Աստված արցախցի է
Վերևում սար կա, սարի վրա վանք կա,
վանքի վերև՝ երկինք, երկնքի տակ Արցախն է։
Հիմա ես չգիտեմ․ գուցե այլևս չկամ, գոյություն չունեմ, և ոչ թե իմ խոսքն է գրվում, այլ խոսքն է ինձ գրում։ Ես սերտաճել եմ բառին, ու բառն էլ՝ ինձ։ Ու բառն ամենաուժեղ հարվածն է։ Ճշմարտությունն այն է, որ քաղցր սուտը պատանդ պահելու վարպետացած ջիղ ունի։ Մենք, որ սերտաճած ենք մեր հողին, որ ամենապրոֆեսիոնալ արտագաղթողն ենք ու ամենամոլի հողապաշտը, գերի ենք դարձել արցախյան լոզունգներին, քաղաքական, կուսակցական, իշխանական, ընդդիմական ու մի շարք-ականներին, գերի ենք միաժամանկ և՛ բառի (ու բարի) քաղցր ստին, և՛ դառը (դարի) ճշմարտությանը։
Իմ աշխարհաճանաչողությունը սկսվում և, կարելի է ասել, ավարտվում է բառով (ի սկզբանէ էր բանն. և բանն էր առ Աստուած. և Աստուած էր բանն)։ Ես, սիրելով Տրդատ մեծ արքային, հետևում եմ նրա պարտադրած կրոնին ու գնում բառի հետևից։ Արևմտյան Հայաստանը ճանաչեցի Վարուժանով, Սևակով, Մեծարենցով․․․ մինչև մեր հարաբերություններն ընդհատվեցին 1915-ին։ Մահը կասեցրեց ստեղծագործող մտքերի թռիչքները։ Սփյուռքի սահմանների ճանաչումը դեռ շարունակվում է․ մի տեսակ հեռու ապրող բարեկամների պես ենք։ Մե՛կ մտերիմ ու ջերմ, իրենք՝ չկորցրած ինքնությունը, մեկ արյունակից, բայց օտար բառերով խոսող, օտարված ինքնությամբ:
Մնաց մեր մինուճար Արցախը՝ մանկություն չտեսած, ընտանիքի հոգս քաշող տղամարդու պես։ Ու քանի որ ականջներս երբեք Ղազանչեցոց եկեղեցում պատարագ չեն լսել, իսկ ես անպայման ուզում եմ նրա ներսում լինել՝ Հայաստանի ամենաներսի ներսում լինել, ուրեմն նորից պետք է գնամ բառի հետևից՝ անսխալ, անվրեպ, ինձ երբեք չխաբող, խաբելու մեջ էլ ազնիվ իմ բառի հետևից։ Ուրեմն՝ Արցախն այս անգամ բառավորել է Վարդան Հակոբյանը, որը «Քրիստոսի ծաղիկները․․․» աճեցնում է Արցախի ողնաշարի մեջ։
Սրբավայր երկրի մասին առասպել է գրել Վարդան Հակոբյանը, ասք՝ վիպասք։ Բարդ է ժանրավորել, որովհետև կառուցվածքը բարդ է ու դժվարըմբռնելի՝ ճիշտ Արցախի պես։ Երբեմն ազատ, երբեմն կանոնիկ՝ ճիշտ Արցախի պես։ Երբեմն պարտության մասին բովանդակությամբ, երբեմն՝ հաղթանակի՝ ճիշտ Արցախի պես։ Երբեմն մահվան սգերգ է, երբեմն ծնունդի դիֆերամբ՝ ճիշտ Արցախի պես։ Հեղինակը նույնացել է իր հողին․ ասքը կարդալիս ուզում եմ պոկել, առանձնացնել նրանց՝ չի ստացվում։
Քանի որ նա գտել է ամենամեծ սերը՝ «ամեն պահ բզկտվող աշխարհի ամենամեծ սերը»։
«Աշխարհը ոտքի տակ տվել, եկել-գտել եմ քո մեջ
կետն իմ արքիմեդյան»։
Ասքը, ինչպես վերնագրված է «Քրիստոսի ծաղիկները կամ դադարներ՝ կտրուկ շրջադարձերով», այդպես էլ հագեցած է կտրուկ շրջադարձերով։ Բառ-պատկերները «գրադի» պես պայթում են ուղիղ գլխիդ կենտրոնում, բիբերիդ ու հոգուդ մեջ։ Դիմանկար առ դիմանկար ուրվագծվում է Արցախի ու իր շարժման քարտեզը, պատմությունը։ Հեղինակը, պատմելով արցախյան շարժման մասին, կարծես ինքնակենսագրություն է գրում։ Սա՝ «պատմությունը Արցախա տան», սկսվել է ու չի ավարտվում բլոկադայի մեջ անգամ։
