Ավելի քիչ, քան մեկը
Հուսահատության պատճառով անցյալը վերակենդանացնելու բոլոր փորձերը նման են կյանքի իմաստը ըմբռնելու ջանքերին․ դու երեխայի նման փորձում ես բռնել բասկետբոլի գնդակը, իսկ այն սահում է ձեռքիցդ։
Կյանքիս մասին քիչ բան եմ հիշում, իսկ այն ինչ հիշում եմ, քիչ է։ Գլխումս հայտնված մտքերի մեծ մասը սահմանափակվում էին դրանց ի հայտ գալու ժամանակով։ Եթե այդպես չէ, ապա այդ մտքերը շատ ավելի լավ ուրիշներն են արտահայտել։ Գրողի կենսագրությունը լեզվի հիմքում է ընկած․ հիշում եմ, որ, օրինակ, երբ տասը կամ տասնմեկ տարեկան էի, մտքովս անցավ, որ Մարքսի՝ «Ոչ թե մարդկանց գիտակցությունն է որոշում նրանց կեցությունը, այլ, ընդհակառակը, հասարակական կեցությունն է որոշում նրանց գիտակցությունը» ասացվածքը ճշմարիտ է միայն այնքան ժամանակ, քանի դեռ գիտակցությունը չի տիրապետել օտարացման արվեստին։ Այդուհետև գիտակցությունն ապրում է ինքնուրույն ու կարող է և՛ կարգավորել, և՛ անտեսել գոյությունը։ Այդ տարիքի համար սա, անշուշտ, հայտնագործություն էր, բայց կարիք չկար այն անգամ նշել, քանզի մյուսները հավանաբար ավելի լավ էին ձևակերպել: Եվ արդյոք այդքան կարևոր է, թե ով է առաջինը հասել հոգևոր սեպագրի առանցքին, որի հիանալի օրինակն է «լինելն է որոշում գիտակցությունը»։
Այսպիսով, ես սա գրում եմ ոչ թե կյանքի տարեգրությունը պարզաբանելու համար (չկա նման բան, իսկ եթե կա, ուրեմն աննշան է և, հետևաբար, դեռ աղավաղված չէ), այլ ավելի շատ այն պարզ պատճառով, որի համար գրողը գրում է ընդհանրապես. խթանել լեզուն կամ ինքդ քեզ՝ մի այլ լեզվով, այս դեպքում՝ օտար լեզվով: Այն, ինչ ես հիշում եմ, ավելի է փոքրանում, երբ ես այն հիշում եմ անգլերեն:
Նախ և առաջ, ես պետք է ապավինեմ իմ ցուցիչներին, որոնք ասում են, որ ես ծնվել եմ 1940 թվականի մայիսի 24-ին Ռուսաստանում՝ Լենինգրադում, թեև ես ատում եմ քաղաքի այս անունը, որը վաղուց խոսակցականում անվանվում է Պյոտր (Պիտեր, խմբ․): Մի հին երկտող կա՝
Old Peter,
Boca povyter.
Ազգային գիտակցության մեջ այս քաղաքն, անկասկած, Լենինգրադն է՝ իր բովանդակության գռեհկության աճով այն օրեցօր ավելի ու ավելի է Լենինգրադ դառնում։ Բացի այդ, ռուսական ականջի համար «Լենինգրադ» բառն այժմ նույնքան չեզոք է հնչում, որքան «շինարարություն» կամ «երշիկ» բառը։
Ես, սակայն, նախընտրում եմ նրան Պիտեր անվանել, քանի որ հիշում եմ այն ժամանակները, երբ նա նման չէր Լենինգրադին։ Դա պատերազմից անմիջապես հետո էր։ Շենքերի մոխրագույն, բաց կանաչ ճակատներ՝ փամփուշտներից և բեկորներից մնացած անցքերով, անվերջ դատարկ փողոցներ՝ հազվագյուտ անցորդներով և մեքենաներով․ քաղցած լինելու փայլը և արդյունքում՝ ավելի մեծ վստահություն, եթե կուզեք, կոչենք այն դիմագծերի ազնվականություն: Նիհար, կոշտ դեմքն ու գետի վերացական փայլն արտացոլվում էին նրա մութ պատուհանների աչքերում։ Փրկվածը Լենինի անունով կոչվել չի՛ կարող։
Այս հոյակապ փշրված ճակատների հետևում` հին դաշնամուրների, մաշված գորգերի, ծանր բրոնզե շրջանակների մեջ փոշոտ նկարների, կաթսայի վառարանից մազապուրծ կահույքի մնացորդների մեջ (առաջինը մահացան աթոռները), կյանքը թույլ փայլում էր: Եվ ես հիշում եմ, թե ինչպես դպրոց գնալու ճանապարհին, անցնելով այս ճակատների կողքով, ես ընկղմվեցի երևակայությունների մեջ, թե ինչ է կատարվում ներսում՝ հին, ուռած պաստառներով սենյակներում:
