Աստծո օրենքի, Դարկոշ լեռան ու կոտրված թևիկների պատմությունը
Լուռ տեղ է Սասունի Գեղրվանը։ Մի քիչ կամակոր, մի քիչ անհաս, մի քիչ ծուռ։
Գեղրվանցի էր Տիգրանակերտի մեր Մուրադ հորեղբայրը, որն այդքան համեղ կերակրում է մեզ միշտ, այդքան անկեղծ ուրախանում, երբ «հոպար» եմ ասում նրան, այդքան քիչ բան պատմում Գեղրվանի մասին։
«Դե, դու գիտես մեր պատմությունները, Սոֆի՛, էլ ինչու ես հարցնում։ Տաճիկների ձեռքում ենք մնացել, նրանց մեջ մեծացել», -սահմանափակվում է Մուրադ հոպարը։
Գեղրվանից հարևան Ընձքար են փախել, հետո Տիգրանակերտ եկել, գիտեն աշխարհի ամենահամեղ դեղձի ու մեղրի տեղը, գիտեն և Մեքքայի տեղը, ինչպես նաև այն, որ հայ են։ Ասում է՝ գեղրվանցի գրեթե ոչ մի ընտանիք չի փրկվել, իրենք էլ իրենց ազգականներին այդպես էլ չեն գտել։
Հենց Գեղրվանից է նաև ամենագեղեցիկը երևում Թարխուշ, կամ, ինչպես Կարո Սասունին է գրում`Դարկոշ լեռը։ Հաճախ էի Մուշից Խուլբ իջնելիս դիտում այդ զարմանալի, ֆոտոգենիկ ու առանձնահատուկ լեռը։ Ինչ-որ մի անբացատրելի, դուրեկան ու կարծես ժպտադեմ բան կար հայացքի մեջ։ Ահա՛ թե ումն ես դու, Թարխո՛ւշ։ Փաստորեն՝ Գեղրվանինն ես։ Եվ ահա այստեղից՝ Գեղրվան տանող ոլորապտույտ հողե ճանապարհից նա բոլորովին այլ է․ ահարկու, տարածվող, խիստ ու իմաստուն մի ծերուկ։
«Տիգրիսի ալիքներուն քովն ի վեր, կամաց-կամաց կը բարձրանանք կածաններէն։ Բայց Դարկոշ լեռան կատարները դեռ կը մնային կախուած մեր գլխուն վերեւ․․․
Բնութիւնը ամբողջ լեզու առած՝ կը խօսեր հետս։ Կաղնիները գլուխ կը շարժէին, սօսիները կը դողային։ Հազար-հազար դարեր, այս ձորը բնութեան կատաղի պայքար դիտած էր», - գրում է Կարո Սասունին այս զարմանալի վայրերի մասին։
Ինչ-որ վարդագույն ծաղիկներ՝ համատարած անտերության ու փոշու միջից ժպտացին մեզ ու բացվեց ձորը՝ Գեղրվանի ափի մեջ պլուլված քանդուքարափ մի ձոր, որտեղ ոչ մի հարազատ բան չկար, բացի այդքան հարազատ անտերությունից։
-Հայաստանի պետհամարանի՛շ, - առաջ եկավ սևաչյա երիտասարդը՝ ձեռքը մեկնելով մեզ ու հարցական, վախեցած և սառը ժպիտի տակ մի քանի շերտ կեղծիք ծալած հայացքով զննելով ամեն ինչ միանգամից։
-Այո, ճիշտ եք։ Այս տարածքի մասին զբոսաշրջային կատալոգ ենք պատրաստելու, լսել ենք, որ այստեղ եկեղեցի կա, ճարտարապետները ուզում են ֆոտո անել։
-Հմմ․․․ Պարզ է։ Հարցնում եմ, որովհետև զինվորական անձնակազմից եմ, - շարունակում է զարմանալ ու զննել մյուս, ավելի տարիքով տղամարդը։
-Լավ եք անում։ Շատ ավելի լավ, որ դուք դուրս եկաք մեր դիմաց, մեր գործը հեշտացրիք։ -Դե, ինչ ասեմ, երանի մի քանի տարի շուտ եկած լինեիք։ Եկեղեցուց բան չի մնացել։ Բացի այդ, սա ուրիշ թաղամաս է, պետք է ավելի վեր բարձրանաք։ Բայց այնտեղի մարդիկ պրոբլեմատիկ են։
