Հրանտ Դինք. «Պլատոնիկ, իր սպասումներին այդպես էլ պատասխան չգտնող մի սեր»
«Եկեք բացի սպանվողներից ու սպանողներից, մի քիչ էլ ապրողների մասին խոսենք»
Հրանտ Դինքը՝ վերջին մեկ դարում իրար ատող երկու ժողովուրդների միջև կանգնած լուսավորն այսօր կդառնար 67 տարեկան։
Նա ատելության, վախի ու անճարության հակառակ կողմում կանգնած բարիկադն էր, անհանդուրժողականության, էմպատիայի իսպառ բացակայության բետոնե պատի միջով անցնող անտեսանելին, կամուրջը պայթեցրած երկու կողմերն իրենով պահող բարակ թելը։
Դինքն ուներ մի առավելություն, որը շատ էր պակասում հայաստանյան հասարակությանը թե՛ այն ժամանակ, երբ նա դեռ ողջ էր, թե՛ դրանից հետո ու մանավանդ հիմա․ նա խոսում էր այն մասին, ինչը ճիշտ էր համարում և ինչին հավատում էր, այլ ոչ թե այն, ինչը մարդկանց դուր էր գալիս։ Նա այդպես էլ չհաջողեց հաճոյանալ բոլորին. նախընտրելով դառը ճշմարտությունը՝ զոհեց ինքն իրեն, այլ ոչ հազարներին, ինչպես մենք։
Այսօրվա իրողություններից, վստահաբար, շատ պիտի տխրեր Դինքը։ Չհասկացված, չլսված, գուցե՝ նույնիսկ չսիրված լիներ, բայց, կարծում եմ, կշարունակեր սիրել իր երկու երկրներն էլ՝ ամենաանկեղծ ու անշահախնդիր, չլսված ու չհասկացված սիրով։ Գուցե մենք այդպես էլ չհասկացանք ու չլսեցինք Հրանտին, քանի որ մեզ՝ հայերիս համար նա այդպես էլ մնաց պարզապես «1․5000+1», իսկ թուրքերի համար՝ հերթական սպանված աղավնի։
Քանի որ նրա տեքստերից շատերն արդիական են նաև այսօր, իսկ Դինքի հայերեն թարգմանությունները գտնելը շարունակում է բարդ մնալ նրա մահից անգամ 14 տարի անց՝ մենք որոշեցինք նրա ծննդյան օրվա առիթով թարգմանել և ներկայացնել Հրանտ Դինքի կարևոր ու հետաքրքիր անդրադարձերից որոշ պատառիկներ, որոնք թեև գրվել են շուրջ երկու տասնյակ տարի առաջ՝ շատ բան ունեն մեզ ասելու նաև ու հատկապես այսօր։
«20-րդ դարը բռնագաղթերով սկսվեց, բռնագաղթերով էլ ավարտվում է։
․․․ Դեռ երեկ Թուրքիայի հարավ-արևելքի բնակչությունն էր, Ղարաբաղի ժողովուրդն էր, հիմա էլ՝ Կոսովոյի ալբանացիները։
Մեկ շաբաթ է հեռուստացույցով ցույց են տալիս սերբական ճնշումներից փախչել փորձող ալբանացիների՝ Կոսովոյի ճանապարհներին ապրած դրաման։ Երեկվա տեսարաններն այսօրվանին որքան էլ նման են, չէ՞։ Մազերը խառնված, ոտաբոբիկ կանայք ու երեխաներ, շալակած դոշակներ ու վերմակներ։ Ճանապարհը փոշոտ է, անձրևը՝ փամփուշտի պես, արևը՝ կարծես կրակ․․․ Կդիմանա՞ն արդյոք։
Վերջին օրերին Թուրքիայում ամենաշատ քննարկվող թեման նման մի բռնագաղթի պատմություն չէ՞։ Այն, որը ֆրանսիացիները «ցեղասպանություն», իսկ մեր պատմաբանները «Հայկական աքսոր» են կոչում։ Թերթերն ու հեռուստատեսությունը լեցուն է մեր բազմաթիվ մտավորականների՝ «Այո, ինչ-որ բաներ եղել է, բայց դա ցեղասպանություն չէ, աքսոր է» նախադասություններով։
