Աստված էս կրակին ջուր թափե մարե…
Սուրբ Տիրամայր եկեղեցին Վան քաղաքի հնագույն սրբավայրերից էր։ Նրա հարևանությամբ կար մի կրթարան, որ «Հիսուսյան» մայր վարժարան էին ասում:
Հենց այդ վարժարանում էր գրաճանաչ դարձել Մարգարիտը, խուճուճիկ հյուսքերով, խլրտուն սևորակ աչուկներով, այտերին փոսիկ, նկարած գեղեցկուհի Մարգարիտը, որ ամեն կիրակի, մոր ձեռքը բռնած, չհասկանալով էլ թե ինչ ասել է Աստծո խոսք ու պատարագ, մտնում էր եկեղեցի, հետևում մոր շարժումներին, փորձում կրկնօրինակել, որ սկզբում այնքան էլ լավ չէր ստացվում, ապա, եկեղեցուց դուրս գալուց հետո մոր հետ միասին կրկնում էր.
-Աստված էս կրակին ջուր թափե մարե…
Էլի բաներ էր շշնջում մայրը, բայց մանկական հիշողության մեջ չէին գրվում այդ բաները. գույնզգույն քարերով զարդարված մի գիրք էր հիշում, նաև հիշում էր, որ մայրն ասում էր` Մալխասին է երդում տվել, ձեռքը Մալխասին դրած:
Երբ արդեն հասուն օրիորդ էր, ու խելքը շատ բան էր կտրում, մի օր տեսավ ու լսեց, թե ինչպես է քահանան ասում.
-Մեր եկեղեցում պահվող «Մալխաս» հրաշագործ ավետարանի զորությամբ խաղաղություն եմ հայցում Վերինից:
Հասկացավ, թե ինչ է «Մալխասը», որ միամտաբար մտածել էր, թե իր չտեսած հոր անունն է թերևս ամեն անգամ տալիս մայրը…
Ոչ մի անգամ չէր հարցրել հոր անունը:
Միայն գիտեր, որ իրենց քաղաքը պաշտպանելիս զոհվել է հայրը, և այդ մասին մոր հետ խոսելը կնշանակեր ցավեցնել մորը: Ու լռել էր, որ սևերի մեջ ամփոփված մորը հանկարծ չտխրեցներ. ինքն արդեն գիտեր, որ զոհվելը մեռնելն է, իսկ մահը վատ բան է, շա՜տ վատ:
Քույրն ու երկու եղբայրները իրենից մեծ էին: Նրանք էլ լուռ էին: Ուրեմն`չէր կարելի: Մի օր, երբ մի փոքր էլ մեծանա, կհարցնի մորը: Անպայման կհարցնի հոր անունը:
Ու հարցրեց, երբ հասկացավ, որ մոր կրկնած «Զորավոր Մալխասը» իր հայրը չէ, այլ մի գիրք, որի վրա քահանան դնում է ձեռքն ու բառեր է ասում:
Մայրն ասում էր.
-Տեր հայրը ավետարանից Աստծո խոսքն է մեզ փոխանցում:
Այդ Աստծո խոսքից ինքը բան չէր հասկանում, ինչպես որ չէր հասկանում, թե ինչու է մայրն ամեն անգամ եկեղեցուց դուրս գալուց հետո շշնջալով, բայց գրեթե լսելի, կրկնում նույն բանը.
-Աստված էս կրակին ջուր թափե մարե…
***
Երբ Նահապետը հոր հետ ներս մտավ իրենց տուն, երբ նստեցին սեղանի շուրջ, ու զրույց բացվեց հորից`Մկրտիչից, մի պահ թացվեցին աչքերը. փորձեց Նահապետի հոր բառերից տեսնել պատկերացնել հորը, բայց որքան էլ ջանաց, բան չստացվեց. աչքերը հենց բացում էր, դիմացը նստած Նահապետին էր տեսնում ու նրա հորը: Իսկ այն կերպարը, որ փակ աչքերով ծնվում էր աղջկական մտապատկերում, մի վայրկյանում անդեմ ու անտես մեկն էր դառնում:
Հետո հայրն իր պատկերացումներում մարմնավորվեց սկեսրայրի տեսքով, իսկ Նահապետն էլ եղավ այն միակ տղամարդը, ում ճանաչեց ինքը դարից ավելի ձգվող տարիների ընթացքում…
Խոնարհաբար ընդունեց նոր կարգավիճակն ու գնաց հայր չտեսած հայրական տնից`իր հետ տանելով իր ձեռամբ ասեղնագործած օժիտը` մի քանի հալաֆ ու փեշ, մեծ մամից նվեր ստացած արծաթե ճակատնոցը` կախազարդերով, մի ակնազարդ ոսկյա թևնոց, որ մայրն էր կրում ամեն կիրակի եկեղեցի գնալիս, արծաթե մի գոտի` նարնջագույն ու ոսկեգույն նախշերով, ու ամենակարևորը. իր հետ տարավ մոր` օրավուր աղոթք դարձած խոսքը.