-Դե ուրեմն՝ մեզ հետ եկեք, որպես զինվորական աձնակազմի ներկայացուցիչ․․․
-Ես կուղեկցեմ մինչև մի տեղ, հետո կիջնեմ, դուք կշարունակեք։ Եվ իմ անունը չտաք այնտեղ, -համաձայնեց երիտասարդ ուսուցիչը։
Հայացքով համաձայնագիր ենք կնքում, առանց բառերի հասկանալով իրար՝ ինչպես հաճախ է պատահում այստեղ:
***
«Այդ մասը չգրեք, խնդրում եմ, բայց այս եկեղեցին դիտավորյալ են քանդել։ Կար, կիսավեր էր, բայց լրիվ փորձեցին վերացնել։ Ուզում են հետք չթողնել։ Գիտեք՝ Թուրքիայում կա Հայկական հարց։ Կա նաև քրդական հարց․․․ Մի խոսքով։ Ես ուսուցիչ եմ, պետական աշխատող եմ։ Իմ անունը չհիշատակեք։ Այսօր տոն է, գյուղում կարող է շատվոր լինեն, զգույշ եղեք․․․ Եվ հիշեք՝ իմ անունը չտաք»․․․
Փաստորեն՝ Թուրքիայում կա Հայկական հարց։ Այ քեզ բան։ Դեռ կա՞։ Դե որ ասում են՝ ուրեմն կա, հո զոռով չի։
Ինչևէ։
Գեղրվանի երբեմնի գոհարը՝ Սուրբ Ստեփանոսը Հայկական հարցի պես տնկված է հին գյուղատեղիի մեջտեղում, իսկ դրա միակ պատը, ինչպես Հայկական հարցը, կարծես կոկորդի փուշ է վաղուց ամայացած Գեղրվանի մեջ։
Ներքևում, ուր հոսում է Մոսոյի աղբյուրը և որտեղ ժամանակին տարածվում էին հին հայկական տները, մեռելային դատարկություն է։ Գյուղի սկզբում մոտ 50 տան հիմքեր միայն՝ իսպառ վերացված։
«Խեր լինի, ով եք, ինչ գործ ունեք այստեղ», -դեմքի հնարավոր դատարկ արտահայտությամբ դեպի մեզ է առաջանում երկարավուն ու նիհար մեկը։ Մենք նրան, ինչպես ասում են, սպասում էինք։
-Մարդ գյուղ մտնելուց մի հատ կգա, դուռը կթակի, կասի՝ էս ինչն ենք, թեյ կխմի, թույլտվություն կվերցնի, հետո նոր առաջ կգնա․․․ Օրենքը էդպիսին է։
-Ո՞ւմ օրենքը։
-Տեղի օրենքը։
-Գուցե ձեր օրենքն է, իմը չէ։ Իմ օրենքով եկեղեցին էլ պիտի կանգնուն լիներ։ Իսլամի օրենքով՝ նույնպես։ Ո՞ր Աստծո օրենքն է նման բան հանդուրժում։
-Քուր ջան․․․ Ես ձեր բարօրության համար եմ ասում։ Հիմա որ մեկը գա էստեղ ու ձեզ խփի, լավ կլինի՞, ո՞վ է պատասխան տալու։
-Ինչու պիտի զգուշանանք, ավազականո՞ց է էստեղ։
-Չէ․․․ Համ էլ՝ մենք չենք քանդել, ուրիշներն են եկել քանդել․․․ Թե չէ մենք չենք թողնում․․․ Ես դրա համար․․․ Ուրիշ գյուղացիներ գալիս են ու․․․ Չէ․․․ Պետությունն է քանդել։ Պետությունը։ Ռումբ են նետել, վերացրել։ Մենք էլ դրանց հետ լեզու չենք գտնում, քուր ջան․․․
-Դե եկեք, գերեզմանոցը ցույց տվեք։
-Հա․․․ Իհարկե, ոչ մի խնդիր, եկեք, եկեք, նկարեք, ազատ եղեք։ Համ էլ՝ մեր հայ եղբայրները գնալուց ջրի աղբյուրները թաքցրել են, քուր ջան, մեզ ոսկի չի պետք, մեզ ջուր է պետք, ջուր․․․ Կարող է՞ իմանաք՝ որտեղ է հին աղբյուրի տեղը․․․
«Մեզ մենակ դուք էիք պակաս»․․․