Հիմա եթե այս կոսովացիների գաղթի տեսարանները նայելիս չենք կարողանում ասել, թե՝ «Սրա անունն ուզում է աքսոր, ուզում է փախուստ, ուզում է ցեղասպանություն լինի, ի՞նչ տարբերություն», ապա ո՞ւմ է պետք, եթե անգամ մեր չորս կողմը մտավորական լինի։
Ուժեղ մի պետություն ինքն իր քաղաքացիներին, այն էլ՝ անպաշտպաններին, առանց երեխա, կին ու ծեր զատելու, եթե պոկում է նրանց իրենց արմատները գցած հողից ու նետում անհայտ ու անվերջ ճանապարհներին՝ ինչպես բացատրել այս ամենի համար ճիշտ բառ ընտրելու մեր տվայտանքը։ Ցեղասպանության փոխարեն բռնագաղթ, բռնագաղթի փոխարեն ցեղասպանություն ասելով մեր պատվի ո՞ր մասն ենք փրկում»։
«Ակօս», 1998թ.
***
«Եկեք բացի սպանվողներից ու սպանողներից մի քիչ էլ ապրողների մասին խոսենք: Այդպես է, 1915-ին մահացողների կողքին նաև ողջ մնացողներ եղան: Ի՞նչ եղան նրանք, նրանցից որքա՞նը դարձավ սփյուռք, իսկ որքա՞նը կարողացավ Թուրքիայում մնալով շարունակել իր կյանքը: Եվ եթե կարողացան շարունակել ապրել, ապա ի՞նչ պայմաններում: Բոլորն իսլամացվեցի՞ն: Հետագայում իրենց գավառնեում ինչպիսի՞ կյանք վարեցին, և նրանց այսօրվա սերունդներն ինքնության Ի՞նչ գիտակցությամբ են ապրում: Նման հարցեր շոշափելով ինչո՞ւ չենք խոսում 1915-ի մասին:
Սակայն Սաբիհա Գյոքչենի (թուրք առաջին կին օդաչուն և Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրքի որդեգիր դուստրը, ով ըստ Դինքի հրապարակած նյութերի, Այնթապի մանկատնից որդեգրված հայ որբ էր) մասին մեր տպագրած նյութի արձագանքները շատ հստակ ցույց տվեցին, որ եթե նույնիսկ 1915-ին մահացածների վերաբերյալ Թուրքիայում խոսելը գուցե հնարավոր լինի, ապա փրկվածների մասին խոսելն անհնար է։
Հայկական իրականությունում ողջերի մասին խոսելը, կարծես թե, բավականին բարդ է։ Մեկ ամիս առաջ Երևան վերջին այցիս ժամանակ անցկացրածս ուսումնասիրությունների արդյունքն այն է, որ մնացողների (նկատի ունի ցեղասպանությունից փրկվածների) վերաբերյալ այնտեղ որևէ գիտական ուսումնասիրություն չկա, իրականացնելուն էլ առանձնապես կողմ չեն։
Չգիտեմ, ճանաչված մի հայ պատմաբանի՝ այս հարցի վերաբերյալ մոտեցումը ձեզ է՞լ պիտի այնպես հարվածի` ինչպես ինձ...
«Գիտենք, որ փրկվածները քիչ չեն, սակայն մենք ունենք 1.5 մլն սպանվածի վերաբերյալ պաշտոնական թեզ և այն կասկածի տակ դնելուն նպաստող անկարևոր տեղեկությունների կարիքը չենք զգում»:
Պարզ է, որ այս տեսակի համար մնացողների ու մեռնողների միջև ոչ մի տարբերություն չկա:
Մնացողները նրանց համար չեն ապրում: Մինչդեռ այս հողերը լեցուն են այդ փրկվածների թոռներով ու նույնիսկ թոռների թոռներով»:
«Բիրգյուն», 2004թ.
