Արմենակ ծնավ Վիլյամ, Վիլյամ ծնավ ժողովուրդ
«Ու եթե աշխարհն իր համար մի նոր Աստվածշունչ գրելու լիներ, հայերեն կգրեր»
Սարոյան
«-Արմենակ Սարոյան ամուսնացավ Թագուհի Սարոյանի հետ։ Արմենակ ծնավ Վիլյամ։ Վիլյամ ծնավ Արամ։ Արամ պիտի ծնե Արմենակ։
-Աստվածաշնչի ոճով ստացվեց,-ասացի։
-Այո՛, կսիրեմ այդ ոճ․․․․ Տունիս մեջ ահագին Աստվածաշունչ ունիմ»։
Վահագն Դավթյանն է պատմում այս մասին։ Իր տանն էլ այդքան Աստվածաշունչ ունենալն այսպես էր եղել․ Ամերիկայի բոլոր հյուրանոցներում եղել են Աստվածաշունչեր, գողացել է, հետը տարել։ Կարդացել է ու մտածել՝ Քրիստոսն ինչու էր դժբախտ։ Գտել է պատասխանը․ ընտանիք չուներ։
Սա գրում է տիպիկ ամերիկյան միջավայրում ծնված ու ապրած մարդը, որի գենետիկ հիշողության մեջ այդքան արմատական, բերդի ամրությամբ կառուցված են ընտանիքի, տոհմի, ազգի, մարդկության արժեքները։
Ծնունդի այսպիսի մեկնաբանություն ունի Սարոյանը, որի ծնունդը եղավ վերելք հայ և համաշխարհային գրականության մեջ:
Եկավ հոր պես շռայլ, հայի պես հյուրասեր, քրիստոնյայի պես սիրող, իր իսկ պես հումորով, որ բարություն ու սեր սփռի անխնա․ «Ես ծնվել ու մեծացել եմ ընտանիքում, հասկանո՞ւմ ես, ընտանիքում։ Մենք սիրուց բացի ոչինչ չգիտենք»։
Եկավ «սարոյանական» դարաշրջանը և եղավ մշտամնա։ Չակերտավոր այս բառը գրականության մեջ մնաց որպես եզրույթ, որ շատ սարոյանագետների հետաքրքրությունների և ուսումնասիրությունների կենտրոնում էր և է։
Ի՞նչ է դա նշանակում և ինչպե՞ս է առաջացել։
Սարոյանը ծանոթանում է ոմն Քենդելի հետ, որը Բեռնարդ Շոուի մտերիմներից էր։ Նա կարդացել է Սարոյանի առաջին գիրքը` «Խիզախ պատանին թռչող ճոճաձողի վրա և այլ պատմվածքներ», և գրել է մի գրախոսական։ Այդտեղ նա Սարոյանի` բառի նկատմամբ բծախնդիր մոտեցումը անվանում է «սարոյանական»։ Այս մասին պատմում է Սարոյանը․ «Ինձանից հավելյալ ժամանակ պահանջվեց բացահայտելու համար, որ ես գործ եմ ունենալու Բառի հետ։ Խոսքը արգասավոր, ճշգրիտ ու խորիմաստ գործածելու հետ»։
Սարոյանի ապրած ժամանակաշրջանը լի էր համաշխարհային աղետներով։ Դրա արդյունքը գրականության մեջ այն էր, որ մեծ գրողների գլուխգործոցների գլխավոր հերոսը դարձավ օտարված, կյանքի լուսանցքում մնացած մարդը։ Գրականությունը հեղեղվեց հոռետեսությամբ։ Եվ այս ամենի մեջ հայտնվեց Սարոյանը՝ իր հումանիստական, լուսավոր, պարզ ու ջերմ, երջանիկ կյանքի ուրվագծումներով։ Նա անուղղելի լավատես էր, երդվյալ հավատացող մարդու ուժերին, բարության ու սիրո անխոնջ առաքյալ։ Սա, սակայն, չի նշանակում, որ նա դուրս էր իր ժամանակից, և դարի իրադարձությունները բացարձակ անհետևանք էին նրա մտածողության, հետևաբար՝ գրականության վրա, սակայն նա ընտրեց պայքարի իր ձևը․ ավելի լավ է լինել բարի։
