Ազատության վերջնագիծը
Շահանեն ազատության խորհրդանիշն էր։ Մանկապարտեզից սկսած և արդեն թատերական ինստիտուտում բոլորը գիտեին, որ նա ձգտում էր գայլային ազատության։ Նա չէր կարող փակվել տանն ու գիրք կարդալ։ Սիրում էր կարդալ, բայց սարերի գագաթներին, գետափերին, ծառերին բարձրացած, և ոչ այն, ինչ հանձնարարում էին։ Նա չէր կարող անհոգ պառկել ու երաժշտություն լսել։ Սիրում էր երաժշտություն, բայց վազելուց՝ ականջակալներով, կամ բարձր դմփդմփոցներով, երբ ընկերներով ինքնամոռաց պարում էին։ Պարերը վերջանում էին կոկտեյլներով, ծիծաղով, տաք կամ թաց ասֆալտին բոբիկ վազելով ու գզգզված գանգուրներով։ Նրա երազկոտ կապույտ աչքերին շատերն էին սիրահարվում։ Բայց նա գլուխն էր գցել, որ ազատությունն է իր տարերքն ու այն միակը, ում ինքը սիրահարվել է ծնված օրվանից։
Մի փոքր տան մեջ ապրում էին ինքը, տատը, հայրն ու մայրը, երկու եղբայրները, մեծ եղբոր կինն ու երկու երեխաները։ Ո՞վ գիտե, գուցե հենց տան անդամների շատությունն էր նրան բերել, կանգնեցրել ազատատենչ համոզումներին դեմ հանդիման։ Տան, շենքի, թաղի ու փոքր քաղաքի քննարկումները սկսվում ու ավարտվում էին Շահանեի՝ տանը մնալու անհանգստություններով, որոնց նա սկզբում արձագանքում էր գոռոցներով, որոշ ժամանակ անց՝ համաձայնությամբ, հետո՝ անտարբերությամբ, ինչից ահել-ջահել խառնվում էին իրար։ Մի օր, երբ ինքն ու տատը տարօրինակ պատահականությամբ տանը մենակ էին, տատը կարողացավ խախտել Շահանեի կանոնակարգն ու շպարվելիս նրան ընդհատեց։
-Ամուսնացիր, Շահանե ջան, համ հորդ հոգսը կթեթևանա, համ էլ դու կտեղավորվես, խիղճներս կհանգստանա։
Հոր հոգսը թեթևացնելու գաղափարն առաջին անգամ էր լսում։ Երբևէ չէր մտածել, որ ինքը հոգս է։ Հայրն այդպես ցույց չէր տվել։ Ինքն էլ արդեն մի քանի տարի աշխատում էր, փորձում էր ոչ ոքի նեղություն չտալ։ «Բայց ոչ մեկին սիրտս չի կպնում, -տատու խոսքերից հետո իր համար արդարացումներ էր փնտրում, -սիրելն էլ հո համոզելով չի՞։ Մի օր, երբ իսկապես սիրեմ, կգնամ էլի, էս տանը չեմ մնա»։ Վերջին միտքը Շահանեին նոր խայծ տվեց։ «Էս տանը չեմ մնա», -կրկնում էր նա վազելիս, կարդալիս, սովորելիս, աշխատելիս, երթուղայինում կես ոտքի վրա կանգնած երթևեկելիս։ Այնքան կրկնեց, որ որոշեց հեռանալ տանից ու առանձին ապրել։ Այդ որոշումը հերթական հարվածն էր։ Չդիմացան։ Վեճ, կռիվ, անհամաձայնություն։ Այդ ժամանակ չամուսնացած եղբոր ընկերը՝ մի քիչ լայն ուսերով, մի քիչ կլորիկ, մի քիչ բարձրահասակ, մի քիչ էլ՝ խեղճ, մտավ իրենց տուն։ Նա վաղուց էր աչքերը Շահանեի շուրջը պտտացնում, բայց Շահանեի մայրն այս մեկի հետ համաձայն չէր։
-Ով ուզում է, լինի, միայն ոչ Վրույրը։ Նրա մորը ես լավ գիտեմ։ Քեզ էլ լավ գիտեմ։ Երկու զանգակ խեղճ Վրույրի ոսկորները կհաշվեք։
