Ճերմակ քաղաքի Իզաբելը
Եթե ինձ խնդրեին մեկ բառով նկարագրել Ստեփանակերտը, երևի երկար չէի մտածի ու կանվանեի այն «Ճերմակ քաղաք»: Եվ այդ «ճերմակությունը» միայն նրա՝ այդքան նրբաճաշակ, երևելի, բայց զուսպ շենքերի տեղական սպիտակ քարից չէր ծնվում, այլ նաև օդում էր, երկնքում, լեռնեցի մարդկանց պարզ, երեբմն էլ կոպիտ ու անհասկանալի, բայց դարձյալ զավեշտի հասնող պարզ վարմունքի ու մտքերի մեջ:
Քաղաքը շրջապատող լեռների՝ այդքան նուրբ ու հաստատուն ուրվագծերը և դրանց կատարները պինդ բռնած ու վեր սլացող ամպերը, Շուշիի՝ այստեղ երկարող հայացքն ու ամենաթունդ մառախուղն անգամ ճեփճերմակ էր: Այնքան, որ քաղաքի այս «ճերմակությունը» խաթարող ցանկացած երևույթ ու մարդ մեզ այնքան էր բարկացնում, որ քիչ էր մնում կաթված ստանայինք բարկությունից:
Ամենաճերմակ քաղաքի ամենաճերմակ փողոցով՝ Թումանյանով միշտ վեր էի բարձրանում հրապարակից դեպի եկեղեցի ու այդտեղից ձախ ու մի քիչ էլ վար՝ դեպի մեր թաղամաս: Սովորաբար դա լինում էր ամենամութ ժամերին, քանի որ երբ տեսնում էի, որ Թումանյանի լույսերը տարան՝ նշանակում էր, որ մեր թաղամասինը միացրել են, և կարելի էր գնալ տուն: Բոլորը զարմանում էին, որ ես այդ մթության մեջ Թումանյանում երբեք հեռախոսի լապտերը չէի միացնում:
«Դիմացդ ո՞նց ես տեսնում», -ծիծաղում էր ամուսինս:
«Սպասե կյամ հղե տինիմ (ճանապարհեմ), մթեն ա (մութ է)», -ասում էր հադրութցի Անին, որը բնակվում էր Թումանյանի հացի փռից քիչ ներքև:
Բայց ես ամեն ինչ տեսնում էի ամենաճերմակ քաղաքի այդ ամենաճերմակ փողոցում և նախընտրում էի մութը՝ ոչ ոքի թույլ չտալով հայացքով ներխուժել իմ ու ճերմակ քաղաքի գեղեցիկ, տխուր, երբեմն էլ՝ տաքարյուն ներքին զրույցների մեջ:
«Էլի հացի հերթ է», -ասացի ինքս ինձ՝ որոշելով շեղել ճանապարհս, որ չտեսնեմ մարդկանց ամենածանր կացությունը՝ հացի կռիվը: Դրանից ավելի հուսահատ երևույթ ու հուսահատ կռիվ ես իմ կյանքում չեմ տեսել:
Դա հենց այն ժամանակն էր, երբ ճերմակ քաղաքում ամեն ինչ այնքան էր վատացել ու «ճերմակել», որ ամենամեծ, ամենանրբանկատ, ամենաթանկ նվերն ամենաթանկ մարդկանց կես մատնաքաշն էր, որը երբեմն տեսնում էինք ինչ-որ մեկի դռան բռնակից ամոթխած կախված: Ճերմակ քաղաքում ոչ ոք չէր կարող գողանալ այն, նույնիսկ ամենավատ ժամանակներում: Հետաքրքիր է. շատ բան էր գողացվել ու գողացվում «ճերմակ քաղաքում», բայց երբ ամեն ինչ այնքան «ճերմակեց», որ հերթը հասավ հացին՝ ոչ ոք դրան ձեռք տալ չկարողացավ:
Այս մտքերով ծանրացած քայլում էի ու փորձում արանք գտնել ճանապարհս փուռ չհասած շեղելու համար, երբ աջից բացվեց փողոցի ամենահարազատ անկյունիս դուռը.
