Գիշերից առաջ, ցերեկից առաջ
Եթե չլսվեր տատի խռմփոցի ձայնը, տպավորություն կստեղծվեր, որ բոլորը մեռած են: Եթե չտարածվեր ձեթի հոտը, բոլորը քնած էլ կմնային. ո՛չ արև կար, ո՛չ էլ պատուհանից արևին նայելու ցանկություն: Ձեթը դրել էին փոքրիկ սենյակի մեջտեղը՝ կլոր սեղանի կենտրոնում՝ որպես կյանքի միակ խորհրդանիշ: Առաջինը զարթնում էր մաման: Բացում էր աչքերը, նայում ձեթին ու ժպտում: Հետո դադարում էր տատի խռմփոցն, ու ծեր կինը՝ սիրուն արքայադուստրերի նկարներով գիշերազգեստով նստում էր մահճակալին ու կկոցում աչքերը՝ փորձելով հասկանալ, այս որտե՞ղ է, սրանք ովքե՞ր են, ու ինքն ո՞վ է: Աղջիկն արթնանում էր սովից: Չնայած սիրահարված էր, բայց չգիտեր այդ մասին, չէր հիշում. սիրո ու սովի հիմնական տարբերությունն է՝ առաջինը կարող ես մոռանալ, երկրորդը՝ երբեք:
Երբ երեքն էլ զարթնում էին, ձվածեղն արդեն պատրաստ էր լինում: Մաման կլոր սեղանին չորս ափսե էր դնում, թավան՝ մեջտեղը: Առաջինը խոսում էր տատը.
-Անունս Վարդիթեր ա,-ասում էր, բոլորի մոտ հանում սիրուն արքայադուստրերի նկարներով գիշերազգեստը, ամաչկոտ ծիծաղով փակում թոշնած բարեմասնությունները, հագնում տնային շորերն ու մեջքը բռնած՝ մոտենում սեղանին, նստում իր ափսեի մոտ:
-Ես Սաթիկն եմ,-ասում էր մաման,-մեր հարևան Սերոժն ինձ սիրում ա, բայց ոչ մեկին չասեք:
Բոլորը խնդում էին, մանավանդ՝ տատը:
-Սերինե ա անունս,-ասում էր աղջիկը, որն առաջինն էր ձվածեղը լցնում իր ափսեն, ու ձեռքերով մազերը հետ տանելով՝ ավելացնում էր,-բայց կարաք կրճատ ասեք Սեր:
Հետո լռում էին, մինչև տատն ասում էր.
-Բա էս որտե՞ղ ենք: Անունդ ի՞նչ էր...
Կլոր սեղանին դրված չորրորդ ափսեին ոչ մեկը չէր մոտենում:
Տատը
Փոքր սենյակի դուռը չէր էլ փակվում: Ձվածեղից հետո տատն աթոռը դնում էր սենյակի բաց դռան դիմաց ու նայում հանրակացարանի երկար միջանցքին, որի աջ ու ձախ կողմերում ամեն ինչ կար՝ գրքերից սկսած՝ մեքենաների անվադողերով վերջացրած, նույնիսկ մանկական կոտրված խաղալիքներ կային ու տարբեր չափերի կրծքկալներ, որոնք հայտնի չէ՝ այլևս պետք չէի՞ն, թե՞ պարզապես փռում էին, որ չորանային: Հենց միջանցքի մեծ պատին էլ մի մեծ պաստառ կար, վրան գրված. «Պատերազմի կենդանի զոհերի վերականգնման «Հարություն» բարեգործական կենտրոն»: Նույն պատին ավելի փոքր տառերով գրված էր. «Հիշողության ազդանշանը՝ ամեն օր ժամը 19-ից՝ 20-ը»: Այս գրության տակ մի լամպ կար՝ կարմիր ապակիով: Ուրիշ գրություններ էլ կային՝ սենյակների դռներին: Օրինակ, Վարդիթերի ու Սաթիկի սենյակի դռան վրա գրված էր՝ «Վարդիթեր, 65 տարեկան, պատերազմում կորցրել է միակ որդուն: Սաթիկ, 35 տարեկան, պատերազմի ժամանակ կորցրել է սիրելի ամուսնուն»: Հենց կողքի դռան վրա գրված էր՝ «Սերոբ, 75 տարեկան, պատերազմում կորցրել է երեք որդիներին ու իր ձեռքով կառուցած երկհարկանի տունը: Սերոբ, 8 տարեկան, պատերազմում կորցրել է հորը, երկու հորեղբայրներին, տունը և 6 տանկ՝ բոլորն էլ խաղալիք»: Իսկ միջանցքի ամենավերջին դռան վրա գրված էր. «Լյուդա, տարիքը հայտնի չէ, դեռ պատերազմից առաջ կորցրել էր պատիվը»:
Տատը նայում էր միջանցքին և երբեմն բացվող դռներից դուրս եկող մարդկանց տեսնելով, կոկորդը մաքրում ու ասում.
