Հին ու նոր Մուշը
Անհնարինը հնարավոր դարձնողները
Եթե ինձ հարցնեն, թե ինչ է իրենից ներկայացնում Մուշ քաղաքը՝ անկեղծ ու հակիրճ լինելու համար պիտի ուղղակի ասեմ՝ ոչինչ։ Քաղաք, որից, անկախ ամեն ինչից, այսօր գավառականության սուր հոտ է փչում, և կարևոր չէ, թե բնիկ մշեցիների պատմությունից որքան ժամանակ է անցել, քանի նոր ժամանակակից շինություն, էլիտար ռեստորան կամ խոշոր ուսումնական կենտրոն է կառուցվում այստեղ տարիների ընթացքում։
Մուշի հին հայկական թաղամասի վերջին, քիչ թե շատ հայեցի համապատկերը հասցրեցի տեսնել 2015-ի մայիսին, երբ տարածքն արդեն պարսպապատել, իսկ հին տները բուլդուզերներով քանդում էին։
2012 թվականին Վանում տեղի ունեցած ավերիչ երկրաշարժից հետո իշխանությունների նախաձեռնած նոր, ծավալով մինչև այդ նախադեպը չունեցած ու վիճահարույց քաղաքաշինական նախագիծն ազդարարեց նաև Մուշի հին հայկական թաղամասի բազմադարյա պատմության ավարտը․ 2013-ի կեսերից հին Մուշի շուրջ 550 տներ հավասարեցվեցին հողին, տեղում կառուցվեցին մոտ 770 բնակարան ունեցող շենքեր։
Ո՛չ մինչև օրս շարունակվող դատական քաշքշուկներն ու Մեջլիսի ամբիոնից հնչած քննադատությունները, ո՛չ մամուլի բարձրացրած աղմուկը, ո՛չ պետության տրամադրած գումարը «չնչին» որակելով հայերի տներից դուրս գալը մերժած տեղի թուրքմենների, քրդերի ու գնչուների աներեսությունը չփոխեցին Մարինեի թաղի ճակատագիրը․ տները լքվեցին, այս անգամ՝ ընդմիշտ։ Երբեմն բռնությամբ, երբեմն՝ կամովին։
Սակայն կա մի շինություն, որի առջև բուլդուզերը ստիպված եղավ կանգ առնել։
Սուրբ Մարինե․․․
Ո՞վ, որտեղի՞ց, և ինչպե՞ս պիտի տեր կանգներ այդ վաղուց անտեր կառույցին և ինչպես հաջողեցին մասամբ փրկել այն, երբ հին թաղամասի տարածքում հարյուրավոր բնակելի տների հողին հավասարեցումը չկարողացան կանխել բոլոր ընդդիմադիր ուժերն ու տասնյակ միլիոնների հասնող լսարան ունեցող լրատվամիջոցները միասին:
Մի քաղաքում, որտեղ կիսախարխուլ հին տները լքելուց առաջ դրանց հիմքերն անգամ փորեցին գանձագողերը՝ վերջին անգամ թալանելու հույսով։ Գավառական ու անշուք մի քաղաքում, ուր ամենամեծ ու միակ խցանումը ուրբաթ օրվա նամազից հետո մզկիթի ելքի մոտ է լինում։ Մի քաղաքում, ուր հին թաղամասը զբոսաշրջության կենտրոն դարձնելու փոխարեն քանդելիս նախկին քաղաքապետը ոչ թե քամահրանքով, այլ ամենայն լրջությամբ ասում է․ «Անշուք հողե տնակներ են էլի, հաշվառելու, գրանցելու ի՞նչ կա այդտեղ»։
Բայց ահա Սուրբ Մարինեի առջև կանգ առան։
Մուշը, առհասարակ, զարմանալի վայր է։