«Աղջի՛կ, մեր տունին կողքով ասանկ անց կկենաս և ներս չե՞ս մտնար, հա՞», -երկաթե ծանր դուռը աղմուկով բացվում և սև, անչափ գեղեցիկ հոնքերի տակից նույնչափ ծանր ու նույնչափ մայրական հայացքով ինձ է դառնում նա՝ իմ Իզաբելը՝ ամբողջովին հողագույն ու հողախառը ձեռքերը մեջտեղ պարզած:
«Վարունգ ու լոլիկ ցանած ենք, տեսնենք ինչ պիտի դառնա, եկուր մեյմը սուրճ դնեմ» ,- իրեն հատուկ գործնական, տոկուն ու բարիագույն ձևով հրամայեց Իզաբելը, որի կողքին ես՝ ծուռ սասունցիս միշտ դարձել եմ ամենահնազանդ ու անձայն երեխան:
Այդ պահերին էր, որ համատարած մութը, անգամ եթե լույսերը այդպես էլ չմիացնեին, ցրվում էր: Որովհետև Իզաբելն իր հետ բերում էր իր անչափելի ուժը, հարազատ Հալեպից «շալակած» բերած ամենաքաղցր արևմտահայերենը, ամենահամեղ լոբով ճաշն ու «յավրում»( ձագուկս) թուրքերեն բառը, որը տատիկիցս հետո ոչ ոքից չէի լսում:
Եվ որովհետև Իզաբելը, մարաշցի Իզաբելը ճերմակ քաղաքում կիվիի ծառի տակ, իր դրախտային վարդերի կողքին լոլիկ ու վարունգ էր ցանում…
***
Աշխարհում մարդիկ տարբեր են՝ ուժեղ կամ ոչ այնքան, համբերատար կամ ոչ այնքան, լավատես կամ ընկճախտի մեջ արագ ներծծվող:
Իսկ աշխարհից դուրս մղված տեղերում, օրինակ՝ բլոկադաներում մարդիկ միատեսակ են՝ ուժեղ, համբերատար և ակամա՝ լավատես:
Որքան ես գիտեմ՝ բլոկադաներից ու պատերազմներից առաջ սովորաբար չեն հարցնում՝ պատրա՞ստ ես, թե ոչ: Եվ հետևաբար նման ժամանակներում դու ուժեղ ես քո ամբողջ ներքին մղիչով՝ ամենաանսպասելի ու բնական ձևով: Մի փոքր ավելի դաժան լինելու դեպքում կարելի է նման մարդկանց անվանել «ճարահատյալ ուժեղ»: Սա գուցե հուսահատ, բայց չափից դուրս ուժեղ, երբեմն՝ վտանգավոր մի բան է:
Եվ այսպես, բլոկադայում իսկապես շատ բան կարելի է տեսնել ու սովորել ամբողջ կյանքի համար, բայց ամենահաճախն այստեղ տեսնում ես հենց նրանց՝ ուժեղ մարդկանց: Ճարահատյալ ուժեղ մարդկանց: Եվ քանի որ տղամարդիկ սովորաբար լեռներում են, մեզ՝ ներքին հոսանքներում գտնվողներիս աչքին ամենաշատը հասու են հենց կանայք, ուժեղ կանայք:
Ես չէի կարող «Պատանդի օրագիր» գրել առանց նրա՝ իմ սիրելի Իզաբելի, որը, թող ներեն ինձ շրջափակումը վերապրած բոլոր մյուս ուժեղագույն կանայք, բայց իմ տեսած ամենատոկուն երևույթն էր Արցախ ոտք դնելուս պահից ի վեր:
Իմ սիրելի, միշտ բոլորից գեղեցիկ, միշտ անկեղծ ու միշտ իրեն հատուկ ուժով ներսից ճառագայթող, իմ մարաշցի Իզաբելը: Նա ուժեղ էր հենց այնպես, ոչ ճարահատված, ուժեղ էր մինչև պատերազմը, ուժեղ էր Արցախ գալու, թե կուզեք՝ ծնված օրվանից: Ու թեև ես չեմ ճանաչում Իզաբելին ծնված օրվանից, չգիտեմ ինչու՝ վստահ եմ դրանում, պարզապես ապավինելով իմ ներքին ձայնին, որը գրեթե երբեք չի խաբում:
Եվ ահա թե ինչու սեպտեմբերի 19-ին, երբ ես հաշված օրեր առաջ էի անցել ադրբեջանական անցակետն, իսկ բլոկադայից այն կողմ մնացել էր ընտանիքս, Արցախն ու իմ միակ և անկրկնելի Իզաբելը, և երբ աշխարհից իսպառ կտրված Արցախից մի ձայն լսեցի և դա իմ Իզաբելի ձայնն էր, երկու բան հասկացա՝ ամեն ինչ լավ է և ամեն ինչ շատ, շատ-շատ վատ է:
Որովհետև, այո՛, Իզաբելն իմ ճանաչած ամենաուժեղ կինն է, և որովհետև անգամ Իզաբելն էր որոշել աղաղակել՝ «Սոֆի՛, այս անգամ իրավ շատ վատ է»…
***
«Կին մը կապրե Սիրիայի հյուսիս, 4 զավակ կունենա: Մեծը կմեռնի, տեր հայրը կուգա, խրատ կկարդա, կըսե՝ «Աստված ալ բեթարեն ազատե», կինը անսասան նստած կմնա՝ «Ամեն, տեր հայր, ողջ ըլլաս»: Ամիսներէ ետք երկրորդ զավակն ալ կմահանա, նորեն կուգա տեր հայրը՝ «Աստված ալ բեթարեն ազատե, աղջիկս», նորեն կինը իր հպարտ կեցվածքով կդառնա կըսե՝ «Ամեն: Ողջ ըլլաս տեր պապա»: Վերջը երրորդն ալ, չորրորդն ալ կմեռնին: Ամեն զավակները կկորսցնե աս կինը: Տեր հայրը կդառնա՝ «Պիտի ըսեմ՝ Աստված ալ բեթարեն ազատե, բայց ալ չեմ գիտեր՝ ավելի բեթերը ի՞նչ է» ըսելով: Կինը գիտե՞ս ինչ կպատասխանե… «Ամենեն գեշը, տեր պապա, եթե ես զինքս կորսցնեմ»…
Այս պատմությունը, որը բլոկադայի մութ, շոգ և անհույս մի օր փոխանցեց ինձ երկու բլոկադա և երեք պատերազմ տեսած իմ Իզաբելը, այլևս դուրս չեկավ իմ երիտասարդ ու անփորձ մտքից:
Շրջափակման վերջին՝ ամենահուսահատ օրերին, ինչ մեղքս թաքցնեմ, այդ նույն միտքս ավելի հաճախ էր «ծռվում», ու ես համարձակվում էի ինքս ինձ տալ այդ դաժան, բայց անխուսափելի հարցը, թե՝ եթե մեզանից որևէ մեկն այստեղից այդպես էլ ողջ դուրս չգա, ո՞ր թելից եմ բռնվելու ոտքերս հողի վրա ամուր պահելու համար: Բոլոր այն մարդիկ, որոնց մասին ես գրում եմ այսքան տարի՝ հուսալով, որ նոր Դեր Զոր էլ չի լինի, ի՞նչ են գտել այս փուչ աշխարհում, որ շարունակել են ապրել, արարել, բազմանալ ու երբեմն էլ՝ ժպտալ ամեն ինչ կորցնելուց հետո:
Եվ ահա հերթական ցեղասպանությունը եկավ նորից թակելու մեր «ծուռ» ու համառ գլուխն ու հիշեցնելու՝ ՄԵԶՆԻՑ, մեզնից պիտի սկսվի այդ թելը: Որովհետև՝ «ամենեն գեշը, եթե ես զինքս կորսցնեմ»…
Եվ, ինչպես իմ սիրելի Իզաբելի դեպքում, որը կորցրեց ճերմակ քաղաքը, կորցրեց տունը երկրորդ անգամ, կորցրեց բազմաթիվ ժպիտներ ու օրեր, բայց չկորցրեց «զինքը», ցեղասպանությունները կարող են սրբել տանել ամեն ինչ, բայց ոչ մեր ներքին ուժը: Այն ամենաիսկական, ոչ ճարահատյալ ուժը:
Սոֆյա Հակոբյան