Պետք է ասեմ, որ այս ճակատներից և սյունասրահներից՝ դասական, Արտ Նովո (Art Nouveau) ոճով, էկլեկտիկ, իրենց սյուներով, որմնասյուներով, առասպելական կենդանիների և մարդկանց սվաղված գլուխներով՝ իրենց զարդանախշերից ու կարիատիդներից (սյունարձան՝ կանգնած կնոջ կերպարանքով, խմբ․), որոնք կրում են պատշգամբները, իրաններից՝ մուտքերի խորշերում, ես ավելի շատ բան իմացա աշխարհի պատմության մասին, քան ավելի ուշ՝ որևէ գրքից: Հունաստան, Հռոմ, Եգիպտոս.․․ նրանք բոլորն այստեղ էին, և բոլորը պահպանում էին հրետանային ռմբակոծության հետքերը: Իսկ գետի մոխրագույն հայելին, երբեմն հոսանքի դեմ փչող քամիով, ինձ ավելի շատ պատմում էր անսահմանության ու ստոիցիզմի, քան մաթեմատիկայի ու Զենոնի մասին։
Այս ամենը շատ քիչ առնչություն ուներ Լենինի հետ, որին, ենթադրում եմ, ես չէի սիրում առաջին դասարանից, ոչ այնքան նրա քաղաքական փիլիսոփայության և գործունեության պատճառով, որը ես 7 տարեկանում քիչ էի պատկերացնում, որքան նրա ամենուր տարածված կերպարների պատճառով, որոնք զբաղեցնում էին ոչ միայն գրեթե բոլոր դասագրքերը, այլև դասարանների գրեթե բոլոր պատերը, դրոշմանիշները, փողը և Աստված գիտի, թե ուրիշ ինչ՝ տարածելով նրան տարբեր տարիքների և կյանքի տարբեր փուլերի վրա։ Շիկահեր գանգուրներով փոքրիկ Լենինն ամենուր էր, ինչպես մի քերովբե։ Ապա՝ Լենինը 30-40 տարեկան՝ ճաղատ ու լարված, դեմքի այդ անհեթեթ արտահայտությամբ, որը կարելի է շփոթել ամեն ինչի հետ՝ գերադասելի էր ասել նպատակասլացության հետ: Այս դեմքը հետապնդում է յուրաքանչյուր ռուսի, որն առաջարկում է մարդու արտաքինի որոշակի նորմ, քանի որ այն ամբողջովին զուրկ է անհատականությունից: Հետո՝ տարեց Լենինը, ճաղատ, սեպաձև մորուքով, մուգ եռյակով, երբեմն ժպտացող, բայց որն ավելի հաճախ դիմում էր «լայն զանգվածներին» զրահամեքենայից կամ ինչ-որ կուսակցության համագումարի ամբիոնից՝ մեկնած ձեռքով։
Ես ամենևին էլ չեմ հավատում, թե բնավորության դրսևորման բոլոր բանալիները թաղված են մանկության տարիներում: Միևնույն ժամանակ ռուսների երեք սերունդ ապրում էր կոմունալ բնակարաններում ու նեղ սենյակներում, և երբ մեր ծնողները սիրով էին զբաղվում, մենք ձևացնում էինք, թե քնած ենք։ Հետո եղավ պատերազմը, սովը, մահացած կամ հաշմանդամ հայրերը, կորացած մայրերը, կշեռքի վրա գտնվող պաշտոնական ստերը և ոչ պաշտոնական տները։
Դաժան ձմեռներ, տգեղ հագուստներ, մեր թաց սավանները, որ հրապարակային կախում էինք ճամբարներում և նման հարցերի հանրային քննարկումները։ Այնուհետև ճամբարի վրա կարմիր դրոշ բարձրացվեց։ Եվ ի՞նչ։ Մանկության այս ամբողջ ռազմականացումը, այս չարաբաստիկ հիմարությունը, այս ամբողջ սեռական զբաղմունքը (տասը տարեկանում մենք ցանկացել ենք մեր ուսուցիչներին) մեծապես չի ազդել մեր էթիկայի և գեղագիտության վրա, ինչպես նաև սիրելու և տառապելու մեր կարողության վրա: Ես հիշում եմ այս բաները ոչ այն պատճառով, որ դրանք համարում եմ ենթագիտակցության բանալիներ, և, իհարկե, ոչ մանկության կարոտից ելնելով: Ես հիշում եմ դրանք, որովհետև նախկինում երբեք նման բան չեմ արել, քանի որ ուզում եմ դրանցից մի քանիսը պահել՝ գոնե թղթի վրա:
Եվ նաև այն պատճառով, որ հետ նայելն ավելի շահավետ զբաղմունք է, քան առաջ նայելը: Պարզ ասած, վաղն ավելի քիչ գրավիչ է, քան երեկը: Անցյալը չգիտես ինչու չի շնչում այնպիսի հրեշավոր միապաղաղությամբ, ինչպես ապագան։ Ապագան, իր բազմազանության տեսանկյունից, քարոզչություն է։ Նաև խոտ է:
Ձեր գիտակցության իրական պատմությունը սկսվում է առաջին ստից: Ես հիշում եմ իմը։ Դա դպրոցի գրադարանում էր, որտեղ ես պետք է լրացնեի ընթերցողի քարտը: Հինգերորդ կետը, իհարկե, «ազգությունը» էր։ Յոթ տարեկան էի, ես լավ գիտեի, որ հրեա եմ, բայց գրադարանավարին ասացի, որ չգիտեմ ազգությունս։
Կասկածելի ցուցադրողականությամբ նա առաջարկեց տուն գնալ և ծնողներիս հարցնել. ես այլևս երբեք չվերադարձա այդ գրադարան, թեև նման քարտով ուրիշ գրադարանների ընթերցող դարձա։ Ես չէի ամաչում հրեա լինելուց և չէի վախենում դա ընդունել։ Դասարանական օրագրում պարունակվում էին մեր անունները, ծնողների անունները, տան հասցեները և ազգությունները, և ուսուցիչը պարբերաբար «մոռանում էր» սեղանին դրված օրագիրն ընդմիջման ժամանակ: Եվ հետո, մենք անգղների պես հարձակվում էինք հենց այս էջերի վրա. դասարանում բոլորը գիտեին, որ ես հրեա եմ: Բայց յոթ տարեկան տղաների մեջ հակասեմականությունն այնքան էլ կարևոր չէ։ Բացի այդ, ես բավականին ուժեղ էի տարիքիս համար, և իմ բռունցքներն այն ժամանակ մեծ նշանակություն ունեին։ Ես ամաչում է հենց «հրեա» բառից՝ անկախ դրա բովանդակության նրբություններից:
Բառի ճակատագիրը կախված է համատեքստերի բազմությունից, օգտագործման հաճախականությունից: Տպագիր ռուսերենում «հրեա» բառը նույնքան հազվադեպ էր, որքան «տրանսուբստանտացիա» կամ «ագորաֆոբիա»: Ընդհանրապես, իր կարգավիճակով դա մոտ է հայհոյանքին կամ վեներական հիվանդության անվանմանը։ Յոթ տարեկան երեխան բավականաչափ բառապաշար ունի այս բառի հազվադեպությունը զգալու համար, և իրեն դրանով անվանելը չափազանց տհաճ է. ինչ-ինչ պատճառներով դա վիրավորում է պրոզոդիկ զգացումը: Հիշում եմ, որ ինձ համար միշտ ավելի հեշտ է եղել «հրեա» բառը. այն ակնհայտ վիրավորական է, հետևաբար՝ անիմաստ, նրբերանգներով ծանրաբեռնված։ Ռուսերենում միավանկ բառն էժան է։ Բայց երբ ավելացվում են վերջածանցներ, վերջավորություններ կամ նախածանցներ, այդ ժամանակ է, որ բմբուլն ու փետուրները թռչում են: Սա ամենևին էլ չի նշանակում, որ այդ զգայուն տարիքում ես տառապել եմ իմ՝ հրեա լինելուց, պարզապես իմ առաջին սուտը կապված էր իմ ինքնության սահմանման հետ:
Վատ սկիզբ չէ։
Ինչ վերաբերում է հակասեմիտիզմին, որպես այդպիսին, այն ինձ քիչ էր հուզում, քանի որ այն հիմնականում գալիս էր ուսուցիչներից, այն ընկալվում էր որպես մեր կյանքում նրանց բացասական դերի անբաժանելի կողմը. Եթե ես կաթոլիկ լինեի, կցանկանայի, որ նրանցից շատերը այրվեին դժոխքում: Ճիշտ է, որոշ ուսուցիչներ ավելի լավն էին, քան մյուսները, բայց քանի որ նրանք բոլորն էլ մեր առօրյայի տերն էին, եկեք նեղություն չկրենք նրանց տարբերակելու հարցում։ Չգիտես ինչու, ես երբեք չէի կարող լուրջ վերաբերվել խոսքային հարձակումներին, հատկապես տարիքային այդքան մեծ տարբերությամբ մարդկանցից: Ըստ երևույթին, ծնողներիս բարբաջանքներն ինձ շատ են կոփել։ Բացի այդ, ուսուցիչներից ոմանք իրենք էլ հրեաներ էին, և ես նրանցից ոչ պակաս էի վախենում, քան մաքուր ռուսներից։
Սա անհատականության կրճատման ընդամենը մեկ օրինակ է, որը, նույն լեզվի հետ միասին, որտեղ բայերն ու գոյականները փոխվում են նույնքան ազատ, որքան դուք համարձակվում եք խառնել դրանք, իսկ մենք դաստիարակվել ենք այնպիսի համապարփակ երկիմաստ զգացումներով, որ մեր անցած այդ տասը տարին մեզ տվեց ոչ ավելի, քան ջրմուռի կամքի ուժն է։ 4 տարին բանակում (19 տարեկանում են զինծառայող դառնում) ամբողջացնում է պետությանը հանձնվելու գործընթացը։ Հնազանդվելը դարձավ մեր թե՛ առաջին, թե՛ երկրորդ էությունը։
Թարգմանությունը՝ Լյուսիլ Ջանինյանի