Մուշը, որտեղ ծնվել է տատիկս, և ուր ես երբեք չէի գա, եթե գործնական պահանջները չստիպեին, բայց որը հոգուս խորքում սիրում ու կարոտում եմ իմ ամբողջ սրտով՝ իր անտանելիությամբ ու հակասականությամբ, անկարելիության կարելիներով, անհնարինության հնարավորություններով։ Մուշն առաջին հերթին այն քաղաքն է, ուր գալուն պես նախ ձեռքս տանում եմ հեռախոսին՝ այստեղի հայ ընկերներիս տեսնելու համար։ Ամեն անգամ նրանց ողջագուրվելիս մտքում ասում եմ՝ անհնար է։ Անհնար էր այստեղ ապրել, ողջ մնալ, շնչել ու արարել, բազմանալ և պահպանել Սուրբ Մարինեն ու ամեն տարի գաղտնի գնալ Չաուշի գերեզմանին։ Անհնար էր։ Բայց, արի ու տես, որ ես ոչինչ էլ չգիտեմ Մուշի մասին։ Մուշի առնվազն 15 000-ի հասնող հայերի համար սա հնարավոր, շոշափելի, բարդագույն, բայց լիարժեք իրականություն է։ Հենց այդ պատճառով Մուշն ինձ համար ամենից առաջ Սուրբ Մարինեն է՝ անհնարինության մեջ հնարավորը։ Ոչնչացված բազմադարյա տների ավերակների մեջ եզակի կանգունը, նորակառույց բազմահարկերի մեջտեղում մենավոր, կիսաքանդ, հպարտ ու մենակ, բայց՝ շատ իրական։
Այս պատկերը Մուշի դեմքն է, ժամանակակից Մուշի ներսում հայերի, տեղի հայ համայնքի վիճակն ու ամենաիսկական դեմքը։ Մինչև վերջին մարդը իսլամացած, խարխլված ու լքված, ճնշված ու վախեցած, բայց դիմադրած, մոռացված, բայց միշտ բոլորի աչքի առաջ, միայնակ, բայց անսահման համառ ու հպարտ։ Սա է Մուշը, Սուրբ Մարինեն ու Մուշի հայությունը։ Անհնարինության մեջ հնարավորը, որի առջև ուզես թե չուզես՝ մի պահ կանգ ես առնում։
Ատելությունը․․․
Երբ ասում ես Մուշ՝ երկրորդ բառը, որ մեխանիկորեն գալիս է լեզվիդ Սուլթան Սուրբ Կարապետն է։ Թվում է, թե այս երկու անունն անհնար է առանձին արտասանել ու թվում է, թե առանց Սուրբ Կարապետ Մուշն առհասարակ պատկերացնելը բարդ է։ Արի ու տես, որ Մուշն առանց Սուրբ Կարապետի ապրում է արդեն երկար տարիներ, ասել է թե՝ աշխարհում ամեն ինչ հնարավոր է։
Ահա և Մուշ-Բինգյոլ ճանապարհին ընկած զազայաբնակ Շենգիլի գյուղը, որտեղ գտնվում է Հայոց աշխարհի ամենակարևոր սրբավայրերից մեկը։
Օգոստոսյան շոգը չի խանգարում, որ մեքենայից իջնելուն պես արագ հագնեմ երկարաթև բաճկոնս։ Գիտեմ՝ հիմա մի խումբ կեղտոտ երեխաներ պիտի գան, կախվեն այդ թևերիցս։ Պետք է խոսեմ ու շեղեմ ուշադրությունը՝ մինչև մերոնք գնան վանքի ավերակների մոտ։ Հետո արդեն ամենաբարդն է․ «Սելի՛մ, արի տեսնեմ, գնանք խաչքարերը ցույց տանք հյուրերին»։ Ու իրեն գյուղի այս փոքրիկ ավազակախմբի գլուխ հռչակած զազա Սելիմը ոգևորված ու գործնական պիտի հետս գա, որ խմբին ցույց տանք գյուղացիների տան պատերի մեջ որպես շինանյութ օգտագործված խաչքարերը։ Այդ պտույտը, կարծես, վերջ չունի, իսկ ես, երբեմն, չեմ հասկանում, թե ինչ եմ անում այդտեղ։