«Երբ չլինի «գյուղացին»՝ ոչ գյուղը կմնա, ոչ էլ ձեր ամառանոցը»
«Սփյուռքի հայերի հայացքը դեպի Հայաստան բավականին նոստալգիկ և ռոմանտիկ է։ Խոսքը մի պլատոնիկ, իր սպասումներին այդպես էլ պատասխան չգտնող մի սիրո մասին է։ Սիրահարի սպասումն այնքան գայթակղիչ, աչքն այնքան կույր է, որ այսօր տեղի ունեցող ցավալի իրողություններն իմանալու կամ դրանց մասին խոսելու վիճակում չէ։
Սփյուռքի հայերի շրջանում տարածված այն դիրքորոշումը, թե՝ «Մենք այստեղ մեր հանգիստը չխաթարենք, երբեմն Հայաստանը կայցելենք, նույնիսկ՝ գնալուց էլ կանաչ գազոնով մի տուն կկառուցենք», իսկ ազատ ժամանակ էլ ազգայնական ճառեր լսելով անցկացնելը հայաստանցիների փորը չի կշտացնի։ Սփյուռքահայն այլևս վերապրում է «հող», «հայրենիք», «դրոշ», «քեն», «վրեժ» հասկացությունների շուրջ կրկին հարցադրումներ դնելու կարևոր մի շրջան։
Մեր մանկության ժամանակ մի երգ կար․ «Այնտեղ հեռվում մի գյուղ կա, այդ գյուղը մեր գյուղն է։ Որ չգնանք էլ, չմնանք էլ՝ այդ գյուղը մեր գյուղն է»։
Բայց երբ այլևս չլինի «գյուղացին»՝ ոչ գյուղը կմնա, ոչ էլ ձեր ամառանոցը»։
«Ակօս», 2000թ․
***
«Այսօր Սփյուռքում գործող հայկական դպրոցների, լեզվի դասընթացների, հասարակական կամ մշակութային կազմակերպությունների կամ այլ հավաքական նախաձեռնությունների միակ ու հիմնական նպատակն է հայկական ինքնությունը երիտասարդ սերնդին փոխանցելը, պահպանելն ու եթե հնարավոր է՝ զարգացնելը։ Այս նպատակի համար վատնվում են միլիոնավոր դոլարներ։ Արդյունքում ստացվածը՝ իմացվող, բայց չօգտագործվող մի լեզու և երբեմն հայկական եկեղեցի այցելություններով սահմանափակվող մի ինքնություն։
․․․ Սակայն եթե այդ նույն սփյուռքահայ երիտասարդն այդ դպրոցներում սովորած չլինի, այդ եկեղեցիներն այցելած չլինի՝ թեկուզ մեկ անգամ Հայաստան կոչվող «բնական» դպրոցի հետ նրա ծանոթությունը շատ բան կարող է նշանակել հայի նրա ինքնության համար։
Խոսքը Սփյուռքում տասնյակ տարիներ կրթության ու եկեղեցու միջոցով այդ մարդուն «տրված» ու Հայաստան մեկ այցի ընթացքում նրա ձեռք բերած ինքնությունների միջև միանշանակ երկրորդի օգտին հանդես եկող արմատականության մասին է։
․․․Այլևս այդ րոպեից սկսած երիտասարդի այդ ինքնությունը մոռանալն անհնարին է՝ աշխարհի որ ծայրում էլ լինի։
Հետևաբար, երիտասարդների համար դեպի Հայաստան հատուկ ճամփորդական տուրերը պետք է առաջնային տեղում լինեն, և այդ նախաձեռնությունը պետք է իրականացվի ցանկացած գնով։
Սա կարող ենք նմանեցնել նուրբ մի բուսատեսակի՝ արհեստական պայմաններում և իր իսկ հողով ու ջրով, բնական արևի լույսի ներքո աճեցնելու տարբերությանը։ Փորձն անվճար է, խորհուրդ եմ տալիս բոլորին»։
«Ակօս», 2004թ․
Սոֆյա Հակոբյան