-Արի գնանք այստեղից, -ասաց Վրույրը՝ տեսնելով Շահանեի հուզված աչքերը։
-Ո՞ւր։
-Մեր տուն։ Որպես իմ կին։
Սիրելու հարցում երբևէ հաջողելու հույսը կորցրած՝ Շահանեն գնաց։ Փախավ։ Խաբեբայի պես, որը փախչում է անգամ իր ստվերից՝ փախավ տնից, բամբասողներից, գլուխները տմբտմբացնողներից։ Վրույրի մայրը մի ալյումինե մատանի նվիրեց նորահարսին՝ որպես ազատության վերջնագիծ։ Շահանեն, որքան էլ անտարբեր լիներ իր շուրջը կատարվող դեպքերի հանդեպ, գոնե գիտեր, որ ամուսնական մատանին պետք է կրել սիրով,այն պետք է գոնե ալյումինե չլիներ։ Այն պահեց դարակում՝ երբեք չհանելու տեսլականով։
Շահանեի փախուստից երկու ժամ էր անցել։ Տան իրարանցումը հանդարտվել էր։ Տատը թեթևացած շունչ էր քաշում։ Եղբոր կինն ու երեխաները խոհանոցում խնամականչի պատրաստություն էին տեսնում։ Մայրը ծնկներին խփելով՝ աջուձախ էր գնում։ Եղբայրները նարդի էին խաղում՝ ասես ոչինչ չէր պատահել։ Հայրը․․․ մենակ կանգնել էր պատշգամբում։ Չորրորդ հարկից ներքև թափվող արցունքները չէր սրբում, որ ձեռքերի շարժումներից անցորդներն ու հետևում շարժման մեջ գտնվող ընտանիքը չնկատեին լացը։ Շահանեն գնացել էր։ Իսկ ինքն ի՞նչ էր անելու։ Իսկ ինքն ի՞նչ արեց, որ չգնար։ Գոռաց, ճչաց, կոտրեց սեղանին դրված բաժակները, ափսեները, ծաղկամանները։ Հարսը երեխաներին տարավ, փակեց ննջասենյակում։ Ախր այդ հարսն էլ ուրիշի աղջիկն էր։ Ի՞նչ մեղք ուներ, որ Շահանեի թևերը կտրվել էին։ Հետո՞ ինչ, որ ինքն այդ թևերից չէր էլ ունեցել, ու չէր կարողանում հասկանալ, թե ի՞նչ գործ ունի այդ տարիքում չամուսնացած տալն իր տանը, մի տանը, որտեղ ծնվել, մեծացել ու թևեր էր առել Շահանեն։
-Ես գնում եմ աղջկաս բերեմ։ Էրեխուս թևերը կկտրեն։ Էդ անհոգիները չեն էլ պատկերացնում, որ առանց թևերի, առանց թռչելու էրեխես չի ապրի։ Գնում եմ։
Եղբայրները խառնվեցին իրար, շուռ տվեցին նարդին։ Հարսը, երեխաներին մոռացած, վազեց դռան կողմը։ Տատը շյուղերը գցեց։ Միայն մայրը մնաց այնտեղ, որտեղ կանգնած էր, ներսում թաքուն հույս ունենալով, որ տանեցիներին չի հաջողվի կանգնեցնել ամուսնուն։ Չնայած վախենում էր, որ եթե տանեցիներին չհաջողվի, շենքի ժողովրդին կհաջողվի։ Շենքում էլ չկարողանան՝ թաղում հաստատ հետ կպահեն։ Ու պահեցին։ Ամբողջ գիշեր մարդ ու կին լաց եղան իրենց թուլության վրա, որ մի աղջիկ էլ չեն կարողացել պահել։
-Էդ աղջկան պետք ա ստեղից կտրել, -մի սիրուն օր որոշեց Վրույրի մայրը։
Իր գործի գիտակն էր։ Տոմսերը կազմակերպեց, վերցրեց երեք տղաներին ու հարսներին, գնացին արտերկիր։ Արտերկիրը սիրուն փողոցներով ու գունավոր լույսերով տեղ չէր։ Մի կորած գյուղ էր, որի անունը միայն տեղացիները կարող էին անսխալ ասել։ Շահանեն հավ էր պահում, տան բոլոր անդամների շորերից կիտված լվացքն էր անում, իր որդու հետ ձու էր վերցնում հավաբնից, խաշում, կերակրում ու ուրախանում, որ այդ օրն էլ քաղցած չմնացին։ Որդուն ասում էր, որ եթե իր հավերը լինեին, բաց կթողներ։