Դարի 30-ական թվականներին Սարոյանը համարվեց ամերիկյան հինգ մեծագույն գրողներից մեկը։
Նա ընթերցողին նախ հայտնի դարձավ իր արձակ գործերով, հետո նվաճեց նաև ամերիկյան դրամատուրգիան ու բեմը։
«Ես մտնում էի բոլոր այս թատրոնները տոմսավաճառներին առանց սենթ անգամ վճարելու` նրանց հետ ունեցածս բարեկամության շնորհիվ կամ ուղղակի ներս էի սողոսկում... Այս մյուս աշխարհն` իրական աշխարհի ներսում, արտասովոր ու հիասքանչ է»,-պատմում է մեծ, բարի հսկան։
Սարոյանը նաև դրամատուրգ է։
Արդեն հայտնի հեղինակի պիեսները սկսեցին բեմադրվել։
Չնայած այն հանգամանքին, որ նա ունի 250 պիես, այնուամենայնիվ, դեռ այն ժամանակ էլ ռեժիսորները բեմադրության համար ընտրում էին արձակ գործերը։
Սարոյանի պիեսների բեմադրությունների պատմությունը սկսվում է 1939 թվականից, երբ ԱՄՆ-ի «Գրուպ» թատրոնում բեմադրվեց «Իմ սիրտը լեռներում է» պիեսը։ Նույն թվականին այն Նյու Յորքում արժանանում է «Տարվա լավագույն պիես» մրցանակին։
Տարիներ անց` 1961-ին, Վարդան Աճեմյանը այդ պիեսի բեմականացմամբ սկիզբ դրեց Սարոյանի բեմադրություններին հայ թատրոնում։
Այդ օրերից մինչև այսօր հայ թատրոնում Սարոյանի ստեղծագործություններից բեմադրվել են ավելին քան 30 գործեր։
Աղմկոտ ու հաջողակ էր հատկապես «Ձեր կյանքի ժամանակը» պիեսի բեմադրությունը։ Այն, ըստ հեղինակի, գրվել է 6 օրում։ Բեմադրության մեջ խաղում էր նաև Սարոյանը։ Սա մեծ հաջողություն բերեց հեղինակին մեկ տարվա ընթացքում արժանացնելով երկու կարևոր մրցանակների՝ Նյույորքյան գրաքննադատների մրցանակ և Պուլիտցերյան մրցանակ։
Սարոյանը, սակայն, հրաժարվել է երկուսից էլ՝ հիմնավորելով, որ առևտուրը արվեստը հովանավորելու իրավունք չունի։ Այս քայլը ցնցում է ամերիկյան հասարակությանը։
Շարունակվում է Սարոյանի պիեսների բեմադրությունների շքերթը ամերիկյան հայտնի և ոչ հայտնի բեմերում։
Սակայն իբրև դրամատուրգ նրա ճանապարհն անխոտոր չի եղել։ Եղել են հիասթափության պահեր։ Սարոյանը մի պահ անգամ այն եզրակացությանը հանգեց, որ թատրոնը վերածվել է շուկայական հարաբերությունների։ Այդ շրջանում էր, երբ որոշեց գրել մեկ գործողությամբ փոքրիկ պիեսներ։
Ամերիկյան գրականությունն ու թատրոնը փնտրտուքի մեջ էր։ Բոլորը փորձում էին եզրեր գտնել իրականության հետ։ Իսկ Սարոյանը՝ «Ինչո՞ւ էի ես ցանկանում հեղափոխել ամերիկյան գրելաոճը․ պարտավոր էի, որովհետև այն ինձ դուր չէր գալիս, իսկ ես ուզում էի, որ դուր գար»։