-Աստված էս կրակին ջուր թափե մարե…
***
Իր առաջնեկի ձեռքը բռնած`Մարգարիտը ամեն կիրակի մտնում էր Սուրբ Տիրամոր եկեղեցի, խաչակնքում, կրկնում քահանայի բառերը, որ արդեն անգիր էր արել, սրբում աչքերից ինքնաբերաբար հոսող արցունքը, որ մոր մասին հիշողությունից էր գոյանում, երբեմնի աղջնակ Մարգարիտի աչքերից էր ասես թափվում, երբ աշխարհից անտեղյակ`իրեն հանձնում էր մոր զորավոր ձեռքին ու կրկնօրինակում նրա շարժումները:
Հետո դուրս էր գալիս, գրեթե նույն ձայնով շշնջում`Աստված էս կրակին ջուր թափե մարե-ն, ու առաջնեկի ճակատին մի համբույր դրոշմելուց հետո քայլում դեպի հայրական տնից մի քանի քայլ այն կողմ գտնվող իր նոր տունը, Նահապետի տունը:
Որքան էլ ամոթխած ու քչախոս`մեկ էլ կտեսնեիր, երբ մենակ էին լինում, գիրկը կառներ Նահապետի գլուխն ու ականջին կմտմտար խոստովանության ու սիրո իր իմացած բոլոր բառերը, որից հալվում էին ամուսնու զուսպ ու կաշկանդված զգացմունքները: Իսկ այդ բառերը շատ չէին.
-Քըզի չըտեսնիմ, օրն ու գիշերն մեկ են: Քեզի շունչմով եմ կապրիմ:
Այդ խառն ու անհասկանալի ժամանակներից գողացած հատուկենտ դրվագները կյանքի վերջի մթնդած օրերին մեկ էլ գլուխ էին բարձրացնում. իր ծոռ Նահապետի գլուխը գիրկն առնում ու կանչում էր`
-Նահապետ, իմ հոգին, իմ անուշ էրիկ…
Պատանի Նահապետը, որ արդեն կրում էր իրենում սիրո թրթիռներ, ու գիտեր նախամամի կյանքի պատմությունը, չէր ընդդիմանում, ծպտուն չէր հանում. թողնում էր, որ Մարգարիտ մամն ասի-պրծնի, խաղաղվի ու բաց թողնի իրեն…
Ու բաց էր թողնում`աչքերը սրբելով, ու բաց էր թողնում`ով իմանա` ուր հասնելով, բայց միշտ նույն խոսքի շշունջով.
-Աստված էս կրակին ջուր թափե մարե…
***
Փախեփախ էր:
Հավաքում էին`ով ինչ կարողանար, ով որքան կարողանար: Էլ մնալ չէր լինի: Գլխատվել էր Վանի հերոսամարտը: Թուրքը լցվել էր Այգեստանի փողոցներն ու լափում, թալանում էր, խողխողում անհավատ գյավուրներին:
Նահապետը դեռ չէր հասկանում անելիքը:
Ինչպես թե`փախեփախ, ինչպես թե`դուրս պիտի գան…
Մարգարիտը, որ արդեն հինգ զավակների մայր էր, մեկին թևերին, մյուսներին հետևից գցած սովորական կիրակիների պես Սուրբ Տիրամայր գնալ էր պատրաստվում, երբ ներս մտավ ամուսինը:
-Դրա ժամանակը չէ. հավաքվիր…
Անառարկելի էին ամուսնու հրահանգները:
Մարգարիտը խոսեց`ոչ թե որ հակառակվել էր ուզում: Հարց տվեց, քանի որ չհասկացավ`ինչ ասել է`հավաքվիր…
Ու հավաքվեց:
Վերցրեց չտեսած հորից մնացած տերողորմյան, մորից մնացած փիրուզազարդ թևնոցը, հավաքեց երեխաների ունեցած-չունեցածը, ծաղկավոր շորի փեշերով սրբեց ու սրբեց թափվող արցունքները…
Նահապետը կողպեց տան դուռը: Գիրկն առավ փոքրին, մյուսներին հետևին գցած`քայլեցին անհայտություն:
Իրենց նման հարյուր հազարավորների հետ ավերների միջով քայլեցին, սուրուարյան միջով, դառն ու բաղձալի կարոտների միջով, գիշերները ցերեկ դարձրած քայլեցին ու քայլեցին, հեռացան կյանքից, աշխարհից, հեռացան իրենք իրենցից…
Միայն երբ այլևս անուժ`մի փոքր դադար էին առնում, Մարգարիտը չէր մոռանում խաչակնքելը, նույնը պահանջում էր երեխաներից, ապաև շշնջում.