-Մամ, իսկ դու մամա ունե՞ս։
-Ունեմ, տղես։
-Իսկ քո՞ւրիկ, ապերի՞կ։
-Երկու եղբայր ունեմ։
-Իսկ ես ինչո՞ւ չունեմ։
-Որովհետև ես ուզում եմ մենակ քեզ ամենաշատը սիրել։
Թմրած խաղաղություն կար Շահանեի աչքերում։ Էլ չէր կարդում, չէր երգում, չէր պարում, բայց որդի ուներ։ Որդին նրան ուժ ու սեր էր տալիս։ Որդու թևերի համար նպաստավոր ամեն պայման փորձում էր ստեղծել՝ իր կարողացածի չափով։ Մոռացել էր, որ հույզեր ուներ։ Չէր բողոքում ու հազվադեպ տեղի ունեցող մոր հետ հեռախոսազրույցներում, որի պարտադիր վկան էր Վրույրի մայրը, առավելագույն սառնությամբ էր պատմում որդու մեծանալու մասին։ Ու քանի որ ինքն ու Վրույրի մայրը զանգակ էին, Վրույրը՝ խեղճ, ինչպես մայրն էր նկատել, այդ խեղճությունով Շահանեի թևերն ամրացնելու ու ավելի արագ թափահարելուն սովորեցնելու փոխարեն սահուն դանդաղությամբ չորացնում էր, չորությունից փշրված կտորները՝ անխնա թափում։
-Սիրո՞ւմ ես ինձ, -երբեմն-երբեմն հարցնում էր նա Վրույրին։
-Սիրում եմ, -պատասխանում էր Վրույրն ու մտքի ծայրով չէր էլ անցկացնում, որ դիմացինի զգացողություններին անհիմն կասկածում է նա, ով կեղծ է իր վերաբերմունքի մեջ։ Անկեղծ սիրողը նույն անկեղծությունն է ակնկալում։ Գուցեև չի էլ ակնակալում, այլ նրա համար աքսիոմի պես ակնհայտ է լինելիքը։
Մեկ-մեկ գիշերները ներսի ազատատենչը գլուխ էր բարձրացնում։ Որոշում էր որդու հետ փախչել։ Երբ հասնում էր տան դռանը, հասկանում էր, որ դռնից այն կողմ օտար տեղում իր նման չեն գայլերը։ Վայրի են։ Կհոշոտեն իրեն էլ, իր աչքերն ունեցողին էլ։ Ցերեկներն ավելի համարձակ էր ազատության նոպաների ժամանակ։ Երբ առաջին անգամ մի սիրուն ցերեկ որդու հետ փախավ տանից, տանեցիները, որոնք երբեք հարազատներ չդարձան, մի երկու ժամով իրենց կորցրին, վերադառնալուց հետո մի երկու ժամով էլ խելքները գլուխները հավաքեցին։ Երկրորդ անգամ՝ ավելի կարճ ժամանակով, երրորդ անգամ որոշեցին՝ ոնց գնացել է, այդպես էլ կգա։ Շահանեն օր օրի ավելի էր ատում իր երազած ազատությունը։ Ամեն օր սարսափում էր մտքից, որ կարող է գալ մի օր, երբ ինքն այլևս չի սիրի այն։ Սերը, որը վերածվում է ատելության, կարո՞ղ է նորից վերածվել սիրո։ Սեր դարձած ատելությունն ունակ է կրկին ատելության փոխակերպվելու, բայց հակառակը՝ երևի չի լինում։
Տղան արդեն տասնյոթ տարեկան էր։ Մի օր Շահանեի ներսում արթնացած ինչ-որ բզզոց ստիպեց նրան համոզել Վրույրին՝ երեքով թատրոն գնան։ Մազերը հարդարեց, շպարվեց՝ ինչը միակ չդադարած սովորությունն էր, ու գնացին։ Տան անդամների՝ պատ կազմած հայացքները ճեղքեցին ու գնացին։ Թատրոնից հետո երկար քայլեցին, ծիծաղեց։ Վաղուց իր ականջները չէին լսել կարոտած ծիծաղը, որի հետ կարծես անծանոթներ լինեին։ Այնքան մտերմացան, որ հրաժեշտը չափից դուրս դաժան տրվեց։ Վերադարձին․․․ ավտովթար։ Լաց, աղաղակ, փակված հայելիներ, դառը երաժշտություն, չլցվող դատարկություն․․․
