Կային-չկային․ Սասունապատում
Տարիներ առաջ, երբ առաջին անգամ ոտք դրեցի Սասուն, շատ բան այլ էր։ Մուշը դեռ անշուք մի պողոտա էր, Տալվորիկ գրեթե ոչ ոք չէր գնում, Գդորնիի կամուրջը չէին պայթեցրել, Ինգեղի տաճարը չէին պեղել, իսկ Խուլբում դեռ նոր-նոր էին սկսել միրգ ուտել՝ տարիներ շարունակ ֆոսֆորի այրած ծառերից ոչինչ չքաղելուց հետո։
Շատ բան էր այլ։
Բայց առաջինը, ինչ հիշում եմ այդ տարիների «այլ» Սասունը հիշելիս դա մարդիկ են, որոնք այն ժամանակ կային, իսկ հիմա․․․ Չկան։
Ո՞ւր կորան։
Մեկը Պոլիս գաղթեց՝ ավարտելով սասունցիների 40-ամյա մեծ ու վերջին գաղթի՝ իր ընտանիքին բաժին հասած շրջապտույտը, մյուսը Հոլանդիա հասավ, երրորդը փորձեց մի քիչ Հայաստանում, մի քիչ այլուր լինել, չորրորդը չվեց այս աշխարհից՝ հոգնած թևերը բարձրացնելով Մարաթուկից էլ վեր։
Ճոճո Հառոն։ Առաջինն իր դեմքն է մտքումս ուրվագծվում, երբ չվողներից եմ խոսում։ Նա իսկապես չվեց ու չվում է դեռ՝ մեր կյանքով մեկ, մտքով մեկ, սրտով մեկ, որովհետև չկար ուրիշ Ճոճո Հառո, Սասունի ամենաճոճոն։
Ճոճո տատիկ է նշանակում մեր բարբառով։ Այն բարբառով, որով ես երբեք չեմ խոսել։ Համո պապիս չտեսնելու, հեռուներում մեծանալու ու ըստ իս՝ Սասուն բավականին ուշ հասնելու պատճառով։ Ճոճո Հառոյի ամոթանքներն են ստիպել մի քիչ բարբառ սովորել, որը, սակայն, հիմա էլ սկսեց մոռացվել, երբ անցա Արցախի բարբառ սովորելուն։ Նոր ցեղասպանություն, նոր պարտք ունեմ․ երեխաներս գոնե պետք է իմանան Հադրութի «լեզուն», իրենց հայրիկի աշխարհն ու տունը, ինչպես որ ես մի օր, թեկուզ մի քիչ ուշ, «հասա» Համո պապի «տուն»։
Չգիտեմ՝ իսկապես «ուշ» ասվածը գոյություն ունի՞ այս կյանքում, հատկապես մեզ՝ Հին երկրի մարդկանց համար, որոնք անկեղծորեն մերժում են պատահականությունները։
Իրականում՝ ոչ, երևի ուշն ու շուտը մի մեծ սուտ են, որոնք միայն կոչված են ավելացնելու մեր կյանքի տագնապը։
Ծովասարի փեշերից եկած ճոճո Հառոն, խաղող աճեցնող Ջեմիլ ճոբոն, անմահական շարոց եփող Գյուլիզարը Վարդնոցից, էպոսը ծայրից ծայր պատմող խնձորիկցի Հակոբը, Ըսրոյի մասին երգող փառկացի Ահմեդը, պատուհանները փակ աղոթող տալվորիկցի Մարիամը․․․ էլ չկան։
Նշանակում է՝ չափից դուրս ճիշտ պահի ճիշտ տեղում էի։ Բոլոր այս տարիներին, բոլոր օրերին ու վայրկյաններին անխտիր։
Որովհետև նրանք գոյություն են ունեցել, աչքերս նրանց ճանաչել են։
Նրանք եղել են։
Ու էլ չկան։
***
Ճոճո Հառոն չէր սիրում ուշ վեր կացողներին։ Տրտնջացողներին առավել ևս։ Հետևաբար մեր հարաբերություններն այդքան էլ հարթ ու փայլուն չեն ընթացել ի սկզբանե։ Ավելին՝ առաջին օրն ինձ զրկել է նախաճաշից ու գլուխը չի բարձրացրել դեմքիս նայելու, քանզի չէր պատկերացնում՝ երիտասարդ աղջիկը ո՞նց կարող է առավոտ 6-ից բանջար հավաքելու, լոբի մաքրելու ու ղավուրմա դնելու չվազի։ Այ քեզ սերունդ, այ քեզ մարդիկ, այ քեզ հայություն։ Իմ չդժգոհելն ու նրանից չնեղանալը բարձր էր գնահատել, սակայն։ Ամեն անգամ անտրտունջ ձեռքը համբուրելս, նրան տեսակ-տեսակ գունավոր լաչակներ բերելն ու հայերենով նրա հետ հաղորդակցվելու խորամանկ ջանքերս որոշակի արդյունք տվել էին, իհարկե․ թույլ էր տալիս, որ դիտեմ իր մոմ պատրաստելու ընթացքը ու անգամ երբեմն նկարահանեմ։
