Կռիվը
Բոլորը շունչ քաշեցին ու ասացին՝ «Վերջ»։ Կարծես թե ցավող ատամ են դեն նետել, կարծես ուսերիցս մի քար է ընկել, կարծես մեզ ոչ ոք չէր հարցրել մինչև այդ պահը՝ մենք ո՞ր «վերջն» էինք ուզում։
Բոլորը շունչ քաշեցին, ու քամին ինչ-որ բան քշեց տարավ։
Բոլորը խորը, շատ խորը շունչ քաշեցին։
Գիշերը հասկացել էի, որ այլևս չեմ դիմանում իրար հակասող լուրերի տարափին, մտածում էի՝ քնեմ, գուցե զարթնեմ ու կասեն, որ Շուշիից դուրս են մղել թուրքին։ Զարթնեցի նամակների տեղատարափից։ Վախից ոչ մի բան չկարդացի, մենակ Սոնայի նամակը աչքովս ընկավ․ «Էս ինչ եղավ, Սոֆ, էս ինչ եղավ»։ Մութ գիշերով սողոսկեցի մամայի սենյակ ու ասացի՝ «Մամ, պրծավ»։ Ինքը, որ 44 օրում լրիվ ուրիշ մարդ էր դարձել, ճերմակել ու անդառնալիորեն հանգցրել էր աչքերի մշտական փայլը, չէր հավատալու, հետո համոզվելու էր ասածիս մեջ ու ամաչեր ուրախանար, որովհետև իր երեխան հետ էր գալու, իսկ շատերինը՝ չէ։ Խեթ հայացքով մթության մեջից ինձ նայեց․ «Ըհը, քո ասածն է, պրծավ»։
5 տարի անց միակ բանը, որ մտքիս գալիս է՝ նոյեմբերի 9-ը «վերջ» չէր, սկիզբ էր։ Ինքնության պատերազմի, արժեքների, չտրված հարցերի ու չգտնվող կամ գտնված, բայց չապրված պատասխանների, օտարամոլության գայթակղության ու ինքդ քեզ հավատարիմ մնալու, իրար սիրելու ու ներելու փորձության, ու շատ տարբեր, մանր ու մեծ, բայց կարևոր բաների։
Ինձ համար երևի մարդասիրութունը որպես վեհագույն գաղափար մեր տնից մինչև Արցախ տանելու ու երբեք դրա համար չզղջալու շատ ծանր կռիվն էր։ Ծանր։ Շատ։ Որովհետև այլ բան էր նոյեմբերի 9-ից հետո ճամփորդել Արցախ ու գրել տնավեր հադրութեցու մասին, և, արի ու տես, լրիվ այլ բան՝ շրջափակվել իրենց հետ ու մարմնիդ ամեն բջիջով մի երկու անգամ մեռնել-կենդանանալը։ Միասին։
Օրինակ՝ մեկ անգամ «մեռնել» ու մարդ մնալ, հետո՝ մի հատ էլ մեռնել ու այդքանից հետո մի քիչ էլ մարդասեր մնալ ու եկածդ ճամփան, թափածդ ջանքը, ձեռքները բռնածդ մարդկանց ու գաղափարները չանիծել։ Դա հեշտ չէ, երբ օրվա մեջ 4 ժամ լույս ունես և 200 գրամ բրինձ։ Դա հեշտ չէ։
Այդ մարդիկ սկզբում իմ գրքի հերոսներն էին, որոնց թվում էր՝ ես լավ եմ հասկանում։ Իրենց աչքի լույսը դառնալու համար բավարար էր ուղղակի լսել նրանց։ Մինչև հիմա էլ, ես կասեի՝ հատկապես հենց հիմա, երբ ես էլ եմ տեղահան իմ ուզած ու երազած տեղից, զարմանում եմ, երբ մարդիկ նեղվում են, թե մեզ «չեն հասկանում»։
Փաստորեն՝ այո, նոյեմբերի 9-ը ոչ մի բանի «վերջը» չէր, ու երևի լավ կլիներ, որ դա շուտ հասկանայինք։ Լավ կլիներ։ Արի ու տես, որ ամեն մեկն իր կյանքի մեկական «բլոկադան» ունի ու առանց դրա ոչ մի բանի վերջն ու սկիզբը հենց էնպես չի հասկացվում։
***
Արդեն մարտի 4-ն է ու արդեն բոլորը մի քիչ էլ են շունչ քաշել։ Ի՛նչ հեշտ է հավատալը, ի՛նչ դժվար ճի՛շտ բաների հավատալը։ Ապրել՝ կարծես ոչինչ չի եղել ու ապրել՝ ամեն օր հիշելով, թե ինչեր են եղել։
Գորիսից ավտոբուսը լիքն է շարժվում, ես ու Աշխենը «զոռով» տեղ գտանք։ Մարդկանց հաճելիորեն զարմացած, բայց և բարձրաձայն հարցեր չտալու զսպվածությամբ լի հայացքներն ասում էին՝ էս ովքեր են էս նեղ մաջալին բռնել անորոշի ճամփան։ Քաշաթաղի՝ այդ պահին ոչ ոքի չպատկանող լեռները խոժոռ, դեռ ձնոտ ու մերկ էին, Բերձորը՝ քաղաք ուրվական։ Դեռ չգիտեի,որ այդ ճանապարհը շուտով ամիսը մի քանի անգամ եմ անցնելու և անհագ նկարում էի, ինքս էլ չգիտեի՝ ինչ։ Այդ համատարած անտերության մեջ ի՛նչ անսովոր ու անբնական էր Ստեփանակերտի՝ մեռյալների մեջ համբարձվածի միայնակ տեսքը։ Շուշիից վար գլորվող այդ ճանապարհը, որտեղ խորը, շատ խորը շունչ էին քաշում բոլորն ամեն անգամ, ինքը՝ ճերմակ քաղաքը, որ վերևից լույս էր ճառագում, և իմ ապագա թաղամասը՝ եկեղեցու կամ «Ցորի չաստի» մոտ, որը հենց այդտեղից՝ Շուշիի մոտից արդեն պարզ երևում էր և ուր 2023-ի սեպտեմբերի 19-ին արդեն հասել էին ադրբեջանցիները։
