերազմ, համավարակ․․․ դրա համար նախ կարդացի սկիզբը և միանգամից վերջը՝ բովանդակության մասին գաղափար կազմելու համար։ Սա մի բարեկամական խնջույք էր․ յոթ ընկեր ծնունդ էին նշում։ Ինձ թվաց, թե ամեն ինչ կարգին է․ սկիզբն ու վերջն այնքան ներդաշնակ շարունակվում էին։

Չկարդալով բուն տեքստը՝ այդպես անպատրաստ մնացինք։

 

Պատերազմից հետո         

Հետոն ապագայապաշտների համար է։ Մենք վաղուց սովորել ենք անցյալի գնով հաշվելու կյանքը, լինելը։ Հետոն մերը չէ․ մենք չենք հիշում հետոն։

Հետոյից հետո մետամորֆոզ է։ Կոմիտասն, օրինակ, խելագարվեց (ասում են)։ Մի կերպից անցավ մեկ ուրիշը, գիտակցությունը դիմադրեց այդ իրականությանը, վերափոխվեց։

Պատերազմից հետո մենք էլի մի ծխախոտ կվառենք ու քաղաքի կենտրոնում՝ մի սրճարանում, կշնչենք մայրաքաղաքի օդը՝ հագուրդ տալով մեր հիվանդ թոքերին։

Հետոն ու առաջը նույնն են։

Մետամորֆոզ է․ մարդուց անցանք գիշատչին։

 

Պատերազմից առաջ         

Առաջը չենք հիշում։ Քաչան ասում է (ու ճիշտն ասած համարյա հաստատում Մաթևոսյանին, կամ Մաթևոսյանն է հետո իրեն հաստատել, կամ էլ այդ ճշմարտությունն ապացուցման կարիք չունի)՝ ծառերի պես են մարդիկ․ չունեն հիշողություն։ Դրա համար առաջը չկա։ Դա մի բառ է, որի կիրառելիությունը վրա է հասնում, երբ մեզ շտապ պետք է զոհի դերի մեջ մտնել։

Այդ դերն այնքան էինք մեզ հարմարեցրել, ձևել մեր չափերին, մեր հոգեկերտվածքին հարմար, որ մեծ տերությունները տեսան, հավանեցին, ասացին՝ շատ էլ սազում է։ Ու դրա համար մենք առաջը որոշել ենք լավ չհիշել, գերադասելի է՝ առհասարակ չհիշել։

         

Երբ մարդ էինք         

«Կյանքը հոսում էր առանց բախումների. շաբաթը մեկ ֆիլմ, մի քանի գիրք, ձայնապնակներ, բարեկամներ…»։ Խնջույքներ էլ կային, բայց, իհարկե, մարդկային, ոչ գիշատիչների։ Դե գիտեք՝ 21-րդ դարում որակապես նոր քաղաքակիրթ մարդու հետ գործ ունենք (վախենամ, թե այս մարդն աշխարհը հասցնի էլի նետ ու աղեղով կռվի՝ Էյնշտեյնն էր վստահ)։ Ուրեմն այս բարձրագույն գիտակցությամբ մարդը, որ վերևում,  քաղաքի սրճարաններից մեկում սուրճ է խմում, Քաչայի հորինած հերոսներից մեկի թոռն է կամ ծոռը կամ ժառանգը ցեղի՝ մարդկային ցեղի։

Սա, ինչպես իր նախնիները, չգիտեր՝ մահն ինչ է։ Դրա համար էլ ապրում էր այնպես, «կարծես պատերազմ չկա։ Համեղ ու առատ, գինին հոսում է, ձեր կենացը»։

Երբ մարդ էր ու դեռ նկատում էր շուրջը գտնվողներին, հանկարծ Արցախի բարբառով մի խումբ մարդկանց է հանդիպում Երևանում։ Անակնկալի է գալիս, որովհետև իր իմանալով՝ պատերազմը հեռու էր՝ Արցախում։ Բայց սա քիչ-քիչ հասկանում է, որ պատերազմն իր քթի տակ է։ Ու բախվում է սարսափելիին՝ մահվանը։

 

Երբ գիշատիչ դարձանք

Իսկապես ե՞րբ դարձանք գիշատիչ։ Այդ մետամորֆոզը ե՞րբ տեղի ունեցավ, որ որևէ մեկս չկարողացանք պահը որսալ, բռնել, կանգնեցնել, մենք մեր մեջ թուր ու թվանքով կտրեինք էդ դևի գլուխը, մենք մեզ ազատեինք մեր ներսի դևերից։ Երբ հասկացանք՝ մոտ է մահը, հիշողությունը ճեղքեր ունեցավ, ու ինչ-որ աղոտ մտքեր դուրս եկան անցյալից՝ հենց մեր կենսագրության մասին։ Ու այդ ընթացքում մենք հասկացանք, որ ապրել ենք։ Իհարկե, մենք գիտեինք, որ մահը գոյություն ունի։ Բայց դա մեզնից դուրս դժբախտ պատահար էր։ Հետո դարձավ կենսակերպ։ Քաչան մեջբերում է, թե մահը կյանքի մարսողությունն է։ Այնքան համակերպված է ասում, կարծես այն յոթ հոգուց, որոնցից երկուսին պետք է պատանդ վերցնեին, ինքը չէր փակել այդ տանը։ Ասում է՝ երկու պատանդ ընտրեք ձեր միջից։ Ասում է՝ «դուք յոթ հոգի եք, ես ընդամենը երկու պատանդ եմ պահանջում»։

