Լռություն
-Բարև, տիկին Անյա։
Մայրս սովորեցրել էր, որ «Բարևն Աստծունն է», ու պետք է բարևել նրանց, ում ճանաչում եմ։ Ես էլ դպրոցից վերադառնալիս բարևեցի մեր հեռու բարեկամին՝ չիմանալով, թե կոնկրետ ինչ ազգակցական կապ կա իմ ու նրա միջև։
-Բարև, բալես։ Ալլան ես, չէ՞։
-Հա, -ժպտացի ես։
-Վա՜յ, քանի մեծանում, ավելի ես նմանվում Անուշին, ճիշտ մայրիկիդ պատկերն ես։
Ես զարմացա, բայց մինչև կփորձեի որևէ հարց տալ, նա արդեն իմ տեսադաշտում չէր։ Շփոթված, հագուստս ուղղելով, պայուսակս մեկ ուսերիս գցելով, մեկ կրկին ձեռքս առնելով, ես քայլեցի դեպի տուն։
Երկու օր առաջ ծննդյանս տարեդարձն էր՝ տասնհինգամյակս։ Հայրս ու մայրս ոչինչ չէին խնայել այդ օրն ինձ երջանիկ դարձնելու համար։ Ես քույր ու եղբայր չունեի։ Ամեն անգամ, երբ հարցնում էի մորս, թե ինչո՞ւ մեր բակի ոչ մի երեխա մենակ չէ, իսկ ես մենակ եմ, նա պատասխանում էր․
-Որովհետև արևը պետք է մեկը լինի, աղջիկս։
Թեև դա միակ պատասխանն էր, որը նա միշտ տալիս էր, բայց դրանից հետո ես այլևս ոչինչ չէի հարցնում․ չգիտեմ եսասիրությունս էր շոյվում թե՞ նրա հառաչող հայացքն էր ստիպում չշարունակել խոսակցությունը։
Հասա տան մոտ։ Պաշտում էի մեր տունը։ Հայրս ամեն տարի տան մի անկյունը վերանորոգում էր։ Մինչև ամբողջ տան վերանորոգումը կարելի կլիներ համարել ավարտված, առաջինը վերանորոգած սենյակը նորից դրա կարիքն էր ունենում։ Յուրաքանչյուր փոփոխություն կատարում էր՝ ինձ հետ համաձայնեցնելով։ Մայրիկին էլ էր հարցնում, բայց եթե մեր կարծիքները չէին համընկնում, նա միշտ առաջնահերթությունը տալիս էր իմ տարբերակին։
Դուռը թակեցի․ տանը ոչ ոք չկար։ Սկսեցի փնտրել բանալիս, բայց պայուսակիս ոչ մի գրպանում չգտա։ Դասերս սովորականից շուտ էի վերջացրել։ Մտածեցի՝ այդ էր պատճառը, որ մայրս այդ ժամին տանը չէր․ երևի կամ խանութ էր գնացել, կամ՝ քրոջ գերեզման։ Մորաքրոջս չէի հիշում։ Չկային նկարներ ո՛չ տանը, ո՛չ գերեզմանաքարին։ Անունն էլ լավ չէր տպավորվել։ «Ա»-ով էր սկսվում․ կամ Աննա, կամ Արմինե․․․ չէի կարողանում հիշել։ Հարցեր չէի տալիս, որովհետև մայրս քրոջ մասին լսելիս միանգամից արտասվում էր։ Նա իմ աչքերում ուժեղ կին էր, ու ես չէի կարող նրան թուլացած տեսնել։ Դուռը էլի թակեցի՝ մորս՝ Սոնայի անունը տալով, բայց անօգուտ։ Ձայնս լսելով՝ հարևան Լուսիկ տատը դուրս եկավ։
-Բարև, Լուսիկ տատ։ Մաման Ձեր տա՞նն է։
-Չէ, Ալլա ջան։ Կես ժամ առաջ է դուրս եկել։
-Ուշ կգա՞։
-Բան չի ասել։
-Էսօր երկու ժամ շուտ ենք վերջացրել դասերը, ես էլ բանալին տանն եմ մոռացել։
-Արի մեր տուն, աղջիկս։ Մեր տանն էլ մենակ ես եմ։ Միասին կճաշենք, մինչև Սոնան կվերադառնա։
Համաձայնեցի ու ներս մտա։ Լուսիկ տատը շատ բարի կին էր։ Մայրիկիս պատմելով՝ տատիս ընկերուհին է եղել։ Երկար տարիներ հարևաններ լինելով՝ մտերմացել ու քրոջ պես են դարձել։ Նրան օգնեցի սեղան գցել։
-Ի՞նչ է պատահել։ Այսօր քեզ նման չես։