«Էն օրը մինը թա՝ թորքը պոստում քոն ա իլյալ, վայ վայ․․․ Ես շատ կօզիմ է, վեր իրոք քնած ինին։ Բայց մն էլ յեշում ես՝ Նոր տարվան մերունք Ստեփանակերտ սալյուտ են թխալ, թե բա՝ խոնց (երեխաների) դարդան․․․ Դե տես՝ քնածը հուվ ա․․․», - երիտասարդ տղան ավտոբուսի միակ անկեղծ արարածը պարզվեց։
«Իմ կարծքով էս սաղ խաղ ա ապե, ռուսը վերցրել ա, որ տա մեզ էլի։ Ձև չի», - անպայման պետք է ինչ-որ գույնի ֆոնին առանձնանար երևանցի վարորդը։
«Ա ախպեր, հինչս ասում, տեսալս Շուշի ինչ ստռոյկա ա քինամ», -հանդիմանում է 40-ին մոտ անթրաշ և ասկերանյան խոսվածքով ուղևորը։
«Յա․․․ Էս ի՛նչ ահռելի տառերով են գրել՝ Շուշա․․․ Չէ․․․ Որ սենց ա՝ ձև չի հետ տան», - որոշեց ու կնիքը դրեց երևանցի վարորդը։
Իսկ ես նայում եմ․․․ Քաղաքին։ Ճերմակ քաղաքին, որտեղ ամեն ինչ, ինչպես միշտ շատ կոկիկ էր, անգամ հիմա՝ դժոխային ավերից ու դժոխային ապրումներից հետո։ Ամենաշատը ուշադրությունս գրավել էին գեղեցկության սրահները․․․ Գեղեցկության համար ժամանա՞կ են գտնում այս օազիսում, ուր շուրջը մահ է, իսկ ներսում տոտալ անորոշություն։ Գտնում են։
Ու այդպես մնացի գամված նայելով․․․ Քաղաքին, որտեղ ոչ մի նշույլ բացասականություն չկար, և դա միայն կարող էր նշանակել, որ արցախցիները ոչ թե աշխարհի ամենամոռացկոտ ժողովուրդն են, այլ փոթորիկն ամենավարպետորեն հոգու խորքերում «նստեցնողը»։ Այնքան հպարտությամբ, որ ոչ ոք գլխի չընկնի, որ անճարությունից լացդ է գալիս, իսկ ցավից՝ մեռնելդ։ Այդտեղ սիրում էին ասել՝ «հարմարվում ենք»։
«Բարի գալուստ Արցա՛խ», -տիկին Կարինեն այնքան կայտառ ու սրտաբաց ողջույնով մոտեցավ մեզ Ստեփանակերտի ավտոկայանում, որ արագ հասկացանք՝ տանն ենք։
«Էս ա էլի, էս մի երկու պողոտան ա ամբողջ քաղաքը, աղջիկներ։ «Լավ են» էլի նայել Ղարաբաղին, դե դուք հասկացաք․․․», -չի դադարում խոսել ու անկախ թեմաներից՝ կայտառանալ ու պայծառանալ պատկառելի տարիքի տիկինը։
«Ես որոշեցի, աղջիկներ ջան, որ քանի որ մեր տանը հիվանդ ունեք, մեր Մառայի տունը ձեզ շատ հարմար կլինի, շատ լավ պայմաններով, շատ հարմար, ինքն է ու երեխան», -տիկին Կարինեն, ի պատիվ իրեն, նաև մեր հյուրընկալության հարցերն էր հոգում։
Մառան ապրում էր մի փոքրիկ, բայց շատ հարմարավետ ու ջերմ բնակարանում, հացի փռի կողքին, որտեղից հետագայում՝ շրջափակման ժամանակ, կողքի տաղավարում նարդի խաղացող ծանոթները ինձ համար հերթ էին պահում ու կես հաց վերցնում։ Տաք հաց։ Չէ, ոնց Արցախում էին ասում՝ «թաժա հաց»։
Բան չմնաց, հասնում ենք․․․
«Սոֆյա ջան, իսկ դո՞ւ ինչի համար ես եկել։ Հա․․․ Զգույշ կլինես, տես, դիմակ կդնես։ Այդ տեղահանվածնրի մեջ շատ հիվանդություններ կան»․․․
Հասանք։
Եվ դա միայն սկզիբն էր․․․
Ինքնության պատերազմի, արժեքների, չտրված հարցերի ու չգտնվող կամ գտնված, բայց չապրված պատասխանների, օտարամոլության գայթակղության ու ինքդ քեզ հավատարիմ մնալու, իրար սիրելու ու ներելու փորձության, ու շատ տարբեր, մանր ու մեծ, բայց կարևոր բաների։
Սոֆյա Հակոբյան