Ամենաերկար ընթրիքը
Տղամարդը հավաքեց չոր փայտերը, դրեց իրար վրա ու վառեց կրակը։ Երկինքը կլանում էր կայծերը ու հետ չէր տալիս, երկինքը սովոր է ամեն ինչ առնել-տանել: Ուզեց լաց լինել, բայց զգաց, որ աչքերը չոր են, նորից փորձեց, էլի չստացվեց, զայրացավ ինքն իր վրա, որ չի կարողանում մարդավարի լաց լինել։ Սիրտը լցված էր, բայց ներսի բոլոր դռները փակ էին, արցունքը մնացել էր ներսում, լճացել ու մնացել էր։ Երանի հնար լիներ ներսի բոլոր դռները բացելու, փախչելու, ազատվելու... Ներսում ոչ շարժվելու տեղ կար, ոչ քայլելու, ոչ ապրելու։ Գուցե՞ ինքը մեռած է, գուցե՞ սա իր ուրվականն է։ Շոշափեց ինքն իրեն, տեղում էր, աչքերը շոշափեց, տեղում էին, չոր էին։ Կրակի բոցերը քչացել էին, այրող ու թեժ անձուղներ էին մնացել մանղալի վրա։ Վեր կացավ, մտավ տուն, բացեց սառնարանն ու հանեց խորովածի համար նախատեսված ձկները, որ երեկ էր որդու հետ Թարթառից որսացել։
-Ի՞նչ ես անում,- կնոջ ձայնից թիկունքը սառեց:
-Խորոված։
Կինը ահաբեկված հայացքով նրան նայեց։
-Հա՛, խորոված։
Տղամարդն առաջ անցավ։
Կնոջ աչքերում արտացոլվեցին կրակի հալվող անձուղները, աչքերը այրվում էին։ Տղամարդը տեսնում էր կնոջ այրվող աչքերը և զգում էր, թե ինչպես է իր ներսը այրվում:
-Երջանկությունն այնքան հեշտ բան էր, իսկ ես չգիտեի,-խոսեց կիսաձայն,- Երջանկության համար բավական էր կարթ վերցնել և հասնել գետը, ականջներդ լցնել Թարթառի վշշոցով, ընդարմանալ վշշոցից, գցել կարթը և սպասել կարմրախայտերին։ Ախր, ես խի՞ չէի հասկանում մինչև հիմա...
-Ինչքա՞ն ժամանակ ունենք,- կինը փախցրեց հայացքը։
-Գյուղապետն ասաց՝ քսանչորս ժամ։
-Բա ի՞նչ ես ձգձգում, ի՞նչ խորոված, երեխեքը մեղկ են, արագացրո՛ւ։
-Դրսում ենք ընթրելու, որ լավ տեսնենք տունը։ Կանչիր երեխաներին։
-Գո՞ւցե խնայես մեզ։
-Երանի ես լինեի խնայողը:
Կինը սրբեց աչքերը։ Արցունքը տաք էր, այրեց դեմքը, հետո ձեռքերը, միտքը, ամեն բան:
Հինգ տարեկան աղջիկը և տասնչորս տարեկան տղան դուրս վազեցին: Վազելով երկու պտույտ գործեցին տան շուրջը: Աննան չէր հիշում տան շինարարությունը, բայց Կարոն այնքան պատկերավոր էր միշտ պատմում, որ նրան թվում էր՝ ինքն էլ է հիշում։ Կարոն մեկ-մեկ գիտեր հորը օգնող վարպետների անունները, նրանց ընտանիքի անդամների անունները, ծննդյան օրերը: Մի օր հորը բարկացրեց վարպետների դանդաղկոտությունը և որոշեց պահել աշխատավարձերը: Հետո, երբ ջղայնությունն անցավ, չարեց դա, որովհետև ուստա Գևորգը տասը երեխա ուներ ու տան հոգսը ուսերին էր գալիս-գնում։ Աշոտն էլ, որը վարպետի օգնականն էր, դեռ պատանի էր, շաբաթ-կիրակի օրերին էր գալիս աշխատում, իսկ շաբաթվա մյուս օրերը քաղաքում սովորում էր։ Աշխատում էր, որ ուսման վարձը տա։ Կարոն լավ հիշում է, թե ինչպես մի օր հայրը զրույցի մեջ ասել է. «Զոհվածի տղա է, թող գլուխը պահի»: Ինքը երբեք լավ չի հասկացել, թե «զոհվածի տղան» ինչ է ու չի էլ համարձակվել հարցնել հորը։ Հիմա, երբ պատերազմը նոր է ավարտվել, նա բոլորից լավ գիտի «զոհվածի տղան» ինչ է, որովհետև իր ընկերների մեջ չորս հոգի կան այդպիսիք, որովհետև նրանք դեռ չեն հասցրել թաղել իրենց հայրերի կորած մարմինները, բայց, մեկ է, նրանց արդեն այդպես են անվանում։ Մաման մի օր ասել է իրեն, որ նրանց մոտ հանկարծ «պապա» չասի, պապայի մասին չխոսի, պապային չզանգի։ Տեսնես ինչո՞ւ է այդպես՝ պատերազմները միշտ գալիս են պապաների հետևից, տանում ու հետ չեն բերում... Ամաչեց, որ ինքը պապա ունի, իսկ ընկերները՝ ոչ: Ախր պապա ունենալը լավ բան է...
