Դրախտի խնձորները…
Մենք սիրով ենք խաբվում:
Նարոն այդ մասին չէր մտածել, քանի դեռ ընկերական հավաքներից մեկում իր ընկեր սասունցի Միրոն խրատական տոնով չէր ասել.
-Հաճելի է խաբված լինելը, դրա համար էլ թույլ ենք տալիս, որ մեզ խաբեն:
Թույլ ենք տալիս, այո…
Ու մեզ խաբում են աջ ու ձախ, մեզ խաբում են մոտիկ ու հեռու, ազգակից ու թշնամի: Մեզ բոլորը խաբում են, ու մենք էլի ու դարձյալ պատրանաթափ չենք լինում:
Հայտնվում է խաբվողներին խաբողը ու խոստանում, որ հպարտ ու երջանիկ կյանք է սպասվում բոլորին:
Վերցնում ու հավատում ենք, հայրենազուրկ դարձած ու հուսաբեկ՝ չենք հարցնում՝ մարդ Աստծո, այդ ինչպե՞ս, ու խաբվում ենք…
Չասեք՝ չէ…
Այդպես միշտ է լինում, երբ ցանկալին ու իրականը խառնում ենք իրար: Ինքներս ենք խառնում՝ վստահ իմանալով, որ ինքնախաբեությամբ ենք զբաղված…
Ամենալավ օրինա՞կը…
Վերևները թողնեմ. էլ ասելու չէ…
Ներքև իջնեմ: Շուկա…
Տրամադրություն փոխել ենք ուզում: Չգիտենք էլ, թե ինչի համար ենք մտնում շուկա: Դիմացն է: Ձեռի հետ մտնում ենք: Քայլում ենք, գներ ենք հարցնում, մի երկու բան վերցնում, հասնում տուն ու տեսնում, որ էլի՛ մի տեղ հաջողել ու խաբվել ենք:
***
Աշխատանքից հետո էր: Աշխատավայրից ոչ այնքան հեռու խորտկարանում ընկերուհիներով բազուկով աղցան պատվիրեցին: Սալորաչիրը մի յուրահատուկ համ էր հաղորդել այդ աղցանին: Որոշեցին պատրաստել: Երկուսի տանն էլ սալորաչիր չկար: Ու շուկայով անցնելու առիթը սալորաչիրը եղավ:
Անկյունում՝ դեռ շուկայի ծածկած հատվածին չհասած, միրգ էր շարված՝ սալոր, տանձ, թուզ, սերկևիլ…
Ու Նարոյի մանկության մանր-մանր խնձորիկները: Մանդըռ խնձորները: Իսկ եթե ավելի ստույգ. հայրը դրանց վայրագ էր ասում, մայրը՝ մուրաբայի խնձոր:
Տարիներ անց, երբ եկավ ու մնաց Երևանում, շատերից լսեց Նարոն, որ դրանց անունը դրախտի խնձոր է: Ի դեպ, վաճառողն էլ հաստատեց. այդպես էլ ասաց.
