Բարձունքը
Հավերժ փոքրիկ մեղվապահին՝ Յուկային
Բարձունքները միայն ֆիզիկական բարձունք չեն, դրանք նաև և ավելի շատ հոգևոր են: Մեր հոգու բարձունքներն են՝ պարզ ասած: Ես հավատում եմ դրան:
Իմաստավորման տեղ են մեր լեռնաշխարհի բոլոր բարձունքները: Իմ պապիկի երկիր Սասունում մարդիկ մինչև այսօր պահում են այդ բարձունքներին հավաքված քարերը, որոնք մեր նախնիները տնկել են երկրպագության համար՝ ցանկացած երևացող, փոքր-ինչ առանձնացող բարձունքի: Ասել է թե՝ իմաստավորման տեղ են բարձունքները: Այնտեղ ենք մենք մեր պատմության ամբողջ ընթացքում փնտրել մեր շուրջ եղած ամեն ինչի, այդ թվում՝ մեր գոյության իմաստը: Ապրած ուրախությունների, անիմաստությունների ու ամենակարևորը՝ ապրած ցավի իմաստը: Այստեղից էին նրանք դիմում Աստծուն, այստեղից էին փորձում ստանալ իրենց տանջող բոլոր հարցերի պատասխանները:
Եռաբլուրն էլ է բարձունք: Եվ թող սա չափից դուրս եսասիրական հնչի՝ ամբողջ այս անիմաստության իմաստավորման միակ տեղը:
***
«2004 թի՞վ»…, -հարցնում է եղբայրս՝ Համոն, նայելով մեր Յուկայի թարմ գերեզմանաքարին:
Համոն ամենաազնիվ կռիվն է տվել՝ երբեք ճակատում չլինելով: Նա չգիտի, որ ես խորապես շնորհակալ եմ իրեն, որ թեև ինքը երբեք ճակատ չհասավ ու նրա առողջությունը չներեց նաև հայկական բանակում ծառայելու՝ նա երբեք չխուսափեց իր բաժին պարտքից, երբեք չթաքնվեց ու այլ ճանապարհներ չփնտրեց իր եղբայրներին լքելու: Գիտեմ, որ նա մինչև օրս էլ կիսատ է զգում, որ 44 օր մեր փոքր եղբոր՝ Հակոբի կողքին չէր, և ցավում եմ, որ ոչ ոք նրան չի ասել այն մասին, որ ՊՆ պահեստներում բեռնակրություն անելիս իր «ես»-ը չնկատելով նա արդեն իսկ հաղթել էր իր կյանքի ամենամեծ կռիվն ու, ինչու ոչ՝ արդեն Հակոբի կողքին էր:
Բայց այս տողերում ես ուզում եմ ավելի շատ խոսել Յուկայի մասին: Հադրութի Տումիի փոքրիկ մեղվապահի՝ մեր Յուկայի մասին: Ես երբեք չեմ հիշում Յուկային խոսելիս: Նա միշտ հմտորեն զսպում էր իր էմոցիաները, միշտ «դուք»-ով, բայց բարեկամաբար էր դիմում ինձ ու երբեք չէր խառնվում մեր՝ «մեծերի» խոսակցություններին:
Երևի 2022-ի մայիսն էր, երբ առաջին անգամ տեսա նրան՝ ընտանեկան ծննդյան խնջույքներից մեկի ժամանակ: Այդ ժամանակ, ինչպես 2020-ից հետո ամեն Աստծու օր, տխուր եզրահանգումներ, դառը հումորներ ու խոր լռության ծեսեր էին տեղ գտնում մեր այդ համեստ, ընտանեկան ու անկախ ամեն ինչից՝ ուրախ սեղանի շուրջ: Բայց Յուկան գրեթե չէր խոսում: Հունիսին Յուկան զորակոչվեց բանակ, իսկ կարճ ժամանակ անց էլ դարձավ պայմանագրային: Նա զինվոր չէր ծնվել, ինչպես շատերը սիրում են գրել, բայց իրեն հատուկ լուռ համեստությամբ ու պատվով ընդունեց իր բաժին ծանրությունն ու թեթևությունը՝ սկզբից մինչև վերջ:
Բլոկադայի անխիղճ օրերին եթե Յուկան տուն էր գալիս, 8 հոգուն այդ մեկ սենյակում տեղավորող փոքրիկ տանը խնջույք էր՝ եղած-չեղած ամեն ինչով:
«Հիմա որ ներս մտնենք՝ միանգամից չհանես պեսոկները: Լուսինեին կասենք՝ կոֆե չե՞ս դնում, բայց՝ քաղցր: Ինքը կասի, որ շաքար չկա, հենց էդ պահին կհանես գրպանիցդ» -Մհերի հետ պլանավորել էինք Յուկաենց տան ճանապարհին, թե մեր ՄԵԾ անակնկալը՝ 5 փոքրիկ, 20 գրամանոց փաթեթներով շաքարներն ինչպես ենք նվիրելու, որ Յուկաենք շատ զարմանան ու շատ ուրախանան: 5 հատ 20 գրամանոց շաքար…
Բացի այդ, Յուկաենց տանը բլոկադայի դեռ քիչ թե շատ բարի օրերին միշտ պահվում էին շոկոլադե սալիկները, որոնք սպասում էին, թե երբ է Յուկան դիրքերից իջնելու, և այդ սուրբ սպասողականության մասին գիտեր անգամ տան ամենափոքրը՝ 6-ամյա Վահագը՝ միակ մարդը, որին դեռ չեն հասցրել փչացնել սովորական մահկանացուներիս վախերն ու համոզմունքները, և որը գիտի՝ Յուկան էլի ողջ է:
Յուկան միակն է մեր ամենաերջանիկ՝ ամուսնության օրվա նկարում, որը մեր՝ երկրային մահկանացուներիս շարքից բացակա է այսօր: Այդ օրը մենք նրա կրտսեր եղբորը՝ Վահեին էինք սպասում, բայց Վահեն մեզ «դավաճանեց» ու նրա փոխարեն եկավ Յուկան: Եվ գուցե դրա մեջ ինչ-որ տխուր նախախնամություն կար, որովհետև ինչպես որ այդ երջանիկ լուսանկարից, որում մեր միակ տենչանքը բլոկադայից ազատվելն էր, այնպես էլ հիմա մեր՝ գաղթածներիս շարքերից Յուկայի բացակայությունն է, որ կիսատ է թողնում բոլորիս: Չի թողնում, որ մենք՝ ազատության մասին այդքան երազածներս լիաթոք վայելենք այն: Որովհետև չենք կարող կիսել այն Յուկայի ու այդ թարմ հողաթմբերի տակ պառկած մեր բոլոր եղբայրների հետ:
Երբ եկավ Արցախից դուրս գալու իմ օրը, Յուկան տանը չէր:
«Խոխենքս լոխ տյուսերումը, տու էլ ես քիս» (երեխաներս բոլորը դիրքերում են, դու էլ ես գնում), -անվերջ թվացող սպասումից կարծես նեղացած, աչքերը մթագնած հայացքով ասաց Անգին բաբոն, ու ես վախեցա, շատ վախեցա:
Եվ այնուամենայնիվ, սեպտեմբերի 19-ին Յուկայի հեռանալը ես բնավ չէի սպասում. Ո՛չ մշտապես ճշմարտացի իմ ներքին ձայնով, ո՛չ հաճախ ինձ այցելող երազներով, ո՛չ անգամ մտքի ծայրով:
«Ոչինչ, դիրքում անջատում են հեռախոսը, իր ապահովության համար է, էլի կփորձեմ, էլի կփորձեմ»… ,-տասնյակ անգամներ Յուկային զանգելու անհաջող ամեն փորձից մտածում էի ես, բայց չէի զգում, ոչինչ էլ չէի զգում:
.…Մենք չենք զգում, ոչինչ էլ չենք զգում, երբ վտանգը մեր քթի տակ է: Մենք ասում ենք՝ վտանգը մոտ է, մենք բղավում ենք, մենք մեղադրում ենք, բայց անգամ շատ ազնիվ լինելու դեպքում, մենք չենք զգում, որ դա հենց մեր հոգու, մեր օջախի, մեր շարքերի մարդկանցից մեկին է դիպչելու այս անգամ, ամեն անգամ: Նրանք հեռանում են սարսափելի թեթևությամբ, և ոչ ոք չգիտի՝ այս անգամ ով է վճարելու մեր արածի ու չարածի գինը:
Իրոք, մի սարսափելի թեթևություն կա նրանց բոլորի հեռանալու ընթացքի մեջ: Մի պահ անգամ կասկած չառաջացնող, թե ուր որ է հեռանալու են: Այդպես էր Յուկայի դեպքում, այդպես էր նաև նրանից ոչ շատ հեռու ննջող մեր Հովոյի՝ հորաքրոջս տղայի դեպքում:
-Հովիկս էլ ա կռիվ գնացել…
-Է դե, հորքուր, Հովիկին ինչ պիտի լինի, -ասել էի 2020-ի հոկտեմբերին՝ Հովիկի հեռանալուց հաշված օրեր առաջ:
Չէ՞ որ նա ամենաուժեղն էր, ամենամեծը մեր ընտանիքում, ամենակարողն ու ամենապաշտպանվածը բոլորի սիրով ու ինքն իրենով:
Ու թեև Հովոն նույնպես Եռաբլուրում է հանգչում, ինձ համար նա հավերժ մնաց Արցախում, որտեղից երբեք չվերադարձավ, և գուցե դրա համար էր Արցախի օդն այդքան թեթև՝ այդքան ահռելի ծանրությունից հետո. միակ թեթևություն պարգևող վայրն ինձ համար վերջին երեք տարում:
Անհասկանալի թեթև ու հանգիստ էր նաև Էդգարի՝ մեր քեռի Արմենի որդու պատկերը Ստեփանակերտի այն գեղեցիկ պուրակում, որտեղ տղաների նկարներն էին շարված: Եվ իսկապես՝ նման պահերի մտածում ես, որ նրանցն է թեթևությունը, հրեշտակային թեթև քայլքը, և այդ մենք է, որ պետք է մտածենք, թե ինչ անել թիկունքում մնացած ավերակների, դատարկության ու ամենակարևորը՝ մեզ հետ:
***
Այս բոլոր խայտառակությունների մեջ մի ամոթ էլ կա, որը ոչ ոք չի կարողանում ո՛չ բարձրաձայնել, ո՛չ կուլ տալ: Ողջ մնալու ամոթը: Եվ սովորաբար դա բարձունքից չէ գալիս, ներքևներից է գալիս: Դա ավելի շատ զգում են նրանք, ովքեր մեզ հետ միասին ողջ են մնացել: Բայց դա ամենից շատ մնում է նրանց կյանքում, ովքեր բարձունքը իմաստավորել այդպես էլ չհաջողեցին: Ովքեր այդպես էլ չհասկացան, որ այն, ինչն իրենց մարմնով ծածկել էին թեթև քայլքով հրեշտակները՝ նյութական չէր:
Եվ, այնուամենայնիվ, մենք բոլորս ենք զգում դա՝ ողջ մնալու ամոթը: Ես, որ պատերազմից հինգ օր առաջ անցա ադրբեջանական անցակետը: Իմ Համոն, որը չէր անջատում հեռախոսը պատերազմի ոչ մի օր ու այնքան հպարտ էր ՊՆ պահեստում բեռնակրություն անում, կարծես անօդաչու էր խոցում: Մեր Հակոբը, որը հրաշքով է ողջ, բայց բարձունքում է ամփոփել լավագույն ընկերներին ու եղբայրներին: Իմ Մհերը, որը հասցրեց իր բարձունքից վայր իջնել և արել է ամեն ինչ, որ ողջ մնա, որովհետև ուղղակի խոստացել էր և որովհետև ուղղակի հերթական, երրորդ, չորրորդ կամ տասներորդ անգամ նրա «բախտը բերեց»:
Ոչ ոք դա չի խոստովանում, բայց բոլորս ամաչում ենք բարձունքի առջև, որ ողջ ենք մնացել: Մինչդեռ դա ամենամեծ պատիվն է բարձունքի համար: Մենք այդպես էլ գլխի չընկանք, որ մեղավոր ենք միայն, որ ժամանակին չբղավեցինք ճիշտ ուղղությամբ, չմեղադրեցինք ճիշտ հասցեով, չտեսանք ամենաակնհայտն ու վախեցանք մեր «ես»-ից՝ բարձունքի հողաթմբերը չշատացնելու համար: Մենք դա չենք անում, որովհետև անգամ շատ ազնիվ լինելու դեպքում, չենք զգում, որ դա հենց մեր հոգու, մեր օջախի, մեր շարքերի մարդկանցից մեկին է դիպչելու այս անգամ, ամեն անգամ: Մենք դա չենք անում, որովհետև գլխի չենք ընկել, որ մեր պապերի այս մի հայրենիքում քարերը բարձունքից վաղուց հանելու ժամանակն է, այստեղ քարերը դնում են հիմքերում:
Սոֆյա Հակոբյան