Վարդան Հակոբյանը ստեղծել է առողջ կենսապատում՝ կուռ կերպարներով, գործողություններով՝ դրանք համեմելով խոհական, կյանքի փիլիսոփայությամբ, ավելի ճիշտ՝ երևույթների փիլիսոփայական մեկնությամբ։ Ասքը ծնունդ է «ոչ թե թշնամու նկատմամբ ատելությունից, այլ հայրենիքի հանդեպ սիրուց»։
Ժամանակին անգամ Գրիգոր Լուսավորչին ու Տրդատ թագավորին ամենահոգևոր կրոնին մղողը եղավ բնությունը՝ սերը։ Ու կարծես ամեն բան աշխարհում, կախված լինելով սիրուց, նույնանում է նրան, միաձուլվում այնպես, որ սահմանազատել չես կարողանում։ Այդպես է նաև Արցախի նկատմամբ սերը։ Ասքը հյուսվում է՝ առաջին սիրո համբույրից մինչև երեխայի ծնունդ պատվաստելով հողին ու պատերազմին․ «Սերոբ Աղբյուրն իր Սոսեի կանչի վրա ելնում է սար․․․»։ Արցախում բլոկադա է, ու հարսանիքներ են լինում։ Տպավորություն է, որ այդպես պատվաստված ապրելը ճակատագիր է, իսկ հեղինակը ասում է, թե «սպասում եմ, որ ճակատիս գրերում ճշգրտումներ մտցնի Տերը»։ Այն Տերը, որ արցախցի է։ Դուք հասկանո՞ւմ եք՝ Աստված ղարաբաղցի է։
Երբ կտեսնեք, որ լեռները տեղափոխվում են, ու այդ պահն անընդհատ վերակերտվում է, ուրեմն՝ «ինչ որ մեկը աղմկելով խառնվում է գործերին Աստծո, նայեցեք՝ գրիչն էլ բռնել է բոբիկ ոտքի մատնածայրերով...»։
Այդ ինչ-որ մեկը Վարդան Հակոբյանն է այս պահին։
Ու եթե Աստծու հետ կարելի է լեզու գտնել գոնե նրա համար, որ արցախցի է, ապա ինչպե՞ս լեզու գտնել չաստվածների հետ․ չէ՞ որ դրանք հավասար իրավունքներ ու ուժ ունեն։ Ու հիմա աստվածների ու չաստվածների պայքար է Արցախի ընտանիքներում, հրապարակներում, խանութներում, հիվանդանոցներում․․․․ «խմբվել են Աստվածները՝ տիեզերական մեծ Ֆորումի» էս թնջուկը լուծելու համար։
Կամ իսկապես հարցը չի լուծվում, կամ մեզ սովորեցնում են այդ պայմաններում ապրել։ Մեզ սովորեցնում են բանտի հարաբերական ազատության մեջ ապրել ու գոհ լինել դրանից։ Մենք այնքան ենք սովորում, որ սկսում ենք սիրել պատերազմը ու հատկապես ուզում ենք պատերազմների՛ ժամանակ հարսանիքներ անել, երեխաներ ունենալ ու երազել, որ այդ երեխաներն անպայման զինվորներ պիտի դառնան (տղաները՝ զինվոր, աղջիկները՝ զինվորի կին ու մայր), ու սովորել ենք, որ մեռնելը հերոսություն է ու սովորել ենք, որ կռվից հետո ապրելն ամոթ է, ու սովորել ենք, որ մենք ձի ենք՝ բեռնամեքենայի թափքում տեղափոխվող, որ ամեն շրջադարձի հետ կեռվում, թեքվում ենք (Սևակի ականջը կանչեց)։ Այդ զինվորներից «ոչ մեկը չի եղել մինչև այդ Տղմուտ գետի ափին 451-ին, բայց այդ օրը եղավ, նրանից ոչ մեկը չի եղել Մուսա լեռում արծվենի, բայց այդ օրը եղավ, նրանցից ոչ մեկը չի եղել Զեյթունում, բայց այդ օրը եղավ, ու «լաց եղան թրքաց մայրեր»՝ Եռաբլուրը վկա։ Ճուտոն դարձավ անհաղթելի․ հայր է դառնալու։ Ճուտոյի ու Սիրունի սերը ճեղքում է պատերազմը: Աշխարհի կատարյալ լինելը ապացուցվում է հենց այս հակադրության մեջ․ մի տեղ գրադ է պայթում, մի տեղ մարդ է սաղմնավորվում, ու այն էլ՝ սիրուց։ «Աղջիկներն Արցախում ժպտում են անթերի, և դրա համար հողի մեջ կենսավիշը շատ է ու թեպետ այստեղ մորից հերոս են ծնվում բոլորը, բայց հերոս մնալը մնում է հերոսություն։ Սեր կա։ Աստված վկա։ Եվ Արցախը միշտ կլինի ու կլինի։ Ես ու դու էլ»։
