Չմարող նոտաներ
Ընտանիքում նա յոթ զավակներից հինգերորդն էր։ Սակայն հայրը երես տալու հարցում երբեք շռայլ չէր գտնվել։ Հորից ժառանգած խստությունը խառնվել էր բարի, ծերունական հոնքերին, տարիների փորձն ու դառնությունը խցկվել էին ճակատի ակոսների արանքում, ճերմակած մազերը խնամքով դարսվել էին՝ ի ապացույց խնամքով ապրած օրերի, սակայն կյանքի հանդեպ սերը դեռ ճառագում էր նրա կարմիր այտերից։ Նա փակել էր աչքերն ու թույլ ժպիտով որոշել դիմավորել հավերժ մթությունը, իր ու աշխարհի փոխադարձ անտեսանելիությունը։
-Նվագի՜ր․․․
Թոռնուհին, որ կանխազգում էր մոտալուտ կորուստը, դժվարանում էր բաց թողնել պապի` իր ընտանիքում ամենամեծի ձեռքը։
-Պապի՜, թող կողքդ նստեմ։
Պապը թոռնուհու ափերի մեջ գտնվող ձեռքը նրա ձեռքերի հետ վեր բարձրացրեց՝ ուղղություն տալով դեպի դաշնամուրը։
-Ո՞րը, -լացակումած, զսպված վիշտը ներսում թաքցնելով՝ հարցրեց թոռնուհին։
Պապը գլուխը դրական տարուբերեց։
«Ոնց որ միշտ», -լսեց թոռնուհին։
-Յար, քո հոգուն մեռնեմ նազեր,
Քելե՛, քելե՛, յար, քելե՛ նազով։
Օլորուն են գլխիդ մազեր,
Քելե՛, քելե՛, յար, քելե՛, սազով․․․
Երաժշտությունն ալիքվում էր, բայց երգող չկար․․․ Պապը սիրում էր երեկոները հավաքել ընտանիքի անդամներին, պատմություններ պատմել իր մանկությունից, պատանեկությունից, շառ ու փորձանքներից, հաղթանակած պահերից, տղայական կռիվներից, իր սիրած ոսպ ու բրնձով փլավի հետ վայելել հայկական մեղեդիները, երգել, գյովընդի բռնել՝ մեծից փոքր բոլորին շարք կանգնեցնելով ու շարքը ղեկավարելով։
Նոտաները հնչում էին, մեղեդին փոխվում էր, «Հոյ նար»-ից հասել էր «Համբարձման էրկուշաբթի»-ին, «Ալագյազի փեշեր»-ից՝ «Ալ այլուղ»-ին, իսկ պապի հուշերը քուրդ ընկերոջ հետ վազում էին ձորերում․ երկու ընկեր տանից փախել ու թաքնվել էին քարանձավում։ Ընկերներից մեկի տաբատը պատռվել էր․ այդ էր պատճառը, որ երկուսով միասին քարանձավից դուրս գալն անհնար էր։ Հերթով էին գնում լրտեսության՝ իմանալու, թե ում տանն ինչ իրարանցում է, և մի երկու բրդուճ թռցնելու։ «Ալ ալյուղ»-ի քրդերեն տարբերակը հենց այդ ընկերոջից էր սովորել։ Նրա հետ էր, որ ամեն առավոտ Օզանլար գյուղից գնում էին Քարաշամբ գյուղ՝ սովորելու և այնպես սովորելու, որ սովորած բանաստեղծություներն անգամ վաթսուն տարի անց թոռներին սովորեցներ։
Նոտաները ծոր էին տալիս, իսկ հուշերի արագընթաց գնացքը առաջ էր սլանում՝ նրան տանելով պատռված շալվարով փախուստից դեպի պիջակով գործնական հանդիպումներ ճանապարհով, դավաճանող ընկերակցություններով, դրան հակառակ՝ մարդկանց նկատմամբ անասելի հավատով`իր կարիքն ունեցողներին օգնության ձեռքը մեկնած․․․ Թոռնուհու համար պապն աշխարհի ամենամեծ բարերարն էր, որը վերջին խնայողությունը կտար իրեն դիմողին, հետո կմոռանար, թե ում էր տվել։