«Այն, ինչ տեսնում ենք Սուրբ Կարապետում մեկ բառով ատելություն է», -ասել էր հալեպցի ըկերներիցս Մարին: Բայց դա միայն այն ատելությունը չէ, որ տածում են մեր հանդեպ այստեղ, և որի տարատեսակ դրսևորումները մենք զգում ենք մեր մաշկի վրա մեքենայից իջնելու առաջին իսկ պահից։
«Ճիշտ եմ ասում, Սոֆիա քույրիկ, քո խաթրի համար էս հայ զբոսաշրջիկներին չեմ կպնում», -է՛լ ավելի հպարտ ավելացնում է Սելիմը։
«Այդ ճի՞շտ է, որ այս գյուղը պիտի մեզնից խլեք»։
«Քեզ ո՞վ է նման բան ասել, Սելիմ»։
«Չգիտեմ, ոմանք եկել՝ այդպես էին ասում»։
«Ինչ ափսոս, որ հայ ես, աղջիկս»
Ճանապարհը դեպի Մշո Առաքելոց վանք երկար ու հոգնեցուցիչ, սակայն նույնքան գեղեցիկ ու ոգեշնչող է: Հարավից ձգվող Սասունի լեռները, Ծիրնկատարից հոսող սառնորակ աղբյուրները, հյուսիսում՝ Մշո դաշտն ու այստեղից երևացող ամենամոտ գյուղը՝ շեն ու գեղատեսիլ Նորշենը։
Առաքելոցը կանգնած է շուրջ 1800 մետրանոց բարձունքի գագաթին՝ ազդեցիկ, լուռ ու անսահման տպավորիչ։ Նա իրապես իշխում է լեռնաշխարհին, շարունակում հիացնել ու ափսոսանքին զուգահեռ հպարտության զգացումով լցնել կուրծքդ։ Երբեմնի հզոր վանական համալիրից մնացել է միայն Սուրբ Թադեի մատուռն ու մայր եկեղեցու՝ Սուրբ Մարիամ Աստվածածնի ավերակը։
«Կյանքում ավելի մեծ վիրավորանք չէի զգացել, քան Առաքելոցի պայթեցման ժամանակ զգացածս։ Վիրավորանք՝ ոչ զայրույթ և ոչ ուրիշ բան։ 1980-ականներին թուրք գեներալի անմիջական հրամանով պատառ-պատառ արեցին», - Մուշի Մոնգոկ գյուղից հայ Մուրադն Առաքելոցի մասին խոսելիս միշտ նյարդայնացած ձեռքը ձգում էր դեպի թութունի արծաթյա տուփը։
Վանքի մոտակայքում մի քանի քուրդ ընտանիք ամռանը սովորաբար վրաններ են խփում, այծերին ու ոչխարներին արածեցնում։
«Քանի հոգի՞ եք», -խումբը հեռվից նկատելով արագ մոտենում ու հարցնում է դեռահաս հովիվներից մեկը, որը սկզբում պիտի հանդիպեր իմ՝ ասես «իսկ քեզ ինչ» ասող հայացքին։
«Հարցնում եմ, որ իմանամ քանի հատ թան պատրաստենք», -ժպտալով շարունակում է հովիվը՝ կարծես արդարանալով։
Քրդախոս ընտանիքի երկու վրաններից մեկը մյուսի հետևից դուրս են վազում խարտյաշ երեխաներ, ու թվում է՝ վրանն անծայր, երեխաներն՝ անթիվ են։ Մինչև փոքրիկները գառնուկներին գրկելու պատրվակով պտտվում են ծառերի տակ ու աչքի տակով զննում անծանոթներին՝ կանայք բավականին համարձակ բոլորիս ներս են հրավիրում, արագ կազմակերպում այստեղ պարտադիր համարվող հյուրասիրության արարողությունը։
«Մենք էլ սովորաբար ներքևի գյուղում ենք, Արաքը գիտե՞ս, այ այնտեղից։ Ամռանը բարձրանում ենք այս կողմ՝ այծերին ու գառներին արածեցնելու», - պատմում է տան հարսը ու քամու արագությամբ դրսում փռված սփռոցին շարում տեղական մեղրի, լոլիկի, ձմերուկի ամաններն ու փրփրոտ թանի ամանը։