-Քեզնից ոչինչ չի լինում թաքցնել, Լուսիկ տատ։
-Դե, պատմիր, տեսնեմ։
-Թող մնա`ուրիշ անգամ։
-Ուզում ես՝ գիշերը անհանգստությունից չքնե՞մ։
-Լուրջ բան չկա։
-Դու պատմիր, հետո կորոշենք, լուրջ է, թե՞ չէ։
-Էսօր տիկին Անյային եմ տեսել։
-Էդ ի՞նչ բացառիկ դեմք էր, որ խառնվել ես իրար։
-Ինքը չէ, իր խոսքերն էին տարօրինակ։
-Ի՞նչ է ասել։ Դու չգիտե՞ս, որ նրա խելքը տեղը չէ։ Նա իր որդիների, հարսների ու թոռների հետ էլ է ամբողջ օրը կռվի մեջ։ Գնացին արտերկիր, էլի գլուխները չազատեցին նրա փնթփնթոցից։ Բանի տեղ մի՛ դիր։
-Չէ, շատ հանգիստ էր, Լուսիկ տատ։
-Ի՞նչ է ասել։
-Լուսի՛կ տատ, ես մայրիկիս նմա՞ն եմ։
Լուսիկ տատը լռեց։ Ակտիվությունն ու հետաքրքրասիրությունը նրա դեմքից անհետացան։ Փոխարենը հոնքերը խոժոռվեցին, աչքերը կլորացան, տարիքի հետ բարակած շուրթերն էլ ավելի սեղմվեցին, կնճիռները դարձան ավելի արտահայտիչ։ Մայրս շատ գեղեցիկ էր՝ բարձրահասակ, կլոր քթով, ցցված այտոսկրերով, խիտ հոնքերով։ Եթե չհաշվենք առաջ եկած ճակատի նմանությունը՝ մնացած ոչնչով իրար նման չէինք։ Իմ աչքերն էլ խոշոր, բայց ավելի երկարավուն էին, քիթս ու ծնոտս սրություն ունեին, այտոսկրերս ավելի կոր էին, հասակս կարճ էր, մատներս՝ ավելի երկար։ Մայրս սիրում էր միշտ գեղեցիկ ու ժամանակակից հագնվել․ երբեմն ինձ թվում էր, թե նրա հագուստներն էլ նրա պես երբեք չեն «ծերանալու», ու նա ծեր ժամանակ էլ հագնվելու և շպարվելու է այս տարիների նման։ Իսկ ես շպարն ու թիթիզ շորիկները տանել չէի կարողանում։ Նրա աչքերում չկար անքուն գիշերներից մնացած հոգնություն, մարմինը չէր կրում հղիությունից մնացած ծռմռվածությունը։ Բնավորությամբ թեկուզ կոպիտ, բայց կատակասեր էր, երբեմն խոսում էր սարկազմով, ինչը ես դժվարությամբ էի տեղավորում մարդկանց՝ ինչպիսին կան, այդպիսին ընդունելու ընկալմանս մեջ։
-Դե, Լուսիկ տատ։ Նմա՞ն եմ։ Համ էլ նա չգիտի՞ մեր ընտանիքին, չի՞ ճանաչում մորս, չգիտի՞, որ նրա անունը Սոնա է։ Սոնա, ոչ թե Անուշ։
-Ի՞նչ է ասել էդ ցնդածը, ինձ բառառբառ ասա, -Լուսիկ տատի ձայնը դողում էր։
-Ասաց՝ «քանի մեծանում, ավելի ես նմանվում Անուշին, ճիշտ մայրիկիդ պատկերն ես»։
-Ա՜խ, Անյա, Անյա։ Ի՞նչդ ավելացավ, -ծնկներին խփելով՝ քթի տակ խոսեց Լուսիկ տատը։
-Լուսիկ տատ, տեղս չեմ գտնում, մի բան ասա։
-Ի՞նչ ասեմ, այ բալես, բանի տեղ մի՛ դիր, դու հաց կեր։ Դու հո նրան ճանաչում ես, թողես՝ տեղի-անտեղի խոսի։
-Լուսիկ տատ․․․
Լուսիկ տատը շփոթվել էր։ Հայացքը փախցնում էր ինձնից։ Մեկ հացն էր վերցնում ու փշրում ապուրի մեջ, մեկ իմ ապուրն էր խառնում, ասելով՝ «Սառեց, կեր․․․», մեկ ջուր էր խմում, մեկ պանիր էր կտրում, վերցնում, դնում հացի մեջ, հացից հանում, հացը մանրացնում ապուրի մեջ․․․
-Լուսիկ տատ, ասա՛։ Չեմ ասի ոչ մեկին։
-Ի՞նչ ես ուզում Լուսիկ տատից։ Լուսիկ տատ, հա Լուսիկ տատ․․․ Ես ի՞նչ գործ ունեմ, -բղավեց նա։ -Ես ո՞նց ասեմ։ Քեզ իմ տեղը դիր։ Գնա, գնա դրսում սպասիր ծնողներիդ։