-Նա սխալ է, նա մեղավոր է․․․
Հնչում էր պապի ականջներում, իսկ աչքերի առաջ թերթվում էր կնոջ ու չորս երեխաների պատկերը՝ ճաղավանդակների մյուս կողմում, մտերիմ ընկերները, դավաճանությունը։ Ճկվեց, սիրտն էլ վանդակավորվեց, բայց ներսի ազատատենչը թույլ չտվեց ծնկել։ Ազատատենչը մոր բարությունով ու հոր նվիրումով ձևավորված ավազանցին էր։ Օզանլարը քրդաբնակ գյուղ էր, ուր Մուշից տեղափոխվել էր նրա պապի ընտանիքը երկրորդ աքսորի ժամանակ։ Առաջին աքսորի ընթացքում Անդրանիկ Օզանյանի զորքի հետևից հասել էին Էջմիածին, հետո վերադարձել էին Մուշ՝ հավատով, որ ամեն բան լավ է լինելու։ Սակայն երկրորդ աքսորը շատ չէր սպասեցրել։ Օզանլար գյուղը, ուր տեղափոխվել էին, տարիներ անց վերանվանվել էր Ավազան։ Գյուղի «Շեկ Ավետրան» մատուռում էր պահվում այն ավետարանը, որը «թաքնվել էր» թշնամու աչքից։
-Քանդի՛ր բոլոր դարակները, -հրամայել էր զինված թշնամին իր զինվորին։
Նրա տատը դողացել էր ամբողջ մարմնով, երբ հասել էին դարակին, ուր պահում էր Շեկո տան Ավետարանն ու ամեն օր ընթերցում։
-Չկա, -ասել էր զինվորը։
Մի անգամ էլ հրամայողն էր հրացանի կոթով շուրջը գտնվող ամեն ինչ աջուձախ անելով նայել, համոզվել, որ ոչ մի տեղ ոչինչ չկա, ու հեռացել էին։
Վախվորած կինը մոտեցել էր դարակին, սրտի տրոփյունով բացել ու․․․ գիրքն այնտեղ էր։ Սուրբ Ավետարանը Մուշից հասցրել էին Օզանլար, Օզանլարի կազմալուծումից հետո՝ Ալափարս, իսկ երբ տեղափոխվել էին Լուսավան (այժմյան Չարենցավան), նրա հայրը տան մի անկյունը սրբատեղի էր դարձրել և Ավետարանը դրել այդ անկյունում։ Այնտեղ աղոթելու էին գալիս ծանոթ-անծանոթ քրիստոնյաներ։ Մի օր երազում Ավետարանը մեղադրել է նրա հորն իրեն բանտարկելու համար։ Հայրը Ավետարանը տարել է ամայացած Օզանլար գյուղի մատուռ։ Այդ օրվանից մատուռը կոչվել է «Շեկ Ավետրան»։ Թոռնուհին էլ գիտեր, պապն էլ, նրանց միջև բոլոր սերունդներն էլ, որ «Շեկ Ավետրան» մտնողը նույն մարդը դուրս չի գալիս, որ անկեղծ սրտով ցանկացած խնդրանք մատուռում անպատասխան չի մնում։
Հնչում էին նոտաները, իսկ պապը թևանցուկ էր արել իր հուշերին․ փակ աչքերից արցունք էր կաթում։ Վարում էր տարիների վաստակը՝ վոլգան, որը գնել էր բժշկից։ Մեքենան վաճառելուց հետո բժիշկը գումարը մոռացել էր մեքենայի մեջ ու հեռացել։ Կապի սուղ միջոցների ժամանակաշրջանում առանց նախապես պայմանավորվածության բժշկին գտնելը գրեթե անհնար էր։ Սակայն պապը գիտեր, որ ուրիշի ունեցվածքը արդար վայելում չէր գտնի․ ճանապարհի կեսից, բացահայտելով իրողությունը, չլսելով հորդորներին, թե «Մոռացել, մոռացել է․․․ Իր խնդիրն է․․․», հետ է դարձել՝ բժշկին գտնելու և վերադարձել միայն գումարը նրան վերադարձնելուց հետո։