-Աստված էս կրակին ջուր թափե մարե…
***
Աստված ջուր չլցրեց ու չհանգցրեց կրակը:
Դատարկվեց Էրգիրը:
Նահապետն իր ընտանիքով բնավորվեց Էրիվանի փեշին կպած մի բնակավայրում, որ կոչվում էր Ողջաբերդ:
Քարը քարին դրեց, հողե ծածկի տակ մտան, բայց միտքը չկտրվեց հայրական տան պատուառիքից:
Անասուն, հավուճուտ պահեց, քարուքռայից մաքրեց տան դիմացի փոքրիկ հողակտորը, ծառեր տնկեց, բերք հավաքեց, բայց քիմքն այդպես էլ չզգաց Այգեստանի արևաբույր մրգերի անուշ համը:
Ապրեց մինչև առաջին թոռը, գիրկն առավ ու դողդողաց, թրթռաց հոգին:
Հոր անունով թոռանը սեղմեց սրտին, խոսեց ու պատմեց, պատմեց ու լաց լացեց իր տղամարդ տեղով:
Ու մի առավոտ, բոլորովին անսպասելի, Նահապետին գտան անկողնում հանգած:
Թողեց Մարգարիտին ու հաշիվները փակեց իրեն բաժին հասածի հետ:
***
Բարևեցի ու անցա:
Աչքերիս մեջ մնաց ասացողի հայացքը: Այնքան լիքը, այնքան խոսուն: Մտա տուն, բայց չհանգստացա: Ինչո՞ւ չկանգնեցի, ինչո՞ւ ոչ մի բան չասացի: Մեկ էլ երբ կհանդիպեմ այդպիսի լիքը հայացքի: Հիմա ինչե՜ր, ինչեր կան այդ հայացքում ամփոփված, որ դուրս գալ են ուզում, փնտրում են մեկին, որ խոսեն, պատմեն, սպառվեն…
Ու որոշեցի. հենց հիմա հետ եմ գնում: Ինչ կա որ: Դուռը կթակեմ, ներս կմտնեմ, կասեմ`եկել եմ, կասեմ`զրուցենք, կասեմ`եկել եմ հարցնեմ`մայրի՛կ, ինձ ոչ մի պատմելիք չունե՞ս…
Ու հաստատ կխոսի, հաստատ կասի բաներ, որոնք չհասցրեց պատմել իմ Հայաս մամը, որոնք իր հետ տարավ իմ Մարան մամը, որոնք շուրթից շուրթ անցնում, բառուբան են դառնում, դառնում հավաքական հիշողություն, դառնում աշխարհից տարբերող պատառներ, որոնցով հայ մամիկները մեր պատմությանն են փոխանցում լինելիության, թե կեցության յուրատիպ գաղտնիքներ…
***
Մեկ էլ զգում եմ`ինձ է խոսեցնում մայրիկը:
Ինքնամոռաց, հենց Վանի անուն լսեցի, սկսեցի պատմել Մշեցի մամուպապիցս, կարսեցի ու բայազետցի մամուպապիցս, Էրգիր կատարած ուղևորությունիցս, Վանա լճի Աղթամարից, Ուրարտական ամրոցից ու Կարին-Էրզրումից, Անի-Կարսից, Մուշ ու Սասունից: Պատմեցի բուլանուղցի Համբարձում պապից, որ Մշո դաշտից բերածս հասկերի փունջը քսեց աչքերին ու սկսեց երգել՝ Առաքել Մուշեղ լեռներեն իջան… Երգեց ու մղկտաց, մղկտաց ու չերգեց, է՜, մի ողջ ժողովրդի կենսագրություն վերապրեց 94-ամյա պապը…
Ու կանգ չեմ առնում, ու մոռանում եմ, որ գնացել եմ զրուցել-գրառելու, ոչ թե հիշել-պատմելու…
Մեկ էլ սթափվում եմ: Ասում եմ`շատ խոսեցի, ասում եմ`զահլեդ տարա, մայրի՛կ ջան: Նայում եմ աչքերին, արցունքի կաթոց ակնաբիբերին…
Վահե Արմեն բանաստեղծի տողերն եմ հիշում, որ անգիր եմ արել`
Արցունքի այս կաթիլը,
Որ հորիցս ու պապիցս եմ ժառանգել,
Ոչ կաթում է,
Ոչ էլ չորանում…
Սիրտս լցվում է:
Ասում եմ.