Առաջին տպավորությամբ Սարոյանի հերոսները կտրված են իրականությունից։ Ողջամիտ չէ չարիքներին դիմակայել գրականությամբ, երազներով կամ երևակայությամբ։ Սակայն Սարոյանը ապացուցում է, որ ոչ թե իր հերոսներն են անիրական կամ այս աշխարհից կտրված, այլ աշխարհն է դուրս եկել իր բնական հունից։
Փրկության է գալիս Ձայնը։
Սարոյանի հատորներից շեփորի ձայն է լսվում, Ջոն կրկին միսուրի վալսն է լսում, Փոսիոն Մոցարտ է լսում, Մուրադն Անուշ օպերայից հատված է երգում, իսկ Մակար պապը՝ «Կիլիկիան»։
Սարոյանն ինքն աշխատելիս միշտ լսում էր «Հորովելը»։ Նրա կարծիքով «հպարտ մելամաղձությունն մը կա այդ երգին մեջ»։
Սարոյանն ասում է․ «Իմ առաջին թատերգությունը՝ «Իմ սիրտը լեռներում է», երգ է․․․ «Քո կյանքի ժամանակը» մի ինչ-որ սոնատ է»։ Սարոյանի խոսքով նրա «Ռոք Վագրամ» գիրքը սիմֆոնիկ է։ Այդտեղ նա 11 եղանակ ունի սկզբում, 11 եղանակ մեջտեղում, 11 եղանակ վերջում։ «Հե՜յ, ո՞վ կա» թատերախաղի վերնագիրն արդեն մեղեդային է հնչում։ Սարոյանը նաև երգերի հեղինակ է։ Իր շատ պիեսների բեմադրությունների երգերը հենց ինքն է հեղինակել։ Եթե պիեսում ինչ-որ պահ դադարում է երգը, նրան անպայմանորեն փոխարինում է աղմուկը։ Դա գնացքի սուլոցն է, թռչունի գեղգեղանքը, սագերի կանչը, Մեք-Գրեգորի սափորի ձայնը, կնոջ կոշիկների կտկտոցը։
Սարոյանը լռել չի կարողանում։
Աշխարհի Սարոյանը գրականության մեջ հայի նոր տեսակն է։ Աստանդական հայն է։ Նա «հայ է առանց հենակետի, հայի ուրիշ տեսակ է»։
Այս առանց հենակետի հայի գրականության ու բառի խորքում նախնիների արյունն է։ Եվ սա զարմանալի հանգամանք է։ Խառնազգ մի երկրում ծնված լինելով, բոլորովին հեռու հայից ու հայկական միջավայրից՝ նա չի կորցնում իր արմատների հետ կապը, ինչը շատ բնական կլիներ։ Վահագն Դավթյանը պատմում է, որ Սարոյանի հետ շփվելիս հաճախ մոռացել է, որ դիմացը Ամերիկայի խոշորագույն գրողներից ու մտավորականներից մեկն է կանգնած․ թվացել է, թե զրուցում է մի հայ բարբառախոս գեղջուկի հետ։
Ինքը՝ Սարոյանը «ակունքին» մեծ նշանակություն է տվել․ «Երբ մեջս առաջին անգամ գրելու պահանջ զգացի, ուզեցի պարզել, թե ուսկի՞ց կուգամ, ո՞վ եմ, ի՞նչ կուզեմ ըսել։ Դեռ այն ատեն հասկցա․ մինչև չիմանամ, թե ով եմ, չեմ կրնար գրել․․․ Ու հասկնալով, որ հայ եմ, Բիթլիսեն կուգամ, զավակն եմ Արմենակ ու Թագուհի Սարոյաններու, սկսա գրել․․․»։ Հենց այս ներքին ինքնաճանաչողությամբ ծնվեց թափառական այս հայի «Եռագրությունը»։