-Չէ, Լուսիկ տատ, դո՛ւ քեզ իմ տեղը դիր։ Ես․․․
-Ալլա, դուրս գնա։
Ես պայուսակս վերցրի, մոտեցա դռանը, նայեցի Լուսիկ տատին: Երկուսս էլ արտասվեցինք․ ես՝ իմ չիմացած գաղնտիքի համար, նա՝ իր իմացածի։ Երբ դուռը բացեցի, Լուսիկ տատը խաղաղված, համարյա անլսելի ձայնով ասաց․
-Ես ասում էի, որ այս օրը գալու է։
-Ես․․․ Լուսիկ տատ, ուզում եմ իմանալ, թե ով եմ։ Այդ ի՞նչ գաղտնիք է։ Ես կիմանամ։ Դու ինձ դուրս ես անում, ես էլ կգնամ տիկին Անյայենց տուն։ Պայուսակս թող մնա այստեղ։
Պայուսակս դրեցի, ուզում էի դուրս գալ, երբ Լուսիկ տատն իր մարմնով փակեց դուռը։
-Դու ոչ մի տեղ էլ չես գնա։
-Կգնամ, Լուսիկ տատ։ Ինձ փակի տա՞կ ես պահելու։ Այսօր չստացվի՝ վաղը կգնամ, մյուս օրը կգնամ։
-Չես գնա, ես թույլ չեմ տա։
-Ուրեմն դո՛ւ պատմիր։
Լուսիկ տատը հանձնվեց։ Հազար անգամ ստիպեց երդվել, որ գաղտնիքը ոչ մեկին չեմ ասի, որ ծնողներիս մոտ ոչինչ ցույց չեմ տա, որ եթե իմանան, թե ես գիտեմ ճշմարտությունը, համ նրանց համար դժվար կլինի, համ էլ իրեն երբեք չեն ների։
-Խոստանում եմ, Լուսիկ տատ։ Խոստանում եմ լռություն․․․
Այդ օրը փլվեց իմ իրականությունը։ Այդ օրը ես և՛ մահացա, և՛ նորից ծնվեցի։ Այդ օրը ես հազար անգամ լռեցի, ու հազար անգամ ճչացի։ Լուսիկ տատի խոսքերը մինչև օրս հնչում են իմ ականջներում՝ աղոթքի նման, գույժի պես, մուրճի հարվածների ու մանտրայի պես։ Ես իմ մոր աղջիկը չէի․․․ Եվ իմ հոր աղջիկը չէի․․․ Մայրս՝ Անուշը, արյան զեղումից մահացել էր, երբ ես երեք տարեկան էի։ Հորական տատս հրաժարվել էր ինձ պահել, մորական տատս հանձն էր առել իմ խնամակալությունը։ Չդիմանալով աղջկա կորստին՝ կարճ ժամանակ անց հանկարծամահ էր եղել։ Մորաքույրս, ով երկար տարիներ ամուսնացած էր ու երեխա չէր ունենում, որդեգրել էր ինձ։ Ես կրում էի մորաքրոջս ամուսնու ազգանունը։ Լուռ, կոտրված ու ներսից մասնատված՝ ես լսում էի Ալլայի պատմությունը՝ իմ պատմությունը․․․
-Իսկ Ալլայի հա՞յրը, -հարցրի ես, երբ կարողացել էի քիչ-թե շատ կուլ տալ կոկորդիս կանգնած ճշմարտության ոսկորը։ -Նա մի՞թե չէր ուրախացել Ալլայի ծնունդով, չէ՞ր գրկել նրան ոչ մի անգամ, չէ՞ր տխրել, երբ Անուշը կյանքի ու մահվան կռվում պարտվել էր, մի՞թե թևաթափ չէր եղել այդ պարտությունից։
-Նա վերջերս ամուսնացել է։ Անուշից հետո նա ոչ մի անգամ չի եկել այս տուն։
-Գոնե ասա, որ դժվար է եղել նրա համար, գոնե ասա, որ հարբեցող է դարձել, իրեն տվել է թմրամոլությանը կամ խելքը կորցրել է․․․
-Չգիտեմ, Ալլա, իսկապես չգիտեմ։ Միայն լսել եմ ամուսնության լուրը՝ այն էլ այսքան տարի անց։
-Իսկ Անո՞ւշը․․․ Ես հաստա՞տ նման եմ նրան։
-Նման ես․․․ Շատ․․․ Անուշի պես հասարակ, մեծ ու բարի սրտով աղջիկ ես դու։ Անուշն էլ, տատիկդ էլ կհպարտանային քեզնով՝ ինչպես Սոնան է հպարտանում։ Նա լավ մայր է քեզ համար։ Համենայնդեպս՝ ջանք չի խնայում։ Խոստացիր, մի անգամ էլ խոստացիր, որ կլռես։
