Ջիվան Գասպարյան՝ մեր մարդը Մուշում և աշխարհում
«Նեղությունը ժամանակավոր բան է, այսօր կլինի, վաղը լավ կլինի: Այնքան տխուր բաներ ենք տեսել, ես որ 41 թվի պատերազմ եմ տեսել, ծնողներս գաղթ են տեսել, պապերս գաղթ են տեսել: Մեր պատմությունը խորդուբորդ է եղել, բայց հիմա, փառք Աստծո, ապրում ենք, էլի: Մեկս լավ, մեկս` վատ: Ռուսաստանի Սիբիրում հայեր կան, պատմում էին, որ իրենց տուն են տվել, տեղ են տվել, փող են տվել, աշխատանք են տվել, քաղաքացիություն են տվել, բայց որ նվագում էի՝ լաց էին լինում, մղկտում էին, որ իրենց երկիրը թողած եկել են: Դրա մասին, իմիջիայլոց, խոսել չարժե: Դա շատ խոր վերք է: Շատ խոր: Որ խորանում ես դրա մեջ՝ ուղղակի տխրում ես»․․․ Ջիվան Գասպարյան (2014թ. «Հայկական ժամանակ»)
Մուշում Նրան սպասում էին
Մշուշոտ, տխուր բան է Մուշը։ Երբեմն նույնիսկ թվում է՝ ծանր։ Երկրորդ, երրորդ, չորրորդ անգամ դրան հպվելիս, այն լսելիս ու զգալիս միայն քո առջև բացում է իր ներքին աշխարհի ամբողջ ճոխությունը, անսահմանությունը, բազմազանությունն ու գույները։ Բացում է Մշո դաշտի ալ կարմիր կակաչների գույները, ցավի ու երջանկության, անցյալի ու ներկայի, միշտ սպիացող վերքի ու վերածնվող կյանքի գույներն ու պատմությունները։ Այդպիսին է Մուշը․ յուրահատուկ, բարդ, հինավուրց, անբացատրելի ու մերը։
Մուշն իր հակասություններով ու քաղցրությամբ նկարագրելը միշտ էլ բարդ է, երբ դիմում ես բառերին, բայց լռությունը և՛ անկատար է, և՛ սխալ։ Մի ուրիշ միջոց պետք է լիներ այս ամենն արտահայտող։ Եվ կա այդ միջոցը. Մշո դաշտը նկարագրող ամենակատարյալ, ամենադիպուկ տարբերակը դուդուկի խորհրդավոր, հուզիչ ու անսահմանության մեջ թևածող մեղեդին է։ Եվ վերը նկարագրված բոլոր համեմատությունները իսկապես նույնական են հայկական դուդուկի, դրա մեղեդու ընթացքի ու մոլորակի վրա այդ մեղեդու սփռած պատմության ու էներգիայի հետ։
...Յուրահատուկ, բարդ, հինավուրց, անբացատրելի ու բացառապես մերը․․․
Հենց դա է դուդուկի մեղեդին։ Եվ հենց այդպիսին է Մուշը Ջիվան Գասպարյանի Մուշը․․․
Երաժշտությունը, թերևս, միակ բանն է այս հողերում, որին անդադար չեն հայհոյում, իսկ դուդուկն իր ամբողջ հայկականությամբ՝ կարծես եզակի այն երևույթն է, որ զայրույթ, վախ ու չարություն չի արթնացնում մեզ մշտապես այս դրախտային հայրենիքի սահմաններից դուրս մղել փորձող օտարների մոտ։ Երևի թե դա մեր սերն է այս տարածքների հանդեպ, որն անհանդուրժողականության ու ատելության կարծր պատին դիպչելով հետ է գալիս ու պտտվում օդում՝ իջնելով հոգնած, գազազած ու մոռացված քաղաքի վրա և դառնալով փափուկ, կենդանի, անմոռանալի մեղեդի։
Երևի դա է պատճառը, որ Ջիվան Գասպարյանն էլ այս կողմերում ընդունվում էր անվերապահ ակնածանքով ու հարգանքով, իսկ նրա՝ կյանքից հեռանալուց հետո նույնիսկ թուրքալեզու հարթակներում գեթ մեկ ատելության խոսք չհնչեց։ Նա 4 անգամ հասցրեց այցելել այս երկիր։ Չգիտեմ՝ Մուշ գնացե՞լ է, թե՞ ոչ։ Բայց գիտեմ՝ Մուշում նրան սպասել են, իսկ մեղեդին՝ ապրել․․․