․․․․
-Գնա՞նք, Ճուտոյին ու Սիրունին առանձին թողնենք։
-Ո՞ւր։
-Տու՛ն։
-Ամերիկա՛։
-Տու՛ն։
-Ամերիկա՛։
-«Ճանապարհը հուշարար է։ Ճանապարհը ասում է՝ դուք չեք գնում, երբ հեռանում եք։ Ինչպես կարող եք ձեր սիրտը դեն նետել, մի կողմ թողնել ապրած օրերի հուշը, ծննդավայրի առաջին սիրո ճամփան, ձեր հարազատների շիրիմների վրա վեր ու վար ճախրող հրեշտակներին ու հեռանալ, սփյուռվել։ Դուք պարզապես մասնատում եք ձեզ, բաժան-բաժան եք անում, քաղցրությամբ դյութող թույնի թմբիրներով տրվում եք թվացյալ «դրախտին» ու անարթնանալի, անարթնանալի մշուշով խորը քնում եք։ Դուք չեք գնում, երբ որ գնում եք»։
․․․․
-«Արի գնանք տուն։ Արի տուն գնանք։ Արի... դուռը փնտրում է մեզ»։
-Դու գնա, ես քեզ Ամերիկայից օգնություն կուղարկեմ էդ կանչող դուռդ կփոխես, ֆիրման կդնես։
«․․․․արտերկիր է գաղթում կորովը դոնորական
մեր հողի, որ
այնտեղից
հումանիտար օգնություն «առաքի հոս»:
-Արի տուն գնանք։
-Ամերիկա՛։
«Մենք չենք գնում, ժողովուրդ, մենք միշտ գալիս ենք և երբեք չենք գնալու։ Էս մեծ, էս անսահման ցավի մեջ էսօր էլ համոզվեցի, որ, իսկապես՝ Աստված էլ ղարաբաղցի է»։
-Եթե Աստված ղարաբաղցի է, ուրեմն դրախտը տունն է՝ Արցախը։ Ասում է՝ դրախտավայրը կայանում է միայն կորսվելուց հետո։
Ուրեմն եթե հիմա Արցախը դրախտավայրն է, նշանակում է, որ այն․․․կորսվա՞ծ է (լեզուս չորանար)։ Որովհետև հասանելի սերերն այլևս հետաքրքիր չեն (տեսնեմ Անին ու նոր մեռնեմ)․ միշտ թաքուն պահված մարմինն ավելի է ձգում․ ինչքան հեռու են գնում Արցախի լեռները, այնքան մենք ուզում ենք հասնել նրանց․ «Հասնումի մեջ ավարտվում է շինությունը Երազանքի»։
Երազը դառնում է մեր վերջին ժամադրավայրը։
Քոռանան Անդրիի աչքերը, որին ոչ մի Մուրադ էլ չփրկեց․ թե բա ֆրանսիաներում խնամի-ծանոթ-բարեկամ չկա, կույր ես, մնալու ես կույր, հատկապես, եթե թուրքն է այդպես որոշել։
Վախկոտ ֆրանսիաները․ մեր Նապոլեոնի Մուրադը (չէ՛, Նապոլեոնի մե՛ր Մուրադը, թե չէ Նապոլեոնը մեզ ի՞նչ) սկի՞ չունի խաթր։
Անդրին էլ տեսավ․ բժիշկներն աչքերը չբուժեցին, բայց նա ելքը գտավ․ պառկում էր ու հիշում, հիշողությունների մեջ տեսնում էր։ Հիմա Արցախի կուրությունը հիշողություններով բուժելու ընթացքի մեջ ենք։ Աչքը խավարո՞վ են բուժում․ այո՛։
Աստծո աչքե՞րն էլ են գրադից վնասվել։ Իսկ մենք ի՞նչ գիտենք, որ Աստված վերևից է նայում մեզ․ նա թիկունքից է նայում (նայում ու խնդում)։