«Դրսից եկողներն են անում, մենք չենք կարողանում դեմն առնել, ավերում են։ Նախկինում այստեղից բյուզանդական շրջանի մետաղադրամներ էլ դուրս եկան», - կիսաժպտալով վանքի մասին խոսք է բացում տան երիտասարդ տղան՝ մեղքի զգացման ու անճարության միջև գտնվող արտահայտությունը դեմքից հեռացնել չհաջողած։
«Հիմա դու էլ ես հա՞յ․․․ Վայ, ափսոս, աղջիկս», -զարմացած հանկարծ արձագանքում է տան տատը՝ լսելով թուրքերեն խոսքս։
«Այո, մորաքույր, քեզ ի՞նչ պատահեց», -ծիծաղելով պատասխանում եմ։
«Շատ լավ մարդ ես, հազար ափսոս։ Աղջիկս, դրախտ կա, դժոխք կա, մի մոռացի», -ամենաանկեղծ կարեկցանքով իր ափսոսանքն է հայտնում ծեր կինը, որին նույնպես ամբողջ կյանքում սովորեցրել են, որ միայն մուսուլմաններն են դրախտ գնում։
Ինձ մնում է միայն ժպտալ՝ կրկին զգալով, որ Մուշում եմ․ մի վայրում, ուր անգամ անկեղծ համակրանքն ու հոգածությունն արտահայտում են խտրականության ու չգիտակցված ատելության անտեսանելի երանգներով։
Մեզ հետ վանք բարձրացած Իդրիսը, որն այդ ընթացքում չի կարողանում զսպել քմծիծաղը, միակն է, որ հավասարապես պատկանում է թե «դրախտի», թե «դժոխքի» հավակնորդների երկու խմբին էլ՝ միևնույն ժամանակ մինչև վերջ ոչ մեկի մասնիկը չկազմելով։ Ափսոս, որ այդ պահին չեմ կարող մտքիս եկած կատակը բարձրաձայնել․ «Հիմա Իդրիսը դժոխքի բաժին է դառնալու, թե՞ դրախտի»։
Ինչպես և Մուշի հայերի մեծ մասը՝ Իդրիսի ծնողներն էլ են եկել Սասունից՝ մեզնից մեկ-երկու գագաթ այն կողմ գտնվող Ծովասարի լանջերից ու զբաղեցրել հայերի կոտորածից հետո դատարկված գյուղերը։ Ինչ-որ մի պահ, երբ սկսեցի շատ ավելի հեշտ ու հստակ տարբերակել տեղի հայերին ու դուրս եկա «տեսնես քանի միլիոն հայ կա Թուրքիայում» հարցի շրջանակից, «իդրիսները» շատ ավելի հետաքրքիր ու կարևոր շերտերի կրողներ դարձան ինձ համար։
«Իսկ ձերոնք սկզբում ո՞ր գյուղում են եղել, Իդրիս», -հարցնում եմ՝ նախապես իմանալով իրադարձությունների ընթացքը, սակայն, կարծես, ազարտի մեջ պարտադիր ցանկանալով ճիշտ կատարել հերթական բացահայտման տեխնիկաս։
«Բոսրկանից, դա Սասունի բերդի ներքևում է հենց», -պատասխանում է Իդրիսը՝ դեռ չկասկածելով, որ ես արդեն իմ «աղբյուրներից» վաղուց գիտեմ իր հայ լինելը։
«Օ՛, իրո՞ք։ Մենք էլ կողքի գյուղից ենք եղել։ Ճիշտ է, գելիգուզանցի ենք, բայց պապիկիս նախնիները Քաղկիկից են գնացել այնտեղ», -շարունակում եմ ես՝ ներքուստ ուրախանալով, որ անկախ ինձանից գործս է՛լ ավելի հեշտացավ։
«Ի՛նչ ես ասում, ուրեմն Քաղկիկի՞ց։ Դե ասա՝ բարեկամ ենք էլի։ Լսեցի՞ք, ժողովուրդ, զարմուհիս է Սոֆիան»։
Ինձ մնում է միայն ժտալ ու կրկին զգալ, թե ինչքան եմ սիրում Մուշը, որտեղ քաղաքի, թերևս, մոտ 30 տոկոսն ինձ այդքան սիրով ու անկեղծությամբ «զարմուհի» է ասում։
Հեղինակ՝ Սոֆյա Հակոբյան