-էդ կուճիները դրախտային խնձոր են. մին տե՛հած կա՞ք…
Եթե դրախտը փարթամ, բարձրուղեշ ծառի այն ճյուղն էր, որին այդպես էլ իրենց ձեռքերը չէին հասնում, բայց զգում էին, որ ամենահամովներն ու քաղցրները էնտեղից են ներքև նայում, երբ տեսնում էին, թե ինչպես են իր ու թաղի ընկերների փոխարեն երկնքի թռչունները վայելում իրե՛նց Աստծո տված կարմրաթուշ, հասունացած, ուր որ է կաթող-ծորացող խնձորիկները, իսկ իրենց, որ հսկայական ծառի ճկված ճյուղերի տակ կանգնած, վիզները վերև ձգած, հետևում էին թռչնավայելքին, բաժին էին հասնում չհասածներն ու խեղդողները, երբ այդպես էլ աշունն անցնում էր, հոր ասած ղռավը դնում, բայց բոլորի աչքը վերին այն ճյուղին էր մնում…
Ապա իսկականից որ. դրախտի խնձորն էլ ինչպե՞ս է լինում…
Իրենց մնում էր կուլ տալ քիմքի տակ հավաքված վայելքի ջուրը ու երանի ասել այդ թևավորներին, որ ուր ուզեին, կթևեին, ինչին ուզեին, կհասնեին…
Վաղ տարիքի երազներն է հիշում Նարոն, որոնցում թռչուն դարձած՝ ճախրում-անցնում էր երանելի գունավառ վայրերով, ու ամեն արթնանալիս մի քաղցր ծվեն կարծես պոկվում, հեռանում էր իրենից…
***
Իրենք՝ վեց-յոթ տարեկան զարմիկ-զարմուհիներ, ինչպես մամն էր ասում՝ մանդըռ ոդնավորներ էին. այդպես ասում էր, երբ ընտանեկան հավաքներին, կնունք-ծնունդ-հարսանիքներին իրենք ոտի տակ էին ընկնում, հայտնվում ամենա՛չկարելի մասերում, ասենք՝ խորունկ ափսեները ձեռքներին՝ հերթական տաք ճաշատեսակը սեղանավորներին հասցնող հորքուր-մորքուրների ուղիղ դեմ-դիմաց, ովքեր հազիվ էին շրջանցում իրենց ճամփան կտրածին, որ ձեռքներից ափսեները չընկնեին կամ դրանց պարունակությունը մեկնումեկի գլխին չթափվեր…
Ու պիտի լսեին մեծ հորեղբոր զայրացած անառարկելի հրահանգը.
-Ըդոնց մերերն ուրդե՞ղ են. ըսեկ թող հավակեն տանին քընծընեն…
Ու մամը պիտի գործի անցներ՝ հորեղբոր զայրույթից պաշտպանելու նախ հարսներին ու աղջիկներին, ապա նաև անկաղապար թոռներին (անկաղապար բառը մամից է մնացել. մենակ թե, մամն անկաղբար էր ասում: Երբ արդեն դպրոցական էր, իր հանրահաշվի ուսուցչուհին իրեն ու ընկերներին հենց անկաղապար էր անվանում, ինքն անմիջապես հիշում էր մամին ու, վիրավորվելու փոխարեն, կարոտի ժպիտ էր խաղում դեմքին)…
-Քա Արդուշ ջան, էս մանդըռ ոդնավորը ում բանի տեղ գըդնեն, օր ընձի ու իրանց մորերուն բանի տեղ դնեն: Թող մնան էնկան, մինճև օր բեզըրին, իրանկ իրանծ ոդով էշտան մըռպին, մըռպին-ն էլ մրափել-ն էր, որ այդպիսի պահերին քնել-ի փոխարեն ասում էր մամը. և հորեղբայրն էր հանգստանում, և այդպես, կոշտ ու կոպիտ ու նաև խորամանկորեն աչքով անելով հարսներից մեկնումեկին կամ պարզապես անհասցե՝ մամն իրենց էր փեշի տակ առնում:
Միշտ չէ, որ Նարոյենց ուզածով էր լինում: Ու մեկ-մեկ մանդըռ ոդնավորին թվում էր, որ իրենք պետք չէին մեծերին: Հենց հուզվում էին, սպառնում էին, որ կգնան կկորչեն, ու էլ ոչ ոք իրենց չի գտնի:
Ախր չէին հասկանում (և որտեղի՛ց հասկանային), որ մեծերի կյանքը դրվագ առ դրվագ իրենց համար էր ընթանում…
***
Հիմա կասեք՝ կորուստապատ այս օրերին ինչ մի բան ես գտել, դեռ գրում ես, թե մի հատ էլ մենք կարդանք…
Սխալ կանեք…
Մենք թողեցինք սովորույթը, մենք մոռացանք մեծ ու փոքրը, մենք հատ առ հատ հրաժարվեցինք ամենից, ինչ ունեինք…