«Բնավ պիտի չզարմանայի, երբ պարզեի, որ Ջիվան Գասպարյանն էլ մշեցի է։ Երբ առաջին անգամ տեսա նրան հեռուստատեսությամբ, ասացի՝ սա մեր մարդն է։ Երբ մենք ասում ենք՝ «մեր մարդը»՝ նկատի ունենք, որ նրան նույն բաներն են երջանկացնում ինչ մեզ, նույն հող ու ջրի, նույն սովորությունների, նույն հոգու տեր մարդ է և, ի վերջո, մեր ողբերգությունն իր մեջ կրող մարդն է։ Եվ երևի թե ամենաշատը նա է պատմել աշխարհին մեր հոգու մեջ թաքնված կսկիծի, ու երազանքների մասին, որովհետև դուդուկի մեջ այդ ամենը կա։ Ինձ միշտ թվացել, է, որ այս մարդու շնորհիվ ամբողջ աշխարհը կարծես լսել է Մուշի ձայնը, լսել է մեզ», - վերջերս ասաց Սարգիսը, որը Մուշում ապրող հայերի այն սերնդից է, որին բախտ է վիճակվել շուրջ 4 սերունդ անց առաջին անգամ պատմել անպատմելի բաների մասին։
«Պապիկս, իհարկե, ցեղասպանության որբ էր։ Ասում եմ՝ իհարկե, որովհետև այստեղ բոլորի պատմությունը սկսվում է այդ կետից։ Հիմա կասես՝ բայց չէ՞ որ մենք մի քանի հազար տարվա պատմություն ունենք։ Ամբողջ խնդիրն էլ այն է, որ մեզ հետ պատահածը, այսինքն՝ ցեղասպանույթունը, ջնջում, սրբում է ամեն ինչ։ Դու անանցյալ, անապագա, անհասկանալի մի բան ես դառնում ու եթե կամք ունես նոր կյանք կառուցելու, այն դարձյալ սկսվելու է հենց այդ կետից։ Փրկության կետից։ Հետդարձ չկա ու հետ հայացք էլ չկա։ Կյանքը պայքար է։ Մեր կյանքը՝ կրկնակի պայքար։ Շատ բաներ են ասում, անգամ այն մարդիկ, որոնք լավ են տրամադրված քո հանդեպ, Հայաստանում կամ սփյուռքում, կարող են նայել քեզ ու ասել. «Բայց չէ՞ որ կարող էիք ուղղակի գաղթել մեզ նման, ինչո՞ւ եք մնացել թուրքերի մեջ»։ Դա սարսափելի ցավալի է, որ անգամ սերը, որ քո քույրերն ու եղբայրները կարող են արտահայտել քո հանդեպ դրսևորվելու է կարեկցանքի հայացքով, թե՝ «Ոչինչ, ինքն էլ է հայ», - շարունակում է Սարգիսը՝ նոր գնած ուդը ձեռքին փայլեցնելիս։
«Լեզուն չգիտեմ։ Լեզուս։ Ի՞նչ անեմ։ Քրդերի մեջ որպես ստրուկ մեծացած պապիկս երևի թե նման ճոխությունից շատ հեռու է եղել։ Ձգտում եմ սովորել, միշտ չէ, որ լավ է ստացվում։ Մեր հայաստանցի ազգականներին երբ գտա՝ շատ էի կաշկանդվում իմացածս հայերեն բառերն արտաբերել, այդ ամենը դեռ շատ հում է։ Բայց կարող եմ նվագել։ Դա բոլորը հասկանում են։ Մեղեդիները բոլորիս ցավն ու ուրախությունը ընդհանրացնում, մեզ մեկ ափսեի մեջ են բերում։ Եվ հետաքրքիրն այն է, որ իրար լեզու չիմացողները շատ հեշտ կարող են իրար ճանաչել ու մտերմանալ հենց երաժշտության միջոցով։ Դրա համար ցեղասպանությունը հաղթահարելու իմ պատմությունը սկսվում է երաժշտությամբ։ Մեծ Եղեռնը «Դլե յամանի» հետ է ասոցացվում ինձ մոտ էլ, դուդուկի ձայնը շատ ծանր, շատ ճնշող կարող է թվալ, բայց դա միայն արտաքին թաղանթն է։ Դուդուկի մեջ շատ խորություն կա և այդ խորությունն ունակ է միավորել բոլորիս ցավերը մեկ լեզվի մեջ», - վստահ է Սարգիսը, որին հայրենի Մուշում դեռևս վիճակված է կրել ոչ թե իր Սարգիս պապիկի փափագած, այլ բոլորովին այլ, օտար մի անուն։ Դա, ինչ խոսք, հասկանալի է․ Սարգիսն ու նրա նման նույն ճակատագիրն ունեցողներն այս հողերում դեռ ապահով չեն։ Նրանք կարծես ամենուր են, բայց միևնույն ժամանակ, ասես, աներևույթ են, նրանք ապրում, արարում ու երազում են մեծասմանության կողքին, որը գրեթե միշտ չի նկատում նրանց գոյությունը։ Նրանք եփում են նույն չորաթանը, թոնրի պատին խփում նույն գաթան, խոսում թուրքերեն, քրդերեն, արաբերեն, մեկ -մեկ էլ՝ հայերեն, բայց ավելի հաճախ՝ հարսանիքներին պարզապես Մշո Գովընդ պարում կամ տխրության ժամանակ ծիրանափող նվագում։ Որովհետև երաժշտությունն իսկապես այս հողերում եզակին է, որն անողոքաբար չեն հայհոյում․․․
Սոֆյա Հակոբյան