Որդու և Վրույրի մահից հետո որոշեց այլևս չներկել մազերը։ Չորոշեց։ Այդպես ստացվեց։ Շահանեն այլևս ի զորու չէր որևէ որոշում կայացնելու։ Էլ չշպարվեց։ Շպարը գունավոր կյանք է սիրում։ Իսկ նրա սև ու սպիտակ կյանքի հետ շպարը չէր կարող հաշտ լինել։ Ամիսներ անց բացահայտեց, որ գլխին սև մազեր չունի։ Գուցե վաղո՞ւց էր, ինչ չուներ, ու պարզապես չէր նկատել։
Տարիների մեջ դարսվող օրերն ուղեկցվում էին մեռելային լռությամբ։ Շուտով հիսունը կբոլորեր։ Գիշեր էր։ Բաց պատուհանի մոտ կանգնած թեյում էր։ Խմեց տաք թեյն, ու այն առաջին անգամ վերջացավ, երբ դեռ տաք էր։ Դատարկ բաժակից շարունակում էր դուրս գալ գոլորշին ու խոնավացնել չորացած աչքաթաղանթը։ «Իսկ եթե այս գոլորշին այնքան բարձրանա, որ ճանապարհին հանդիպած ամպերին չմիաձուլվի ու հասնի աստղերին, որ վերցնի աստղերի փոշին ու այդ փոշուց լույս ճառագող պարան սարքի ինձ համար։ Ես կձգվեմ պարանով, որը միայն ինձ է տեսանելի։ Ուրիշները կտեսնեն ինձ թռչելիս։ Ինչ սիրուն կլինի նրանց զարմանքը։ Աշխարհում ինչքան սիրուն բաներ կան։ Այնքան սիրուն բառեր կան, որոնցով ափսոսում ենք խոսել։ Այնքան սիրուն ձայներ, ծաղիկներ, հա, ու սիրուն մարդիկ էլ կան, որոնց կարելի է սիրել։ Մենք չենք տեսնում նրանց։ Ես սիրուն էի այն ժամանակ, երբ երջանիկ էի։ Իսկ ես երջանիկ էի, երբ ազատ էի։ Իսկ ե՞րբ էի ազատ։ Երևի երբ մենակ էի։ Ես մենակության մեջ էի ազատ։ Ես հեռանում եմ այստեղից։ Այս տունն էլ, իմ հայրական տունն էլ մարմնիցս առանձնացրել են հոգիս։ Ես հեռանում եմ՝ հոգիս գտնելու համար։ Ես մարմին եմ դարձել՝ սնվող, շնչող մարմին»։
Լուսաբացին առանց զարմանքի ուղեկցվեց Վրույրի մոր բացահայտումը, որ Շահանեն գնացել է։ Ըստ նրա՝ դեռ մի բան էլ ուշացել էր։
Վերադարձավ հայրենիք։ Դժվար էր։ Վերադարձը մի տեղ, ուր սպասող չկա, վերադարձ չէ, տեղափոխություն է։ Որպես դերասանուհի նրան ոչ ոք չէր ճանաչում։ Ի՞նչ կարող էր անել՝ կարդալ, ոչ պրոֆեսիոնալ երգել, խաղալ։ Այն ժամանակ գլխին տանիք ուներ, հիմա դա էլ չկար։ Բայց անելանելի իրավիճակներում ելք գտնելը նրա տարերքն էր։ Սկսեց ափսեներ լվանալուց։ Հետո ձայնագրեց ընթերցած գրքերն ու վաճառեց։ Երբ քիչ հավաքած գումար ուներ, որոշեց թատերական խմբակ բացել։ Հարկավոր էր գովազդել «Շանե» խմբակի գոյությունը։ Ոտքով անցնում էր բոլոր դպրոցներով, համալսարաններով, ձեռագիր գրված պաստառներ էր ամրացնում բակերում։ Խմբակը սկզբում բացօթյա էր։ Ամիսներ անց խմբակ հաճախող մի աղջկա աչքերում տեսավ իր երազանքներից։ Գրկեց, սեղմեց սրտին ու լաց եղավ։ Քիչ անց նկատեց, որ աղջկան սպասում են։ Սպասողն աղջկա պապիկն էր՝ իր եղբայրը։ Աղջիկը վազեց պապիկի մոտ, թռավ գիրկը, ստացավ կոնֆետն ու գնացին։ Եղբայրը չճանաչեց։ Այդ գիշեր Շահանեն հայելին ձեռքից չդրեց։ Փոխվել էր։ Գիտեր։ Բայց արդյո՞ք այնքան, որ եղբայրը չճանաչեր։ Մազերը ճերմակ էին։ Շպարված չէր։ Ոսկորներն ավելի երևացող էին։ Բայց աչքերը հո նույնն էին։ Եկավ այն համոզմանը, որ չճանաչեց, որովհետև չուզեց։