-Անունս Վարդիթեր ա:
Ոչ մեկը չէր պատասխանում: Գնում էին, գալիս էին: Գալիս էին, գնում էին: Միջանցքի այս ծայրից՝ այն ծայրը: Ոչ ոք շենքից դուրս չէր գալիս: Մեկ-մեկ տատի աչքերը սառչում էին ու չնայած՝ ոչ մեկը մոտով չէր անցնում, ծեր կինն ասում էր.
-Անունս Վարդիթեր ա:
Պատահում էր, որ տատը հոգնում էր միջանցքին նայելիս ու աթոռը շրջում էր դեպի սենյակը: Նայում էր մամային ու ժպտում:
-Մի պատմություն կա, լսե՞լ ես,-ասում էր տատը՝ մամային,-մի հետամնաց գյուղ ա լինում ու մի հետամնաց կնիկ: Սրա հարսը քաղաքիցն ա լինում: Մի օր հարսի ընկերուհիները գալիս են տեսնեն՝ ոնց ա ապրում: Դե հարսն էլ կոֆե է դնում, բայց քանի որ սկեսուրի ճնշումը տարին տասներկու ամիս բարձր ա լինում, սրան չի տալիս: Վերջը, ջահելներով խմում են, ու հարսը տանում ա ընկերուհիներին ճանապարհի: Էս կնիկը «թաղեմ քեզը» կապում ա ու մի ճաշի ամանով կոֆե եփում, լցնում մի մեծ ամանի մեջ, փրթում ու սկսում ուտել: Հարսը գալիս ա տեսնում՝ սկեսուրը մեռել ա: Խեղճ աղջկան տանում են բերդը, թե բա սկեսուրիդ սպանել ես...
Տատը պատմում էր ու մարմնով խնդում: Հետո հանկարծ լրջանում էր.
-Ես դասատու եմ,-ասում էր,-մեր գյուղի սաղ երեխեքի ճակատները պաչել եմ, թշերին խփել եմ: Մեր տան պատուհանը նայում ա սարին: Էնքան ծաղիկ կա՝ էդ սարին...Հենց տենում էի մեկը հեռվում կռացել՝ քաղում ա, վռազ հասկանում էի՝ իմ մարդը տուն ա գալիս...Սերոժն իմ տղեն ա՝ կապույտ-կապույտ աչքերով: Որ ծիծաղում էր, աչքերիս արցունք էր գալիս՝ ոնց որ ծովին նայեիր...
Հետո տատը լռում էր: Ու հանկարծ մարմնով առաջանում դեպի մաման ու ասում.
-Բա քո անունն ի՞նչ ա:
Հենց այդ պահին էլ վառվում էր կարպիր լամպը: Ազդանշանը միանում էր: Ժամը 19-ն էր:
Մաման
-Ես Սաթիկն եմ,-ասում էր մաման,-մեր հարևան Սերոժն ինձ սիրում ա, բայց ոչ մեկին չասեք:
Տատն ամբողջ մարմնով խնդում էր: Նախաճաշից հետո մաման արագ-արագ սեղանից հավաքում էր չորս ափսեներն ու լվում: Դրանցից երկուսը մաս-մաքուր էին: Հետո վերցնում էր անկյունում դրված ավելն ու սկսում մաքրել փոքրիկ սենյակի հատակը: Մեկ-մեկ ուղղում էր մեջքը, մազերը հետ տանում, ժպտում ու նորից շարունակում ավլելը: Մամայի ավլելու պահին սենյակ էր գալիս սպիտակ համազգեստով տղամարդը, որի մեջքին գրված էր. «Հարություն» ԲԿ: Մտնում էր սենյակ, կլոր սեղանին դնում նոր ձեթի շիշը, երեք հատ ձու, հաց, էլի ինչ-որ ուտելիք, մի պահ նայում սենյակի անկյունները, տատին, մամային ու ասելով, թե՝ «երեկոյան կգամ», հեռանում էր: Ավլելուց հետո մաման ձուն ու ուտելիքը դասավորում էր սառնարանում, ձեթին ձեռք չէր տալիս: Հետո մաման մոտենում էր պատուհանին, մի կողմ քաշում վարագույրը, ու արևը վերջապես մտնում էր սենյակ: Մաման աթոռը դնում էր պատուհանի մոտ, ձեռքը դնում գլխի տակ ու նստում:
-Ժամը 7-ին պիտի գան,-պատուհանից նայելով դուրս՝ ինքն իրեն ասում էր մաման,-ասում ա՝ որ ամուսնանանք ամեն օր նայելու ես աչքերիս մեջ ու ծով տեսնես...Հավատում եմ: Սիրում եմ:
Մաման ժպտում էր: Մաման երջանկությունից փայլում էր: Մաման աթոռից վեր էր կենում ու պատուհանի ապակին մաքրում, որ դուրսը լավ տեսնի, որ դրսից եկողներին առաջինն ինքը տեսնի:
-Տենաս իրա նման ա ժպտալո՞ւ: Նենց կուզեմ,-պատուհանի մոտ կանգնած՝ ասում էր մաման ու ձեռքը դնում փորին:
Հետո կտրուկ թեքում էր հայացքը պատուհանից՝ ասես ինչ-որ մեկին հետևում տեսնելով, զգալով: Արագ փակում էր պատուհանը վարագույրով ու դանդաղ, ժպտալով հանում էր ամբողջ հագուստը և մտնում մահճակալը՝ անհասկանալի է՝ խնդալով, թե լացելով:
Հենց այդ պահին էլ վառվում էր կարպիր լամպը: Ազդանշանը միանում էր: Ժամը 19-ն էր:
Աղջիկը
Հենց նախաճաշից հետո, երբ մաման ամաններն էր լվում, աղջիկն ասում էր.