***
Վաղուց, արդեն չեմ հիշում՝ ոնց ու երբ ենք ծանոթացել գեղրվանցի Տաթևիկի, կամ ինչպես ես եմ նրան հաճախ ասում, Թևիկի հետ։ Բայց կան բաներ, որոնք շատ հստակ իմ կյանքում ասոցացվում են հենց նրա հետ․ անհաս Գեղրվանը, մարդկային թևերը կամ «թևիկները», և ընկույզով տապակվող ավելուկը, որը Տաթևիկի տատիկն էր պատրաստել Արագածոտնի Զովասարում՝ իմ ու թուրք ընկերուհուս համար։ Զուսպ, շատ գեղեցիկ ու լուրջ էր պատրաստում։ Իսկ ես ավելուկ այդ ժամանակ դեռ չէի ուտում։ Բայց միևնույնն է՝ զուսպ, գեղեցիկ ու լուրջ էր այդ ամենը։
Սիրտս շատ ցավեց, երբ իմացա, որ Տաթևիկի գեղրվանցի պապիկն էլ չկա։ Թեև մեկ անգամ էի նրան տեսել, բայց չէ՞ որ իմ հայրիկը, իմ պապիկն էլ Գելիեգուզան չհասած չվեցին այս աշխարհից ու մեզ «թևիկներ» թողեցին այստեղ՝ մտքով սավառնելու, ազատությունը չկորցնելու, ու ի վերջո՝ Անդոկ ու Թարխուշ լեռների բարձունքներից առնվազն աննկատ չգահավիժելու։ Ասել է թե՝ զուսպ, գեղեցիկ ու լուրջ գործեր անելու, և ի վերջո՝ զուսպ, գեղեցիկ ու լուրջ արարած դառնալու։
Չգիտեմ ինչու՝ ոչ մի կերպ չէր ստացվում Գեղրվան գնալ։ Մեկ ժամանակը չի հերիքում, մեկ քուրդ վարորդի նյարդերը, մեկ էլ՝ անձրևը սրբում էր առանց այդ էլ գրեթե գոյություն չունեցող ճանապարհը։ Մեկ նեղսրտում էի, մեկ էլ՝ ուրախանում։ Չէ՞ որ Տաթևիկը չի կարողացել գալ, ուրեմն՝ լավ է, որ Գեղրվան չգնացինք, մնա մյուս անգամ, երբ Թևիկն էլ մեզ հետ լինի։
Բայց էդպես չի բանն աշխարհի։
Այս անգամ ուրախ ու տխուր էի, որ գնացինք, նաև առանձնահատուկ ուրախ ու տխուր, որ առանց Տաթևիկի գնացինք։ Տխուր էի, որ մեզ հետ չես, սիրելի Թևիկ, բայց ուրախ, որ զերծ ես մնում իմ տեսածից ու զգացածից։
Չգիտեմ՝ կուզեի՞ իմ սիրելի մարդիկ անցնեին նույն բանի միջով, թե ոչ․․․
Ինչո՞ւ։
Որովհետև հոգնում ես։
Որովհետև Գեղրվանը, Սասունը, Դարկոշն ու մենք այն մասին չենք, որ ինչ-որ մի ավազակի պորտը լավ տեղը դրեցինք այսօր։ Մենք այլ բանի մասին ենք։ Մենք ավելի լավ բաների մասին ենք։ Մենք անկեղծորեն կուզեինք, որ մեր թանկագին ժամանակը այլ բաների վրա վատնվեր։
Որովհետև Գեղրվանը, Էրգիրն ու այնտեղ եղած-չեղածը իրավունքի մասին չէ, արժանիի մասին է։ Այն մասին, որ ընթացքն ավելի կարևոր է, քան գագաթը։ Այն մասին, թե արդյոք գագաթի պետքը ունենք, առհասարակ, թե՝ ոչ։
Որովհետև մեզ «թևիկներ» են թողել հայրերը ու դրանցից ամենամեծը, ամենավեր ճախրողը, ամենաանբիծը արդարության մասին է։ Եվ որպես նրանց թևերն առած մարդիկ մեզ միայն մի բան է մնում՝ զուսպ, գեղեցիկ ու լուրջ ձևով հարգել արդարությունը։
Չէ, չէի ուզի, որ Տաթևիկն այդ օրը մեզ հետ լիներ Գեղրվանում։ Թող նրա թևերը կոտրվելու վտանգի առաջ չկանգնեն, մեկ էլ տեսար՝ հետո իրար թև տանք․․․
Սոֆյա Հակոբյան