Մի քանի տարի անց Վրույրի մայրը մահացավ։ Գնաց։ Ոչ ոք չէր լացում։ Անսովոր թաղում էր։ Թոռները վազվզում էին՝ չհասկանալով, թե ինչ էր կատարվում։ Հարսները խանութ-խոհանոց-վարագույր-սենյակ վազքի մեջ էին։ Ինքը հյուր էր։ Սրտի խորքում նախանձեց Վրույրի մորը, որ թեև իր հանդեպ անտարբեր, գուցե ամեն մեկը հենց իր համար, բայց շուրջը վազվզողներ ուներ։ Նախանձեց, սակայն շուտով մոռացավ իր զգացողությունների մասին։
Խմբակը վերածվել էր թատրոնի։ Շահանեն սեփականատեր էր և տնօրեն։ Ուներ ազատություն, մենակություն, նվաճած բարձունքներ ու տուն։ Դեմքն ու ձեռքերը դողում էին տարիների հոգնությունից։ Բայց այդ դողը չէր խանգարում նրա պատմությանը քիչ թե շատ ծանոթներին նրան համարել ուժեղ կին՝ հոգեպես, ֆիզիկապես, կամային դրսևորումներով։ «Իսկ ո՞ր ուժեղ կնոջից են հարցրել՝ արդյո՞ք նա ուզում է այդչափ ուժեղ լինել, -մտածում էր նա գրեթե ամեն անգամ իր հասցեին հնչող հաճոյախոսությունը լսելիս։ -Տղամարդիկ բնությամբ ուժեղ էակներ պետք է լինեն, կանայք՝ թույլ։ Դա նորմալ է։ Դա անհերքելի է։ Երբ տղամարդը շեղվի իր բնությունից և վերածվի թույլ էակի, արդյո՞ք կարժանանա նույն հիացմունքին, ինչ կինը՝ բնությունից շեղվելով՝ ուժեղ էակ դառնալիս։ Չնայած դա էլ հարաբերական ու անհատական է։ Է՜հ, Վրույր․․․»։ Ուժեղությանը հակառակ՝ տարիներ անց նորից նրան պատել էր այն նախանձը, որն ունեցել էր Վրույրի մոր հանդեպ։ Մի բութ սղոցով միտքը կեղեքում էր հոգին, ասելով, որ ազատությունը մենակությունը չէ, որ մենակությունը մենությունը չէ։ Իսկ իր ազատության վերջնագիծը մենությունն էր։ Գիտակցում էր, որ հայտնվել էր մենության ճիրաններում, երբ իր թատրոնում տեսնում էր հայացքով գրկված հանդիսատեսների՝ տատ ու թոռ, մայր ու դուստր, ծեր ամուսիններ՝ սիրահարված իրար ու կյանքին։ Գիտակցությունն ավելի ու ավելի էր ոգևորվում իր կտտանքներում, երբ տուն էր մտնում։ Երբ թեյը մենակ էր խմում, ֆիլմը դիտում էր՝ առանց քննարկելու, առանց գլուխը մեկի ուսին դնելու, երբ տանը մոռացած թուղթը միայն ինքը կարող էր վերցնել, երբ հիվանդ ժամանակ կոտրվող մարմինը սպասում էր կոտրված ձեռքերով սպասարկած դեղին, երբ հողն իրեն էր սպասում, ինքը՝ հողին, հասկանում էր, որ իր շուրջը թեկուզ անտարբեր վազվզողներ չեն լինելու։ Հասկանում էր, որ ազատությունը սիրելի մարդիկ ունենալն է, ներսիդ սերը նրանց նվիրելն է, նրանց սերն ընդունելն է։
Սիրանուշ Զախարյան