-Սոֆի մայրիկ, մամս որ գաղթի ճամփեքից էր պատմում, երեխա էի, մտքիս մեջ մտածում էի`վայ թե հորինում է, բայց հիմա…
Հիմա…
Լռում եմ ու սպասում…
Առաջին բանը որ ասում է Սոֆյա մայրիկը.
-Աստված էս կրակին ջուր թափե մարե...
***
Դեռ հուզմունքը դեմքներիցս կախ`մեկ էլ Սոֆյա մայրիկն աշխուժանում ու մեկը մյուսի հետևից իր անցավորաց է հիշում:
Շատերին:
Ամենատպավորիչը 1879-ին ծնված ու 104 տարի ապրած Մարգարիտ մամն է:
Մինչև սկեսրոջ մոր`Մարգարիտ մամի մասին կպատմեր, Սոֆյա մայրիկը խաչակնքեց ու հազիվ լսելի ձայնով ասաց.
-Աստված, մինչև խելքս առնելը, հոգիս կառնես, մեռնեմ քո զորությանը, ի՛մ Տեր Ամենափրկիչ:
Հետո հասկացա, թե ինչու այդպես ասաց:
Մարգարիտ մամը կյանքի վերջին տարիներին մանկամտացել էր:
Հիշողության կորուստ, դեպքերի ու դեմքերի ժամանակների խառնում, մի շարք տարօրինակություններ…
Արդեն որերորդ անգամ էին բարի մարդիկ գտել-տուն բերել…
Հավաքում էր մի քանի շոր ու իր, հորից մնացած տերողորմյան ու մոր թևնոցն անպայման, դնում շալի մեջ, կապկպում առնում ձեռքն ու գնում տնից…
Առաջին պատմությունը, որը լսեցի Սոֆյա մայրիկից, ծոռան կնոջն է վերաբերում:
30 տարեկան հարսիկը վատառողջ է լինում, վերջին օրերի մեջ:
Առաջին բանը, որ ասում է Մարգարիտ մամը.
-Ի՞նչ եք խառնվել իրար, Աստված էլ ուզում է ջահել տանի, խորոտ տանի, յուր այգին խորոտով լցնի, բա հո ինձ չի՞ տանելու…
Իսկ երբ հիշեցնում են իրեն, որ ամուսինը`Նահապետը, 60 տարեկան չկար, որ մահացավ, զարմացած խաչակնքում է ու ասում.
Վաթսո՞ւն… Էդքան էլ ապրե՞լ կեղնի…
***
Աստված էս կրակին ջուր թափե մարե, Մարգարիտ մամ, Սոֆյա մայրիկ…
Խոսքն օրհնանք դառնա ու երկինք ելնի:
Աստված ջուր լցնի մոլորակի բոլոր կրակներին ու հանգցնի էդ կրակները: Մարդն ազատվի գիշատչի մոլուցքից:
Ասի`էսքանն է իմը, ուրիշը չեմ ուզում, ուրիշինը չեմ ուզում:
Ու էդ էսքան-ը հանապազօր հացը լինի…
Ու էդ էսքանը երկնքի թռչունը լինի, հոգու լույսն ու համատարածը`սերը, սերը, հարեհաս սերը լինի…
Գեղեցիկ Մարգարյան