Մահից միայն հինգ տարի անց առաջին անգամ տպագրվում է «Հայկական եռագրությունը» սկզբում անգլերեն, հետո՝ միայն 2008-ին, արդեն հայերեն։ Եռագրությունն ընդգրկում է «Հայերը», «Բիթլիս», «Յառաջ» թատերախաղերը։ Սրանք հայկական ջարդերի, հայեցիության նոր դիտանկյունն էին։ Ընդ որում երկու պիեսներում գլխավոր հերոսն ինքն է՝ մեծ, բարի հսկա Սարոյանը։
Եթե մինչև այդ չափածո գործերում, նաև դրամաներում ընթերցողը ճանաչում էր բարության, հույսի, լավատեսության շեփորահարին, ապա այս եռագրությունը բոլորովին տարբեր Սարոյան է բացահայտում։ Նա զայրացած է, հիասթափված է, հուսալքված, նրա բառը ծնվում է հայկական դառը իրականության ընդերքից։
Այս դրամաները դժվար են բեմադրվում։ Այստեղ ավելի քիչ են գործողությունները, կարծես անշարժ է իրականությունը։ Սարոյանը ստեղծել է դրամաներ ընթերցանության համար։ Գուցե չի ուզել հայկական հարցը բարձրացնել բեմ, գուցե չի ուզել հանդիսատեսը ծափահարի, գուցե խաղի վերածել չի ուզել։ Բոլոր դեպքերում դրանք տարբերվում են ժանրային այդ առանձնահատկությամբ։ Այս գործերը «ինտելեկտուալ» կամ «գաղափարների» կոչվող դրամաների տեսակին են պատկանում։ Այստեղ դրաման շարադրվում է ինտելեկտուալիզմի հիմքով։ Իրադարձություններն ու դեպքերը քննվում են բանականության տեսանկյունից։ Սարոյանը ըմբոստանում է թուրքական քաղաքականության դեմ՝ հակահումանիստական, վայրենի։ Այս առումով դրանք մոտենում են նաև այսպես ասած քաղաքական թատրոնին։ Հեշտ չի եղել հայրական օջախը ավերված տեսնելուց հետո գրել հուսավառված կամ լավատեսությամբ։ Սարոյանի այս գործերը տեսական հիմքով չեն ստեղծվել․ «Երբ Պոլիս հասա, թուրք գրողներ հարցուցին ինձի․ ո՞ւր կուզես երթալ․․․ Ըսի՝ միայն Բիթլիս։ Դժվար է, ըսին, օտարներուն այդ կողմեր չեն թողուր, բայց բան մը կընենք, որ երթաս․․․ Բան մը ըրին, ու գացի»։
Քաղաքն ավերված է եղել, միայն բերդն է կանգուն եղել։ Մի քուրդ ծերունուց տան տեղն է իմացել․ քուրդը ճանաչել է Արմենակ Սարոյանին։ Գնացել, տեսել է՝ տունն ավերակ է, բայց․․․ օջախը կա։ Խնդրել է իրեն մենակ թողնել այդ ավերակների մոտ։ Ոչ ոք չի իմացել՝ ինչ է խորհել, ինչ է զգացել այդ րոպեներին աշխարհի ամենաբարի հսկան։
Հենրիկ Հովհաննիսյանը 1961 թվականի թատերական վերազարթոնքն այսպես մեկնաբանեց․ «1961-ին հնչեց ավանդական թատրոնի մայրամուտի շեփորը»։
Վարդան Աճեմյանը բեմադրեց «Իմ սիրտը լեռներում է» պիեսը, որն ամենաերաժշտականն էր Առնո Բաբաջանյանի ստեղծագործության ու շեփորի շնորհիվ։ Ի դեպ, Սարոյանը երբ տեսել է ներկայացումը, հիացել է Բաբաջանյանի մեղեդիով։ Սա նաև ճակատագրական էր դերասանների համար։ Բեմում էին հայ թատրոնի մեծ աստղերը՝ Վահրամը Փափազյանը, Հրաչյա Ներսիսյանը, Արուս Ասրյանը, Բաբկեն Ներսիսյանը, Խորեն Աբրահամյանը, Մհեր մկրտչյանը և այլք։ Զարմանալի ու հիացնող է եղել երեսուներեքամյա Վարդուհի Վարդերեսյանի խաղը, որը շատ համոզիչ կարողացել է մարմնավորել իննամյա տղային։