Երբեմն հայերենի ու արաբերենի միջև դեգերող նրա լեզվամտածողությունն ու իմ՝ Սասունի բարբառով խոսելու ջանքը ծիծաղելի վերջաբան էին ունենում։
«Իդա ի՞նչ ձեն էր ըդմալ», - կավե պատերով ցածրիկ տան ամենախորքից կիսակռացած վեր կացավ ու դուրս նայեց ճոճոն, երբ հարևանի կովը որոշել էր պտտվել նաև ճոճո Հառոենց թոնրտանը՝ առաջացնելով մեծ իրարանցում։
«Կով էր, ճոճո, գնաց», - էլի հայերեն ուրախ-ուրախ արձագանքում եմ ես։
«Գնա՞ց։ Վույ բաբո․․․ Սպանեցի՞ն», - միամիտ ճոճոյիս դեմքն ու բակում բոլորի բարձրացած քրքիջը մոռանալ չի լինի։
Այդպես էլ միամիտ ու բաց, անկեղծ ու տեղ-տեղ կոպտության հասնող պարզ դեմքով գնաց ճոճոն։ Գնաց ու պառկեց Փզգանքում՝ Փիրշենքի բարձրադիր գերեզմանատանը։
Այնտեղ են նաև Արուշ պապը, իր ամուսինը, որին մինչև վերջին րոպեն հարևանները ձգտում էին իսլամի դարձնել, բայց՝ ապարդյուն։ Այդտեղ է նաև Միսակը, որի մարմարե փոքր քարը միակն է, որ խաչ է կրում իր վրա ու չի ավերվել։ Այնտեղ են նաև շատ-շատերը, որոնց հետքերն էլ չկան, իսկ հիմա նաև մեր ճոճոն, որի նյութական հետքը չգիտեմ քանի տարի կմնա, բայց քանի դեռ մենք՝ նրա ձեռքը համբուրածներս կանք, նրա միամիտ ու բաց, անկեղծ ու պարզ հիշողությունը կապրի ու գուցե կփոխանցվի ևս մի քանի սերունդ։
Որովհետև նա կար։
Ու էլ չկա։
***
Արևն արդեն բազմիցս բարձրացել ու իջել է Գոմոց վանքի, Ծովասարի, Աղբերիկի վանքի կիսավեր գմբեթի ու Անդոկի բոլոր գագաթների վրա, մինչ մենք այնտեղ չենք։
Սյուզանը վերջապես գնացել է Պոլիս ու հանգստացել հարևան մուսուլմանների մշտական տեսանելի ու անտեսանելի վտանգից, Խմլոն անճանաչելիորեն ծերացել, իսկ Սաբրիյեն էլ ավելի է կորացել, իսկ աչքերն էլ ավելի են բարիացել։ Դրդոն էլ ամեն օր խմոր չի հունցում փոքրիկ անշուք թոնրատանը և չի քսում դրանք կաթի սերով։ Ջեմիլ պապն իր տան բակում այդքան հանգիստ ու անդարդ, կարծես նրան չէին հազար անգամ եկել ու ժպիտով, շանտաժով ու սպառնալիքով առաջարկել կրոնափոխվել, խմում է իր բաժին փրփրած թանը։
Սասունի «մե հաց ու մե թան»-ը, Ջեմիլ ճոբոն, որն իսկապես հացն ու թանն էր այդ դեղնած գյուղերի, քանի տարի է էլ չկա։
Կար ու էլ չկա։
Իսկապես, կյանքում պատահականություններ չեն լինում։
«Գրքիդ մեջի այն հայախոս սասունցիներին կտեսնենք, չէ՞, որ գարնանը գնանք», - ասում է Էրիկը Մոսկվայից երեկ։
Չգիտեմ ոնց ասեմ, բայց՝ չէ, երևի էլ չես տեսնի, Էրիկ ջան։
Որովհետև նրանք էլ չկան, և այդ գրքի ամեն մի էջին պսպղում էին, փաստորեն, որպես վերջին հայախոս սերունդ Սասունի լեռների։
Այո, նրանք կային։ Ու էլ չկան։
Ինչի՞ մասին էին։ Գուցե այն մասին, որ պատմությունն իր հետ կռիվ անելու համար չէ։ Որովհետև նրանք կային։ Չէ՞ որ իրոք կային։
Սոֆյա Հակոբյան