Ու համատարած հրաժարումի ու մերժումի մեր ընտանեկան մանրակերտը դարձավ հայրենիքի կորստյան դառնադարձ հիմքը:
Ոտ առ ոտ հեռացանք մեր ինքնությունից:
Մոռացանք…
Թերացանք…
Ծուլացանք…
Օտարին հայհոյեցինք՝ մեր օտարամոլությունն անտեսելով:
«Հայկաջուր» գրված ցուցանակի չերևացող ժանգապատ տառերը չտեսանք, բայց ազգովի վայ կապեցինք, թե Հադրութը հանձնելուց հետո ոչուբարով հարևան տարածքի անիծյալ բռնապետը կանգնել է ցուցանակի վրա, 30 տարի շարունակ չնկատված ու ժանգապատ ցուցանակի վրա ու տրորում է այն:
Իսկ ի՛նչ պիտի աներ, հը՛, կասե՞ք, ինչ պիտի աներ:
Պիտի գրկեր ու մա՞ն գար էդ ցուցանակը…
***
Տարիներ առաջ էր՝ հիշում է Նարոն:
Էրգրից վերադառնալիս՝ Ջավախքից Հայաստան մտնելու անցակետում, արցունքը չզսպելով, գոռում-գոռգոռում էր տեղում նստած զինվորականների վրա հայրենիքի քրքրված-խունացած, քամիներից ծվեն-ծվեն եղած եռագույնի համար…
Ամեն քայլափոխին՝ շենքերի ճակատին, սարերի գլխին, մզկիթների շուրջը, հրապարակներում ու փողոցներում՝ ամենուր դրանց դրոշները տեսնելուց հետո մոտեցել էին Հայաստանի Հանրապետության սահմանակետին…
Առանձնանում է խմբից, չանսալով խմբի ղեկավարի հորդոր-խնդրանքին՝ քայլում է դեպի անցակետ, հուզված բարևում այնտեղ նստած աշխատակիցներին: Մեկը զինվորական համազգեստով էր, մյուսը՝ քաղաքացիական: Իրեն զսպելով, բարեկրթության բոլոր չափերը պահած, ասում է.
-Բարև ձեզ, մի բան եմ ուզում հարցնել:
-Ըսա տեսնինք,- հետևում է պատասխանը:
Ասում է, ավելի ճիշտ՝ փորձում խրատաբանել.
-Տղաներ ջան, ձեզանում մի փոքր պատվախնդրություն, էլ չեմ ասում՝ հայրենասիրություն չկա՞, որ ձեր գլխավերևում էս ծվեն-ծվեն եղած դրոշն է…
-Ի՞նչ կուզես ըսես,- հետևում է հանգիստ պատասխանը: -Ըբը ինճըղ գիդես, քամի է, ըդոր հըմար էլ ճղեգը:
Դեռ որ զայրույթը հսկելով.
-Մի քանի կիլոմետր էն կողմ էլի էդ քամին կա, բայց 10 օր էլ ոչ մի քրքրված դրոշ աչքիս չընկավ:
Ու պոռթկում է, արդեն նրանց անտարբեր հանգստությունից կորցնում է իր հանգստությունն ու համբերությունը և նույն բանը մի քանի անգամ տարբեր ձևակերպումներով ու աստիճանաբար ձայնը բարձրացնելով է ասում:
Ճիշտ է ասել՝ ճղճղում է:
Եվ այդ ամենից հետո.
-Մորկուր ջան, սիրտդ շատ կըցավա, էրգու մետր կտոր բեր մեգել գալուծդ, կփոխենկ...
...Մինչդեռ մեր կորուսյալ հայրենիքի յուրաքանչյուր անկյունում մահիկներ են տնկված՝ նոր ու խնամված…
***
Շուկան Նարոյինը չէ: Նա ավելի շատ մարդկանց է նայում, քան ապրանքներին: Հայացքների, բնավորությունների, խառնվածքների նման բազմազանության էլ որտեղ է հնարավոր հանդիպել: Առնելիքի ցուցակը պայուսակի դրսի գրպանում է պահում, որ րոպեն մեկ հանի ու նայի՝ չպրծա՞վ…
Այս անգամ առանց ցուցակի էր: Ոտի վրա որոշեցին մտնել շուկա: Ինքն էլ, ընկերուհին էլ մի գնելիք ունեին՝ սալորաչիր:
Վաճառողը՝ չորուկ, հոր ձեռքերի պես ձեռքերով, արևախանձ՝ հոր դեմքի պես վառված դեմքով, գրականաբարբառախառն չընտրած բառերով, մի քիչ սեղմված ու անվարժ… Այ այստեղ է, որ մի քիչ նման չէր հորը. հայրն իրեն չէր կորցնում. էնպես վստահ ու անկաշկանդ էր խոսում, որ ուզածդ պահին ուզածդ բանից անտեղյակ լինելը կարող էր վարպետորեն թաքցնել…
Այս մեկը տեղով մեկ պարզություն էր, տեղով մեկ միամտություն: Ինքը ո՞նց կարող էր մարդու խաբել, եթե ինքդ չուզենայիր խաբվել…
Հարցնում է Նարոն.