Աղոթքը կա ասքում։ Ժողովուրդն աղոթում է, ու մայրն այնպես է աղոթում, որ որդին գետնախորքից արձագանքում է։ Ու քանի որ ասքում մայրեր կան, չի կարող աղոթք չլինել։ Ասում է՝ արցախցի մայրերը Հիսուսներ են ծնում։ Ու քանի որ կին ու մայր կա, ուրեմն սեր կա, ու քանի որ սեր կա, ուրեմն «նրա ատամները պետք է այնպես սրել, որ մեզ ուտի»։ Մենք մեր սիրո կերակուրն ենք դարձել։ Մենք մեզ եփում ենք այդ ողբերգական սիրո մեջ ու «քանզի ավելի խորն ենք ապրում նախորդ վայրկյանի ողբերգությունը», ուրեմն և սերն ավելի խորն ենք ապրում։ Ու հեղինակը ենթադրում է, որ երևի Շեքսպիրն այս տեսակ սիրո մասին մի չտեսնված ողբերգություն ունի չգրված։ Շեքսպիրի մորական կողմի տատը, ասում են, հայ է եղել, կամ նախատատը, տո հենց մայրը, թե չէ նա ինչպե՞ս է այդպես ողբերգություններ գրում։ Հայն է, որ ցավից ոտքը դուրս է դնում, անտերանում, որբանում է։
Իսկ հետո․․․ Հայի հետոն ե՞րբ է գալու։
-Գնա՞նք տուն։
-Ամերիկա:
-Շուշի՛․ ցուրտ է։ «Սուտ չեն ասել, որ Արցախը աշխարհի ամենատաք կետն է։ Էդ մեր տաքն է, մեր սառը աղբյուրի տաքը, մեր հողի ու մեր արդար կռվի տաքն է, ուրիշ տեղ չեմ կարող ապրել, ուրիշ տեղ մրսում եմ»։ Բլոկադա է․ գազ չկա, հոսանք չկա, ամառ է, բայց մարդիկ մրսում են։ Այդպես են որոշել մեծ ֆորումի աստվածները։
-Գնանք Ամերիկա: Սպասում են մեզ մերոնք էնտեղ։
-«Իսկ մեր տունը՝ սպասումն է մեր, սուրբ սիրո մեջ,
բա՜րձր, բա՜րձր, ամենավեհ լեռան վրա աստվածամերձ»։ Չե՞ս լսում՝ տունը երգում է հորովել, կանչում է։ Գնանք Շուշի։ Ես պատկերացրի, որ իսկապես Շուշիում հանկարծ մեզ «դիմավորի Գևորգ Մարզպետունին՝ իր զորքով, ուր զինվորյալ են և ինքը՝ Մուրացանը, և Րաֆֆին, Պռոշյանը, Աճառյանը, Աղայանը։ Ծիծեռնակը բույն էր շինում, և շինում էր, և երգում... Բայց այս անգամ վերադարձին Բույնն ավերակ էր գտել։ Հիշեցի իմ գրականության երջանկահիշատակ ուսուցչուհի Արշալույս Ավետիսյանին, նրան և ամուսնուն թուրքերը գազանաբար սպանեցին Հին Թաղլարի ծմակում, հիշեցի և նրա խոսքը. «Դասը մնում է նույնը, լավ չեք սովորել»։ Եվ քանի տարի է՝ նույնն է մնում» (իմ գրականության ուսուցիչը մայրս է եղել, ու ես շատ լավ եմ սովորել բառին ծառայել, այնպես, որ բառն ինձ կուլ տա)։
Վարդան Հակոբյանն ասում է, թե թուրքերն օղապարան են իջեցրել, հագցրել են Արարատի վրա կանգնած մեր Աբովյանի պարանոցին, քանի տարի է, բայց լեռը ոտքերի տակից հեռացնել չեն կարողանում։ Հետո ասում է՝ ես ձեր․․․
․․․․
«Ասում են՝ խաղաղության զինվորի վերքից արյան կաթիլները որտեղ հողին կամ քարին են ընկնում, այնտեղ իսկույն բարձրանում են ոսկեղեն կրակներ դրանց Քրիստոսի ծաղիկներ են անվանում հին արցախցիները,
Արցախը վաղուց Քրիստոսի ծաղկանոց է»։
․․․․
Ասում է՝ «Ես գիտեի՝ աշխարհ գալուց դեռ շատ առաջ, որ կբախվեմ մի օր քարե խավարի հետ, և, ինձ ծնելիս, մայրս մի պտղունց լույս դրեց ինձ հետ՝ որպես ճանապարհի հաց, մերս «առյուծ կանչեց ու ինձ ծնեց էսպես»։
Ասում եմ՝ ես չգիտեի՝ աշխարհ գալուց դեռ շատ առաջ, որ կբախվեմ մի օր քարե խավարի հետ, և, ինձ ծնելիս, մայրս մի պտղունց բառ դրեց ինձ հետ՝ որպես ճանապարհի հաց, մերս «առյուծ կանչեց ու ինձ ծնեց էսպես»։
Վանուհի Բաղրամյան