-Խոստանում եմ․․․
Գրկեցի Լուսիկ տատին, հրաժեշտ տվեցինք ու գնացի տուն։
Մայրս երգելով ընթրիք էր պատրաստում, հայրս աշխատանքից վերադարձել էր և ինձ համար սիրելի դարձած ուրբաթ օրվա հավաքույթի նպատակով գնած միսն էր համեմում (ամեն ուրբաթ ընկերներով հավաքվում էին մեկի տանը․ մեր տան հերթն էր)։ Ողջունեցի ու գնացի իմ սենյակ։ Մայրս զգաց, որ ինձ հետ ինչ-որ բան է կատարվում։
-Սիրահարվե՞լ ես։ Ճիշտն ասա։ Ո՞վ է այդ կույրը, որ քեզ չի տեսնում։ Դպրոցո՞ւմ են նեղացրել։ Ասա․․․ Հենց վաղը կգնամ դպրոց։ Ընկերներիդ հետ կապված խնդի՞ր կա․․․ Դե խոսիր, ես քեզ այսպես չեմ կարող տեսնել․․․
Ես պահպանեցի խոստացած լռությունը։ Մի քանի օր սենյակում փակված մնալուց հետո երեկոյան դուրս եկա զբոսնելու։ Մարդիկ ժպտում էին, քայլում, նվագում, երգում, նկարում․․․ Անցնում էի փողոցով ու տեսնում, որ մարդիկ կտավներ էին ստեղծում ուրիշների աչքի առաջ։ Այնինչ ես վստահ էի, որ իսկական արվեստը թաքուն է ստեղծվում, բոլորի աչքից հեռու։ Ինձ համար դա իսկական չէր։ Միայն մի դեպքում կարելի է արարել ուրիշների ներկայությամբ՝ երբ արարում ես խենթությունդ։ Հա, ուրիշների ներկայությամբ միայն գժվելն է անկեղծ ստացվում։ Քայլում էի, նայում մարդկանց դեմքերին ու հասկանում, որ ինձ հետ ոչ մի սարսափելի բան տեղի չի ունեցել։ Մտածում էի ժպտացող մարդկանց մասին, որոնք բոլոր ստերն ու ճշմարտությունները թողել էին տանը՝ չորս պատերի մեջ, բոլոր խնդիրները քնեցրել ու դուրս էին եկել՝ հոգնությունը թոթափելու, մի քիչ ստեղծագործելու սեփական դեմքի վրա ու վերադարձին նորից շալակելու բոլոր խնդիրները, ճշմարտություններն ու ստերը։
Տարիներն անխնա անցել են մեր կողքով, մեր միջով։ Մայրս, որ թվում էր, թե չի ծերանալու՝ ծերացավ, կորացավ, հագավ ծեր կնոջ զգեստներ ու գուլպաներ։ Ես խնամեցի նրան անտրտունջ, ինչպես նա՝ ինձ։ Չգիտեմ, Լուսիկ տատը նրան պատմել էր մեր զրույցի մասին, թե չէ, բայց նա էլ ինձ պես լուռ մնաց ամեն անգամ Անուշի գերեզմանին արցունքներս տեսնելիս, դարակներում հին լուսանկարների կամ փաստաթղթերի որոնումների ժամանակ ինձ նկատելիս, Անուշի մասին հարցերիս համբերատար պատասխանելիս։
Հիմա չկան ծնողներս՝ սիրելի մայրս ու պաշտելի հայրս, իսկ կենսաբանական հորս չորս աղջիկների հետ մտերմությունն այդպես էլ չստացվեց։ Ամուսնությունս ժամանակի «հեղինակություններից» մեկի հետ շուտ ավարտվեց՝ նրա մահով, և ես միայնակ մեծացրի դստերս՝ մի քանի հերթափոխով աշխատելով, արտագնա աշխատանքներով։ Տարիների այս հեռավորությունից է միայն ինձ համար սիրելի դարձել լռությանս օրը, որի փոխհատուցումը աղջկաս երջանկությունն է։ Հիմա եմ միայն հասկանում, որ եթե չլիներ Անյան՝ մեր թեթևամիտ բարեկամը, ես այդպես էլ չէի իմանա Ալլայի պատմությունը, որն իմ ներսում պահեցի որպես երբևէ իմ իմացած հեքիաթներից ամենասուրբը։ Մայրս ճիշտ էր՝ «Բարևն Աստծունն է»․․․
Սիրանուշ Զախարյան