-Թուզն ի՞նչ արժե…
Ձեռի հետ էլ մի քանի անգամ թուզի փոխարեն թոզն է ասում. տեսքից, իր բարևելուն պատասխանելուց, էլի ինչ-որ բանից, որին ներքին զգացողություն կամ լեզվական հոտառություն են ասում, ենթադրում է, որ պիտի սյունեցի կամ տավուշեցի լինի, կամ էլ թե չէ՝ արցախցի…
Պատասխանում է.
-Հընգհարուր…
-Չեմ սխալվել,- ինքն իրեն, սակայն բարձրաձայն է ասում, ապա շարունակում ընկերուհուն լսելի ձայնով.
-Ի՞նչ կասես, չվերցնե՞նք…
-Վերցնենք, բա ո՞նց, մեր մոտերքը 1200-ից պակաս չկա ոչ մի տեղ:
Ընկերուհին՝ երկու, ինքը մեկ կիլոգրամ է ուզում:
Մինչ վաճառող մարդը կլցներ ընկերուհու մեկ կիլոգրամը, նրանից մի տոպրակ է խնդրում, ինքն էլ իրենն է տոպրակավորում:
Ընկերուհունը խառն է լցվում, ինքը մի քիչ ջոկջոկում է, հետն էլ խոսում ու խոսեցնում: Դա էլ է հորից մնացել. հայրը անցնող-դարձողին հարցախեղդ էր անում, տեղը տեղին ճշտում ով լինելը, ումոնցից լինելը: Նարոն հասցնում է արանքում էլ դրախտի խնձորիկներից մի հատ խնդրել վերցնել՝ տեսնելու համար՝ թթուն է՞, թե՞ քաղցրը. էն որ թևավորներինն էր….
***
Այս ամենի մասին՝ մի քիչ անց…
Իսկ մնացածի մասին մի ակնարկով ասեմ ու անցնեմ առաջ, որ հետ գամ այս սիրուն տեղը…
Նարոն ու ընկերուհին մտնում են շուկայի ծածկած հատված: Արդեն գիտեք՝ սալորաչիր պիտի գնեն…
Ընկերուհին տարբեր համեմունքներ է գնում, առածի հետ համեմատելու համար թզի գներն են հարցնում, հետո՝ ընդեղենի գները, ապա քայլում են բանջարեղենի հատված, ինքը մի քանի կապ կանաչի է գնում, որ ձեռի հետ մի հատ էլ խաբվի…
Մինչ կսակարկեր ռեհանի գինը իջեցնելու համար (բոլորովին անիմաստ. բնավ էլ էական չէր 50 դրամ ավել-պակասը. մի տեսակ թեթևանալ էր ուզում, վաճառողն էլ, իրեն միամիտի տեղ դրած, համառորեն չէր իջեցնում գինը, ինքն էլ, իրեն իբր թե վաստակաշատ առևտուր անողի տեղ դրած, 50 դրամի շուկա էր անում), Նարոն հասցնում է խաբվել հերթական անգամ:
Հիշում է, ու ծիծաղից աչքերը լցվել են, ճիշտ հոր աչքերի նման, երբ ծիծաղելիս թվում էր, թե մի կուշտ սրտով լաց է լինում…
Տուն հասնելուց հետո միայն գլխի ընկավ, որ խաբվել է:
Պարզվեց, որ կանաչիների խրձերը տոպրակից տոպրակ տեղափոխելիս վերավաճառող տղամարդը մի կապ մաղադանոսը չի դրել ու խաբել է իրեն ամբողջ 200 դրամ, 50 դրամի չիջնելը իբր թե քիչ էր, պարտվածի չափը հասավ 250 դրամի:
Ու զանգեց ընկերուհուն:
-Գիտես, Քրիս, 200 դրամ ինձ խաբեց կանաչիի մարդը, մաղադանոսը չկա. ես էլ ջրիկացել էի, իմ գլխին ու արևին 50 դրամ էի սակարկում:
Քրիսն էլ գրեթե իր բացատրությունից ուներ. մի խաբվող էլ ընկերուհին էր.