-Սոված եմ:
Տատը չէր լսում, մաման էլ:
-Սոված եմ,-բղավում էր աղջիկը:
Բայց ջուրը միացրած էր ու հնարավոր չէր լսել: Հետո աղջիկն սկսում էր պարել: Ուղղակի վեր էր կենում ու պտտվում փոքրիկ սենյակում՝ երկար մազերն արձակած: Կապույտ աչքերով: Աղջիկը, հենց պարելով, մոտենում էր դռան մոտ նստած տատին ու գլուխը դնում նրա ծնկներին, և տատը շոյում էր աղջկա գլուխը: Հետո թռնում էր պատուհանի մոտ նստած մամայի մոտ, պինդ գրկում նրան, և մաման ժպտում էր՝ մի տեսակ տեղից վեր թռչելով:
-Կարաք կրճատ ասեք Սեր,-գոռում էր աղջիկն ու պարում:
Մոտենում էր կլոր սեղանին, բացում ուտելիքի տոպրակը, ինչ-որ ուտելու բան վերցնում, և հենց ուտելով՝ շարունակում պարել: Հետո փլվում էր աթոռին, էլ չէր ժպտում.
-Երանի չծնվեի,-ասում էր,- Ոչ մեկը չի լսում ինձ: Սոված եմ:
Հենց այդ պահին էլ վառվում էր կարմիր լամպը: Ազդանշանը միանում էր: Ժամը 19-ն էր:
...
Ազդանշանի ահարկու ձայնը տևում էր տասը վայրկյան: Հետո սկսվում էր ավելի սոսկալի բան: Ողբը: Հանրակացարանի բոլոր լույսերը վառվում էին: Բոլոր սենյակներում գոռում էին. մեկը որդուն էր կորցրել, մեկը՝ ամուսնուն, մյուսը՝ հորը, եղբորը, սիրած տղային, ուղղակի դասարանցուն,...
-Սերո~ժ, իմ բալա~,-գոռում էր Վարդիթերը ու գրկում հարսին:
-Ա~խ,-գոռում էր Սաթիկն ու գրկում սկեսուրին:
-Լացի բալե~ս, լացի ի՛մ աղջիկ,-շոյում էր Սաթիկի գլուխը Վարդիթերը:
-Մա՛մ ջան, մա՛մ ջան, էլ չի գալո՞ւ,-պաչում էր Վարդիթերի թշերը Սաթիկը:
-Բալա մի սպանիր քեզ,-հեծկլտում էր Վարդիթերը,-ախր հղի ես:
Սերինեն չկար: Չէր էլ ծնվել: Պատերազմի ժամանակ որքան մեռնում են, գրեթե նույնքան չեն ծնվում: Մեկ ժամ հանրակացարանը գոռում էր: Մեկ ժամ հանրակացարանը հիշում էր: Մեկ ժամ հանրակացարանը հարություն էր առնում, կամ մեռնում էր: Մեկ ժամ՝ գիշերից առաջ ու ցերեկից առաջ: Մինչև հաջորդ ազդանշանն ու կարմիր լույսը:
...
Եթե չլսվեր տատի՝ խռմփոցի ձայնը, տպավորություն կստեղծվեր, որ բոլորը մեռած են: Եթե չտարածվեր ձեթի հոտը, բոլորը քնած էլ կմնային. ո՛չ արև կար, ո՛չ էլ պատուհանից արևին նայելու ցանկություն: Ձեթը դրել էին փոքրիկ սենյակի մեջտեղը՝ կլոր սեղանի կենտրոնում՝ որպես կյանքի միակ խորհրդանիշ: Առաջինը զարթնում էր տղամարդը: Հագնում էր սպիտակ համազգեստը, որի մեջքին գրված էր. «Հարություն» ԲԿ, ու արագ հեռանում սենյակից, որի դուռը չէր էլ փակվում: Հետո աչքերը բացում էր մաման, նայում ձեթին ու ժպտում:
Հովիկ Աֆյան