Հուշերում պապն արդեն Ավազանի գյուղապետն էր՝ հողին կպած, իր որդու ձեռքով կառուցած տանը։ Շաբաթվա աշխատանքային օրերին ուսուցիչ էր՝ երիտասարդ տարիների պես։ Երիտասարդ տարիներին իր ուսանողներին տանում էր ԽՍՀՄ տարբեր քաղաքներ՝ Մոսկվա, Աշխաբադ և այլուր՝ վերապատրաստման։ Իսկ հիմա արդեն հանրապետությունում լավագույնն էր՝ որպես վարորդական դասընթացների ուսուցիչ։ Շաբաթ-կիրակիները ասում էր՝ «Գնում եմ քաղաք», որտեղ էլ ժամերն անցնում էին թոռների աղմուկ-աղաղակով, թոռների հետ քարտերով խաղալով, «թռցրած» խակ խնձորների, հողամասի դուռը բաց թողնելու (հավերն առանց հապաղելու «հարձակվում» էին նոր ցանած մարգերի վրա) համար նեղսրտելով, աղբյուրից բերած ջրով սիրտը հովացնելով, իսկ Վարդավառին մեծից փոքր այդ նույն աղբյուրի ջրով ցողելով։
-Դու գնա ջրի, դու ծառերի ճյուղերը կէտես, -հրահանգում էր պապն ընտանիքի անդամներին՝ թոռներին, երեխաներին, հարսներին, -էսօր ընթրիքը դու կպատրաստես, դու հավերին կեր կտաս, իսկ դու, -դիմում էր փոքրին, -դու թռիր քարտերը բեր, խաղանք։
Պապը սիրում էր պատմել․․․ Ու իր միակ խստությունն այն էր, որ սիրում էր, երբ իր պատմածը լսում էին ուշադրությամբ։ Իսկ նրա (գուցե նաև շատ պապերի) ամեն բառը մի ասացվածք էր, մի առակ, պատմության մի էջ։ Պատմելուց բացի պապը սիրում էր լսել։ Իր երեխաների ու թոռների պատմությունները լսում էր այնպիսի հետաքրքրությամբ, ասես մինչև այդ երբևէ նման հետաքրքիր պատմություն ոչ մեկից չէր լսել։ Իսկ երբ կրտսեր սերունդը փորձում էր խարդախել նրա հետ քարտերով խաղալիս կամ ինչ-որ բան «սովորեցնել» (չնայած որ միշտ ականջ էր դնում նրանց խորհուրդներին), հաստատ լսում էր «Խելքի աշեցեքը»։
․․․Ազնիվ մարդը անարգվում է գեշի հետ,
Երիվարը լուծ է քաշում էշի հետ.
Երկու տարվա հորթը ցուլ-գոմեշի հետ
Բերել կամ են լծել, խելքի՛ աշեցեք․․․
․․․Մարդ կա գերդաստանը պահում է ցամաք,
Կերթա, դուրսը կուտե մեղր ու սեր, կարագ,
Այլոց համար կանե ձայնով պատարագ,
Իրան ժամ չի անել, խելքի՛ աշեցեք․․․
Ցանկացած խնդրի լուծում նրա գլխում հայտնվում էր առանց մտատանջությունների։ Երեխաները, եղբայրները, քույրերը, նրանց ընտանիքները, ընկերներն ու անգամ անծանոթները գիտեին ում դիմել, երբ ինչ-որ հարց թվում էր անլուծելի։
-Ինչ է եղել որ, -կասեր ու իրեն հատուկ թեթևությամբ ամեն բան կհարթեր։
Մենք ազգովի անդադար կորցնում ենք․ ստեղծածը, գտածը, պահածը, փրկածը։ Կորցնում ենք վերագտնելու հույսով, բայց երբեք էլ չենք գտնում կորցրածը։ Փոխարինում ենք, մեզ համոզում ենք, որ նման է, բայց ոչ մի նույնություն․․․ Գալիս ու գնում են տարիները՝ լավ, վատ, անփորձանք, վտանգավոր․․․ Իսկ մենք ճմլվում ենք, խանձվում, խարկվում, երերում, ապրում․․․ Հայրենական պատերազմը, Սպիտակի