-Երևի դիտավորյալ չարեց, Նարո ջան: Երևի պարզապես մոռացավ էդ մի կապը, երբ փոքր տոպրակից մեծի մեջ էր տեղափոխում:
Երևի: Ինչ ասեր…
Սակայն երբ իրեն խաբում են, Նարոն անտանելի է դառնում, զայրույթն ու գոռգոռոցը կանխել չի լինում: Ասեմ, որ հասկանաք կատաղության չափը. քիչ էր մնում թե հագնվեր ու գնար շուկա, էդ տղամարդուց բացատրություն պահանջեր, ասեր.
-Մարդ ես, չե՞ս ամաչում, ապրանքիդ մեջ 50 դրամ չիջար, բայց 200 դրամ, աչքդ չթարթելով, խաբեցիր:
Էլի բան էր ուզում անել. ուզում էր մի կապ մաղադանոս վերցնել, դրամը չտալ, ու որ խաբողը ուզեր դրամը, ապա նոր հարձակվեր վրան ու լեզվին եկածն ասեր: Ուզում էր, սակայն չարեց…
Չորս զույգ դաս պարապելուց հետո, շուկայում անիմաստ քայլելուց հետո, արդեն տուն հասած ու զգեստափոխված լինելուց հետո, սեպտեմբերի 19-ից հետոյի լուրերը դառնացած ու հուսահատ սրտով կարդալուց հետո….
Մի խոսքով, հասկացաք…
Մի քանի ժամ տևեց, մինչև օրվա վերջին կհաշտվեր այն մտքին, որ վաճառողը չէր կարող դիտավորյալ արած լինել. նախ փոքր տոպրակում էր փորձում տեղավորել կապերը, ապա երբ տեսավ՝ չէ, չի լինում, մեծ տոպրակ վերցրեց. հենց այդ ժամանակ էլ, միգուցե… չտեսավ… Այո՛, չտեսավ, որ մի կապը չի տեղավորել: Ինչ կա որ, ում հետ չի պատահում…
Դե չտեսա՛վ: Ուրիշ ի՞նչ մտածեր, որ հանգստացներ ինքն իրեն…
Հետո, ամեն խաբվելուց հետո արդեն սովորություն էր դարձրել. հիշում էր ողորմած մամի խոսքերը՝ ջաղածը թողաձ, չախչախի եդևիծ ես ընգէ…
Հիշում էր ու խաղաղվում:
Հայրենիքի այս օրհասական օրերին, երբ կորցրել են թե՛ հավատ, թե՛ հույս, ինչ մի մտածելու բան էր ևս մի անգամ խաբված եղած լինելու փաստը…
***
Վերադառնանք այդ խաբված օրվա սիրուն տեղին…
Տարիներ, շատ տարիներ առաջ էր, երբ հայրը նոր-նոր էր սկսել այգու ծառերի տեսականին բազմազան դարձնելը, երբ տարբեր տեղերից տնկիներ էր բերում, ու շուտով իրենց խնձորենիներն ու բալենիները ընկերներ ունեցան՝ տանձենի, սալորենի, ծիրանենի, դեղձենի, անգամ տարբեր թփեր ու էլի պտղատու այլ ծառեր:
Հենց տանձենու տեղակ հայրը մի տունկ էլ էր բերել:
Սա մեծացավ, մեծացավ և երբ ծաղկեց ու պտուղ տվեց, հայրը զարմանքով տեսավ, որ խաբվել է. ոչ թե տանձի ծառ էր տնկածը, այլ վայրագ. ինքը՝ հայրն էր այդպես ասում:
Նարոն հազար անգամ էր լսել պապից ու մամից, որ հորեղբայրների ու հոր ոտաբոբիկ ու կիսասոված մանկությունը ձորերում էր անցել: Լսել էր, որ անգամ վայրի խոտաբույսերով են սնվել, բայց չեն տրտնջացել: Նաև հորաքույրերը պատմել էին, որ իր գերդաստանում ծանոթ էին այդ վայրի խնձորենու պտուղներին. հորեղբայրներն ու հայրը գրպաններն ու ծոցերը լցրած բերում էին, հորաքույրերով ճյուղերից ու ավելորդ թփերից մաքրում էին խնձորիկները, մամն էլ մուրաբա էր եփում՝ պապի գրեթե հայհոյախառն նախատինքներին բանի տեղ չդնելով, թե՝ տան էղած շակարը պըրձըծրիր. էդ աղուն ինճ է, օր կեպես, մամն էլ, թե՝ աղու է, ինճ է, էրեխեկը ուդենգը, իրար ձեռիծ խլի-խլի կենեն, դու ուզես-չուզես, բըդի էպեմ…
Մանր, թթու, խեղդող, բայց կարմիր-կարմիր, սիրուն-սիրուն…
Հայրն ասում էր, որ վայրագի երկու տեսակ կա:
Մեկը իրենց ունեցածն էր. որքան էլ հասներ, միևնույն է, խեղդում էր ու շատ թթու էր: Իսկ մյուս տեսակը՝ դեղնականաչավունին մոտ, նախ շուտ էր հասնում, ապա և քիչ էր խեղդում: Այդ տեսակից իրենցից մի տուն ներքև ապրող հորեղբոր այգում կար՝ դեպի երկրորդ հարկ տանող աստիճանների ճիշտ դիմացը: Իրենց բախտից, ո՛չ հորեղբայրը, ո՛չ հորեղբոր կինը վրաները չէին խոսում, չէին արգելում: Ձեռքդ մեկնիր ու քաղիր, որքան սիրտդ կուզի: Բայց դե, միևնույն է, վերջին ճյուղի խնձորիկներին հասնելը թռչունների մենաշնորհն էր մնում ու իրենց անհասանելի երազանքը…
Ու բոլորի սիրելին էր այդ գեղեցկուհի ծառը:
Երբեք չէին համբերում, որ գոնե խնձորիկները մի կարգին հասնեին, հետո պոկոտեին. հենց իրիկնանում էր, ու տներում վառվում էին վառարանները, Նարոն ու թաղի ընկերները հավաքվում էին մեկնումեկի տանը, վառարանի կափարիչի վրա շարում էին դրանք, խորովում ու ձեռքից ձեռք փախցնում:
Իսկ մուրաբան…
Պոչերը վրան էր թողնում մամը, հետո նաև՝ մայրն ու հորեղբայրների կանայք: Մանկության անմոռաց համն է դա, այդ մուրաբան. բռնում էին պոչերից և ուտում, մի բերան անում: Մեկ բաժակ թեյի հետ մի ամբողջ վարդակ խնձորիկներ էին ուտում:
Այո՛, իրենց դրախտային մանկության դրախտային խնձորիկները:
Նարոյի մտքով չէր անցնի, որ մի օր կմտնի շուկա ու կհանդիպի դրանց:
Լավ է հիշում այն տխուր օրը: Հայրը վատ բան արեց. կարտոֆիլի մարգի տեղ ազատելու համար դրեց ու կտրեց ծառը.
-Անպետկ բան է. մինճև ղռավը չուդե, ուդել չի էղնի, բերանդ լոռ-լոռ կենե, իրա էրգու չափը պիսոկ բըդի լցնես, օր կըռնանաս ուդես…
Քույրերով հակադարձեցին հորը.