Մեծ-մեծ երկրները եկան այդ գերմանացի սպայի նման, կանգնեցին մեր գլխին ու ասացին՝ ընդամենը սա ենք ուզում։ Էդ «ընդամենը» մեզ վրա թանկ նստեց։ Սկսեցինք իրար բզկտել, որոշել՝ ով է պարտավոր ապրել (ով է պիտանի ապրելու համար)։ Աստծո տված կյանքը սկսեցինք դատել։ Հենց էդ պահին դարձանք գիշատիչ․ «Մենք բոլորս գիշատիչներ ենք… փոքրիկ, սիրուն, լավ վարժեցրած գիշատիչներ, և մենք շղթայի կարիք ունենք: Մեր շղթան կոչվում է կարգուկանոն»։ Աստծու ստեղծած կարգուկանոնի վրայով անցանք, էդ անհամ, որդնած խնձորը գերադասեցինք, իբր մենք ազատ ենք ու ունենք միրգ ընտրելու իրավունք։

Հենց էդ պահին դարձանք գիշատիչ, երբ սեփական մահով մեռնելը դարձավ գերագույն պատիվ։

Երբ մոպասանյան մի փափլիկ չեղանք, ու բոլորս կառք նստեցինք, կույր-կույր պատերազմին, անձնազոհներին՝ գաղթեցինք մենք մեզնից․ այդպես հարմար է․ այդպես մեր ձեռքերն արյունոտ չեն, այդպես մեզ մաքուր ենք զգում։

 

Սպանության ժամը         

Սպանության մասին վարկածները տարբեր են։ Օրինակ՝ Քաչան այսպես է իմացել մանրամասները։ Ուրեմն Աբելը, Ադամը, Եվան ու Կայենը ճաշելիս են եղել։ Հանկարծ Եվան նկատել է, որ միրգ չկա։ Տղաներին ուղարկել է ելակի։ Ադամը հեռանում է, որպեսզի մի քանի խնձոր քաղի (Քաչան ասում է՝ սովորույթ)։ Հոր գնալուց հետո Աբելը պառկում, քնում է։ Կայենը զայրանում, շատ ուժեղ հարվածում է նրան։ Մի խոսքով՝ այնպես է ստացվում, որ հետո Կայենը եղբորը փորձում է արթնացնել, սա չի արթնանում։ Ու նրանք գլխի չեն ընկնում, որ Աբելը մահացած է, քանի որ մինչև դա ոչ ոք չէր մահացել։

«Թողեք մեռնեն»,-ասում է Քաչան։ Այնպես է ասում, որ մարդ ուզում է թողնի՝ իսկապես։ Հետո Քաչան մեջբերում է․ «Մահը վթար չէ․ նա դրսից չի գալիս, նա մեր գերագույն հնարավորությունն է։ Մարդկային գոյությունը կեցություն է մահվան համար։ Մեռնել իր մահով, ահա միակ բանը, որ ոչ ոք չի կարող անել ինձ համար։ Մահն իմ ամենաանձնական, ամենավավերական, միաժամանակ ամենաանհեթեթ հնարավորությունն է»։

Ինչո՞ւ չենք կարողանում այդ մահն իսկապես դարձնել հնարավորություն և  ոչ թե եղեռն։

Հիմա իրար ավելի լավ ենք ճանաչում։ Սա գերագույն առիթ ու հնարավորություն էր գիշատչի՝ մեր էությունը բացելու ու ճանաչելու։ Հիմա այս բոլորից հետո ո՞նց ենք ապրելու, իրար նայելու։ Սա ի՞նչ խնջույք է։ Չհարբենք էս արյամբ, դիմադրենք ու մտածենք՝ պատերազմից հետո կա հետո՝ ապագա։

 

Պատերազմից հետո         

Վերադարձն անխուսափելի է։ Մենք միշտ նույն կետում ենք հայտնվում: Դառնանաք պատերազմից հետոյին։ Ափը։ Երբ Իրենը խեղդվում էր, բայց պայքարում էր ամեն կերպ հասնել ափ, խոստանում էր ինքն իրեն․

- Ամեն շաբաթ համերգ կգնամ։

Թիավարում էր։

-Աշխատանք կգտնեմ։

Թիավարում էր։

-Մի օր էլ երեխաներ կունենամ։

-Ա՛փը։

 

Վանուհի Բաղրամյան