1930-ականներից Հոլիվուդում ու Բրոդվեյում իր թատերգություններով հայտնի Սարոյանը հայ հանդիսատեսին ծանոթ եղավ միայն 1960-ականներին, երբ Հայաստան եկավ երկրորդ անգամ։ Պիեսը թարգմանեց Խաչիկ Դաշտենցը, Հրաչյա Ներսիսյանը կարդացել էր և ոգևորվել։ Պնդել էր, որ Ջոնիի դերակատարը պետք է կին լինի։ Սարոյանը այս հարցում տարակուսել էր։
Վարդուհի Վարդերեսյանը իր հուշերում պատմում է․ «1959-ի հոկտեմբերին էր։ Քարտուղարուհին հայտնեց, թե Աճեմյանն ուզում է ինձ տեսնել։ Ներկայացա։
-Վարդուհի, քեզ համար մի սքանչելի դեր կա։
Այդ ժամանակ պատրաստվում էի լույս աշխարհ բերել երկրորդ զավակիս։
-Բայց․․․ բայց․․ պետք է հրաժարվես զավակիցդ։
-Վարդուհի, կամ դու կխաղաս,կամ պիեսը չեմ բեմադրի»։
Ռեժիսորը սպասում է երկու տարի, մինչև դերասանուհին երկրորդ զավակի ծնունդից հետո վերադառնում է թատրոն։
Աճեմյանը երկու տարի մտածում է, աշխատում․․․ արդյունքը այն էր, որ ժամանակակիցները արձանագրեցին՝ Աճեմյանը գերազանցել է ինքն իրեն։
Միայն 15 տարի անց է Սարոյանը կարողանում հայ բեմում տեսնել իր պիեսը՝ գնահատելով՝ «իմ պզտիկ երազեն մեծ, լման բեմադրություն մը շինած է»։ Բեմադրության մեջ հավանում է անգամ Ջոնիի՝ կին դերակատար լինելը․ «Այն կին՝ Վարդուհի Վարդերեսյան, շատ աղեկ կըխաղար Ջոնիի դերը, բայց․․․»։ Բայց գերադասում էր, որ այդ դերը «մանչ մը» խաղար։
Սարոյանը հիմա էլ ապրում է հայ թատրոնում։
Տարիներ շարունակ հայ թատրոնի բեմից մինչև հիմա չի իջնում «Իմ սիրտը լեռներում է» պիեսը։ 1985-ին բեմ բարձրացավ «Կոտորածն մանկանցը»։ Հիմա էլ խաղացանկում է «Թրեյսիի վագրը»։ Ռեժիսորը հիմնավորում է հատկապես այս գործի ընտրությունը՝ սարոյանական սիրո հզոր ուժի պահանջ կա։ Համազգային թատրոնի խաղացանկում վիպակը թատերայնացված ներկայացում է։
Աշխարհն ու Հայաստանը հիմա էլ ճգնաժամի մեջ են։ Մարդիկ հիմա էլ կարիք ունեն բարի, գեղեցիկ, մտերմիկ խոսքի։ Որեմն հիմա և միշտ է սարոյանական դարաշրջանը։
Ասել է թե հանճարներ կան, որ ծնվում են ժողովրդի ներսից։ Հանճարներ էլ կան, որ իրենք են ստեղծում ժողովուրդ։ Սարոյանը ստեղծեց հայ ժողովրդին օվկիանոս այն կողմ՝ նույն քարտեզի վրա բերելով Բիթլիսի, Երևանի, Ամերիկայի ու առհասարակ բոլոր հայերին՝ փրկելով նրանց։
-Հա՞յ եք,-հեռվից հարցրեց վարպետը։
-Այո,-եղավ մեր պատասխանը։
-Ուրեմն փրկված ենք,-ծիծաղով վրա բերեց նա։
Վանուհի Բաղրամյան