-Ըբը ինճըղ է, օր դուկ մամիս կզոռեիկ՝ ձեզի հըմար ըդոնցից մուրաբա էպեր: Հըմի մենկ էլ գուզենկ: Ընճի՞ գը կըդրես:
Չլսեց:
Վերցրեց կացինն ու սղոցը և առանց ափսոսելու՝ դրեց ու կտրեց մուրաբայի ծառը: Ոչ մամին լսեց, ոչ մորը, ոչ էլ իրենց թախանձանքին բանի տեղ դրեց…
Մի հավերժություն է անցել, ու այսօր երբ շուկայում Նարոն հանդիպեց իր երջանիկ մանկության խնձորիկներին, սրտում մի ամբողջ դիպաշար խլրտաց, աչքերը խոնավացան, լռությունը մաքրեց դառն օրերի անմխիթար մորմոքը: Ու որքան էլ որ թթու էր ճաշակած խնձորիկը, նույնքան անուշ էին վերապրումի չքնաղ րոպեները, որոնք կարողացան մեկ ակնթարթ իրեն պոկել Հայրենիքին պատուհասած նենգադավ ցավից…
-Չէ,- խոսում էր ինքնիրեն, մամի ու պապի հետ էր խոսում, հորեղբայրների ու հոր, քույրերի ու եղբայրների, իր թաղի ընկերների հետ էր խոսում, -սա մեր ծառինից է, թթու է, խեղդող է: Ռաֆիկ հոպարենցինից չէ, ափսոս…
Նայում էր իրեն գորիսեցի, թե տավուշեցի, թե արցախցի մարդը, ուզում էր հասկանալ, թե ինչ է ասում, ով է Ռաֆիկ հոպարը…
Նարոն զգում էր, որ խեղճ մարդն անորոշության մեջ հարց տալ է ուզում, բայց մի տեսակ կաշկանդվում է:
Ու ընդամենը, թե.
-Բա հա, կխեղդի… Սրանք տի են ըլնում:
Անցյալից պոկվելով՝ վրա է բերում Նարոն.
-Գիտեմ, գիտեմ, բայց ուրիշ էլ են լինում, էն որ թևավորներին էր բաժին հասնում, դրանցից էլ են լինում…
Էլի իրեն է նայում ու ավելացնում.
-Դե Տավուշումն տի են…
Նարոն թե.
-Քիչ առաջ ասացիր՝ գորիսեցի եմ, հիմա էլ թե՝ Տավուշ…
Խեղճ մարդը մի քիչ շփոթվում է, շփոթվում է նրանից, որ կասկածի տակ է առնվում իր ասածը, որ թերևս կանայք մտածում են, թե խաբել է իրենց…
-Դե էնի որ Տավուշիցն է, մենք էլ ենք էլի՛ ընդեղանէ…
Մի կես վայրկյան, ու գլխի են ընկնում՝ ինչ ասել է մենք, ինչ ասել է էնի:
Հայրը կասեր՝ մարդ ու կնիգ…
Նարոն գլխի է ընկնում, բայց ինքն իրեն ստուգող հարց է տալիս իր կասկածելուց շփոթված մարդուն.
-Էնի-ն կնո՞ջդ նկատի ունես….
Գլխով դրական շարժում է անում, առանց նայելու, կշեռքին է հետևում, որին դրված էր ընկերուհու երկու կիլոգրամ թուզը:
Նարոյի տխրուրախ հայացքը տավուշեցի կնոջ գորիսեցի ամուսնու ձեռքերին է, հողագործի կոշտուկապատ, ճաքճքած-սևացած եղունգներով, սմքած մաշկով, իր հոր ձեռքերին այնքա՛ն նման ձեռքերին…
***
Երբ ամեն երրորդ թուզն աղբի տոպրակն է գցում, Նարոյի մտքով անգամ չի անցնում, թե խաբել են իրեն:
Մարդը դրել էր իր գինը՝ հընգհարուր, շուկայականից երկու անգամ պակաս: Ուրեմն գիտեր, չէ՞, իր ապրանքի արժեքը: Ոչ մի բառ, ոչ մի մոլորեցնող գովք ու գովասանք, ինչն հատուկ է վաճառողներին: Նարոն ու ընկերուհին իրենք մոտեցան, հարցրին, լցրին, վճարեցին՝ փորձել-համտեսելու մասին անգամ չմտածելով, գնի մասին բառ չասելով, չսակարկելով:
Դրախտային խնձորներ՝ թերևս միակ գովազդը, որ փորձեց անել այդ մարդը…
Ու մանկության քաղցր-քաղցր մուրաբայի թթու-խեղդող խնձորիկների անուշ-անուշ հիշողությունը…
Մեզ չեն խաբում, մենք ինքներս սիրով խաբվում ենք:
Գեղեցիկ Մարգարյան