Բլոկադայի հին ու բարի «քաղցրությունը»
Միատոն, միատարր ու «միանվագ» բան չէ բլոկադան, ինչպես շատերին թվում է: Անսպասելի կամ սպասված ու հետո կամաց-կամաց նորմալիզացվող և եթե կուզեք՝ բթացնող իրականություն, երկարատև, չափազանց երկարատև լռություն օդում և նույն օդում հանրահավաքների ժամանակ թռչող դրոն, որը վերջապես մերն է, բայց` լուսանկարչական:
Բլոկադան անկայունության ու երազանք ունենալու իրավունքի խզման այն կետն է, երբ չգիտես՝ քո փոխարեն երբ, ով ու էլ քանի անգամ կորոշեն, թե երբ կծիծաղես կամ հերթական անգամ կբարկանաս, երբ հնարավորություն կունենաս գրկելու մայրիկիդ կամ էլ այսօր դդմիկ կգնես, կանաչ սոխ, թե ամենաթանկ միսը, որն այդ պահին միակ բանն է շրջափակված քաղաքում: Մյուս օրը մսին էլ, դդմիկին էլ կգան փոխարինելու այլ «ճոխություններ»՝ խանութում միայնակ մնացած մայոնեզից մինչև 2400 դրամով պոմիդոր, բայց այս պատմության առանցքային կետը կմնա նույնը՝ ընտրողը դու չես, ընտրում են քո փոխարեն:
Կան, իհարկե, նաև քիչ թե շատ կայուն բաներ այսօրվա Արցախում, օրինակ՝ չորս ամիս կայուն կտրված գազը: Նույնիսկ էլեկտրաէներգիայի հովհարային անջատումները, որոնք ունեն հստակ գրաֆիկ, երբեք այդքան կայուն չեն, որքան մեզ լքած ու հաստատակամորեն հետ չվերադարձող գազը:
***
… «Բլոկադային» վերջին շաքարավազով ու Սասունից բերված մեղրի վերջին մնացորդներով, քաղաքի մյուս ծայրում մի կերպ գտածս կես կիլոգրամ ընկույզով իմ առաջին, իսկ Քարինտակի Մանանայի հերթական անմահական փախլավան հասցրեց տեղը տեղին կարմրել լույսերն անջատվելուց վայրկյաններ առաջ:
Վառարանը ծնգում է, իսկ մենք թեթևացած ու խոր, շատ խոր շունչ ենք քաշում և խորամանկ ժպիտով իրար նայում: Ոչ թե, որ շատ էինք սոված, այլ որովհետև այդքան դժվարությամբ հայթայթված ու վստահաբար արդեն վերջին այդ մթերքները չփչացան լույսերի հերթական անջատման պատճառով:
Եվ այնուամենայնիվ, շրջափակումների, պատերազմների, ցեղասպանությունների ժամանակ ամենակայուն միակը նրանք են՝ մայրերը: Մայրերը, որոնց ձայնն ամենացածրն է լսվում այս համատարած աղմուկի մեջ, բայց որոնց պայքարն ամենահզորն է:
Մանանն ամենաուժեղ մարդկանցից է, որին ճանաչել եմ թե´ բլոկադայից առաջ, ու թե´ համոզվել դրանում էս ամիսների ընթացքում:
«Գիտես, մենակ հենց շաքարավազի չլինելուց եմ վախենում ու նեղվում, էրեխեքս չայը պեսոկով են խմում, ախր», -ասում է Մանանը:
«Էրեխեքս». այս արտահայտությունն է, որ Մանանային ճանաչելու երեք տարիների ընթացքում ամենահաճախն եմ լսում նրանից: Որովհետև նրա կյանքի վերջին 3 տարում ամեն ինչ հենց այդ բառի շուրջ է հյուսված: Այդ բառը Մանանի և՛ թուլությունն է, և՛ մոտիվացիան ու ուժը. Շուշիի Քարինտակից տեղահանվելուց հետո Մասիսում միայնակ ապրելու, ոտքի կանգնելու ուժը, երեք երեխաներին գրկած հետպատերազմյան Արցախ վերադառնալու ուժը, շրջափակումը զարմանալի, նախանձելի հանգստությամբ տանելու ու երբեք չբողոքելու ուժը:
«Լավ է, որ Կամոյին էստեղ հուղարկավորեցին: Հարևաններս քանի ամիս է դիմում են գրել, որ թողնեն՝ գոնե Եռաբլուր գնան, դեռ ձայն չկա», -ասում է Մանանը:
Մանան են ասում նաև մայրիկիս, որի իրական անունը Մարիամ է: Սիրունագույն այդ անունը մայրս ստացել է իր մեծ տատ Մարիամից:
Հենց մեծ տատ Մարիամից մնացած համով տնական հալվայի բաղադրատոմսն էլ բլոկադայի ցուրտ ու մութ օրերին հաճախ է «փրկել» քաղցրակերիս:
Պարզվում է` Մարիամ տատն այդ «ոսկե» բաղադրատոմսը սովորել է իր հայրենի Ուշաքում, որը Քյութահյայի մոտ փոքր մի ավան էր: Հետո հարս է գնացել Պոլիս, հետո չորս երեխաների հետ ստիպված փախել Հունաստան, հետո էլ՝ Ֆրանսիայի Գրենոբլ, որտեղէլ ծնվել է Սյուզան տատս, ու, ի վերջո` այդքան դառնության մեջ այս քաղցրագույն հալվայի բաղադրատոմսը հասել է Երևան, հիմա էլ իմ ձեռքով՝ Արցախ:
Ասում են` Մարիամ տատը նիհար, տխուր տատիկ էր: Բոլոր չորս որդիներին թաղել, նաև տատիկիս մորը` հարսին էլ սովի դաժան տարիներին կորցրել, թոռներին մենակ էր մեծացրել:
«Մամայիս սև, երկար, գանգուր մազերն եմ հիշում միայն», -միշտ ասում էր Սյուզան տատս, որը մորը կորցնելու ժամանակ բավականին փոքր է եղել: Ասում են՝ ինչպես դասական գաղթական կին, մայրն իր բաժին ճաշը երեխաների մեջ է միշտ բաժանել, ինքն էլ փոխարենը շատ գետնախնձոր կերել ու կարճ ժամանակ անց արյան ճնշման խիստ անկումից մահացել:
Մարիամ մեծ տատը մայր եղավ բոլորին, և նա բոլոր մտքերի, ծրագրերի, երազանքների ու նպատակների վերջում սովորեց հավելել միայն մի քանի բառ. «Եթե Աստված կամենա, ձագուկս»:
Մորաքույրս միշտ հիշում էր, որ Մարիամ մեծ տատը միայնակ գալիս, լուռ նստում էր իրենց տան բակում: Ծոռների հետ շատ չէր կարողանում շփվել, հայերենը չէր ներում: Բակի փոքրիկներից ամենամեծը` մայրիկիս հորեղբոր տղա Խաչիկն էր միայն, որ միշտ նստում էր «նենեի» (թուրքերեն` տատիկ) կողքին, թուրքերեն խոսում, որ վերջինս իրեն մենակ չզգա:
Մարիամ նենեն, որ տեսել էր` ինչպես են մարդկանց լեզուն կտրել հայերեն խոսելու համար, անգամ Քյութահյայից շատ-շատ հեռու Երևանում էդպես էլ հայերեն չխոսեց:
Մարիամ նենեի պես բազմաթիվ թրքախոս սփյուռքահայերի՝ լիբանանահայերի, սիրիահայերի, ֆրանսահայերի, հունահայերի ու այլոց նոր թաղամասը Երևանում շատերն անվանում էին «Բլուրի թաղ», իսկ ոմանք էլ՝ «թուրքի թաղ»: Իսկ մենք միշտ, անդավաճան կերպով նրան շարունակեցինք հիշել որպես հենց «նենե», որովհետև այդ չորս տառի մեջ խտացել էր նրա պատմությունն ամբողջովին:
Մարիամ նենեից մեզ ոչինչ չի մնացել, անգամ մեկ լուսանկար, ոչինչ, բացի մեր ընտանիքում շատ վարժ խոսվող թուրքերենից ու Կոմիտասի հայրենիքից եկած հալվայի բաղադրատոմսից, որն ամեն ինչ վերապրած նենեի ամենակարևոր ուղերձն է ինձ բլոկադային այս օրերին: Որ երևի թե, այո՛, ամենամութ, ամենավատ օրերին անգամ կան բաներ, որոնք ունակ են «քաղցրացնել» կյանքդ, մնում է լավ նայես, մի քիչ էլ շատ խորքային նայես, մեկ-մեկ էլ՝ այո՛, հետ նայես, որ գտնես: Ու որ ամենաանելանելի պահին էլ տեսնելու ու հիշելու ես մարդկանց, որոնք գուցե քեզնից էլ շատ են հոգնել, բայց քեզնից ուժեղ են մնացել՝ ոնց Մարիամ նենեն ու Քարինտակի մեր Մանանը:
Հիմա շատ եմ լսում` «Հա, էս բլոկադան դժվար ա դե, բայց քեզ շատ բան ա մնալու վերջում, կյանքի մեծ փորձ է»:
Ոչինչ էլ չի մնալու վերջում:
Ոչ մի բան, բացի Մարիամ նենեի հին ու բարի հալվայի ու Մանանիս անուշաբույր, քարինտակյան փախլավայի թողած հիշողությունից:
Սոֆյա Հակոբյան