երկրաշարժը, Արցախյան առաջին պատերազմը, Քառօրյա պատերազմը․․․ ոչ մի արհավիրք առանց նրան հպվելու չէր անցել։ Քառօրյայից դիմավորել էր թոռանը, 90-ականներին՝ որդուն, սակայն եղբորորդու հերոսացումն ամբողջ կյանքում սպի էր թողել նրա մեծ սրտում։ Հայրենականից վիրավոր էր վերադարձել հայրը, իսկ կնոջ հայրն այդպես էլ չէր վերադարձել․ նա երբևէ չէր տեսել ու չէր գրկել դստերը։ Երկրաշարժն անհետևանք չէր մնացել եղբոր ընտանիքի համար․․․ Ու բոլորի ցավը ուսերը ճկելով երբեմն կորացնում էր մեջքը, երբեմն թախիծ բերում հեռուներում ինչ-որ բան փնտրող հայացքին։
Սխալնե՞ր․․․ գուցե «անսխալական մարդիկ չկան» արտահայտությունը ճիշտ է, և եթե պապին հարցնեին, ինքն էլ իր երիտասարդության սխալների մասին կխոսեր, սակայն երբ պապ էր, նա արդեն քաղել էր երիտասարդության տված դասերն ու վաստակել միակ սխալը գործելու իրավունքը․ մարդկանց չափազանց շատ վստահելը։
Հնչյունները հասել էին «Սարի աղջկան»։ Պապի սիրած երգը անբառ էր հնչում։
Վարդ սիրեցի՝ փուշ դառավ,
Դլե յաման, Դլե յաման, Դլե յաման
Գնաց, ուրիշին առավ…
Ա՜խ, մերըդ մեռնի,
Սարի աղջիկ, օ՜յ, օ՜յ,
Քարի աղջիկ, օյ, օյ,
Քար սիրտ աղջիկ, օյ, օյ,
Չար սիրտ աղջիկ․․․
Պապը սիրում էր ամեն երգի հետ սեղանի վրա մատներով նվագակցել։ Այդ գործողությունն այնքան մեկ էր երգ-պար-զրույց արարողակարգի հետ, որ մի օր, երբ որդին էր միացել նվագակցմանը, թոռներից մեկը սաստել էր․
-Դու պապին հո չե՞ս… Մի արա, պապ․․․
Թոռնուհին հայացքը գցեց պապին․ նրան այդ օրը այնքա՜ն էր սազում մեծ քիթը։
-Պապի՜, կլինի՞ ես քո կողքը չքնեմ,- զարմացած աչուկներով մի օր հարցրել էր թոռներից ամենափոքրը՝ նրա կողքին պառկած։
-Վա՜հ, էդ ինչի՞։
-Քո քիթը մեծ է, ես քո քթից վախենում եմ․․․
Պապի հոգատար ժպիտից հետո նա մոռացել էր վախն ու գրկում ծվարած՝ քնել։
Պապի հետ ուրիշ էին տարվա բոլոր եղանակները․ նա սովորեցնում էր վայելել չորս հրաշքներն էլ։ Սովորեցնում էր տոն դարձնել ցանկացած իրողություն՝ կարտոֆիլի, խնձորի, գիլասի, բալի բերքահավաքը, խաշկերույթը, խոտհունձը, Սուրբ Զատիկը, պահածոներ պատրաստելը, լավաշ թխելը, ընթրիքը, վառարանի վրա սունկ խորովելը, անգամ սրճախմությունը։ Պապի եղանակը նրա հետ անցկացրած ամեն րոպեի մեջ էր։ Ամուր, ուժեղ, բարի պապի այնքան հեշտ խոցելի սիրտը թոռնուհին վաղուց էր ճանաչել․․․ Եթե կարելի լիներ մի բան փոխել աշխարհում, նա հաստատ սիրելի մարդկանց սրտերը անզարկ տեսնելն անկարելի կդարձներ․․․
Թոռնուհին իր սերնդակիցների հետ դեռ երկար պիտի պարծենա, որ Ավդալյան Միհրանն իր պապն է․․․
Ոչ ոք գնալուց հետը ոչինչ չի տանում․ դա փաստ է։ Գնացողը միշտ թողնում է։ Երանի՜ նրան, ով իր գնալուց հետո մի քանի սերունդ կարոտ է թողնում․․․ ու չմարող նոտաներ․․․
Սիրանուշ Զախարյան