Տան շինարարությունը մի հատուկ արարողություն էր, ամեն անգամ մայրը տոլմա էր եփում, որ ուստաների համար ճաշ տանեն, արցախցու սովորույթ է՝ վարպետի փորը պետք է կուշտ լինի, որ գործը գլուխ գա։ Ինքն էլ էր սիրում վարպետների հետ ճաշել, լսել հոր կենացները։ Մի կենաց կար, որ հայրը միշտ խմում էր: «Սա էլ էս օրը մեզ պարգևողների կենացը»։ Այդ կենացից հետո բոլորը ոտքի էին կանգնում և լուռ դատարկում բաժակները։ Հետո հասկացավ, որ հայրն այդ կենացը միայն վարպետների հետ ճաշելիս չէ որ խմում է, բոլոր միջոցառումներին, բոլոր հացկերույթներին այդ կենացը պարտադիր խմում է, պարտադիր բոլորը ոտքի են կանգնում։ Հետո իմացավ՝ այդ կենացը բոլորն են խմում՝ բոլոր հացկերույթների ժամանակ: Հիմա, երբ այս նոր պատերազմը նոր է ավարտվել, նա արդեն հասկանում է, թե ում մասին էին այդ կենացները։ Այսուհետև ինքն էլ պետք է խմի այդ կենացը. կենացը նույնն է մնացել, հասցեատերերն են շատացել...
Սեղանը պատրաստ էր, բայց ընթրիքն անսովոր բույր ուներ, երևի հրաժեշտի բույրը էդպիսին է լինում, ո՞վ գիտե։ Սեղանի մեջտեղում կինը ծաղկաման դրեց, քաղեց իր աճեցրած ծաղիկները, դրեց ծաղկամանի մեջ, հետո իջավ նկուղ, հանեց ամենալավ պահածոները, որ նոր էր պատրաստել և պիտի ձմռանը վայելեին։ Ամեն տարի այնքան պահածոներ էր պատրաստում, որ հարևան կանայք հետը մրցում էին, թե ով ավելի շատ պահածոներ կհասցնի շարել նկուղում։ Մեկ է՝ իր պահածոներն ամենագունավորն էին, որովհետեւ հանդերի բոլոր մրգերն ու հատապտուղները, բոստանի բոլոր բանջարեղենները ամուսինը բերում էր տուն, և հետո դրանք հայտնվում էին թափանցիկ տարաներում, շարվում ամուսնու ձեռքով պատրաստված պահարաններին և սպասում ձմռանը։ Իսկ հիմա... Հիմա ձմեռը շուտ էր եկել, որովհետեւ հիմա ձմեռը իրենց ներսից է սկսվել։
Նստեցին սեղանի շուրջ՝ ընկուզենու տակ։
-Եթե շուտ իմանայի՝ ժենգյալով հաց էլ կթխեի,- կինը ժպտաց։ Ժպիտից բերանը դառնացավ։
-Դա էլ պահենք վերադարձի համար,- տղամարդը նայեց կնոջը։
-Վերադա՞րձ:
Առաջին անգամ նրանց աչքերը շատ նման էին իրար, թեև մեկինը շականակագույն էր, մյուսինը՝ կանաչ։
-Հա՛, վերադարձ:
Աննան վերցրեց ձկան պոչը ու սկսեց ախորժակով ուտել։ Հետո խմեց մոր սարքած թարմ կոմպոտը:
-Պա՛պ, իսկ կարմրախայտը միայն Թարթառո՞ւմ է լինում։
-Չէ՛, բայց Թարթառինն ամենահամովն է, որովհետև նրա մեջ մեր սարերի համն է, իսկ ուրիշ տեղ մեր սարերից չկա։
-Պա՛պ, ես շատ եմ սիրում ճամփորդել, ի՜նչ լավ է, որ դու վերջապես որոշեցիր մեզ ճամփորդության տանել:
Կարոն սաստող հայացքով նայեց քրոջը, հետո հոր սառը հայացքի ներքո մի կերպ կուլ տվեց մսի պատառը, զգաց, թե ինչպես արցունքի երկու կաթիլ ցած ընկան ափսեի մեջ, որտեղ մոր սարքած սիրելի պահածոն էր։ Վերցրեց պատառաքաղը և արագ կերավ ափսեի պարունակությունը։ Մի լավ կերավ, արցունքը չէր երևում հաստատ, բայց հայրը հասցրել էր տեսնել դրա փայլը:
Դա ամենաերկար ընթրիքն էր, որը չէր ավարտվում, որը ոչ ոք չէր ուզում ավարտել...
Մայրը գնաց իրերը հավաքելու։
Հայրը լցրեց բաժակը, մոտեցավ որդուն։
-Դու արդեն մեծ ես ու լավ գիտես, որ էստեղ է մեր սկիզբը, էս ընկուզենու տակ, էս տանը, որ աչքիդ առաջ ենք կառուցել, չմոռանաս, որ մերը սա է: Սկիզբդ չմոռանաս։
-Պապ, դու է՞լ ես տունը վառելու։
Պատասխանի փոխարեն հայրը դատարկեց բաժակը, նայեց տանը ու լռեց: Տղան շարունակեց.
-Գիշերը բոլորը կվառեն իրենց տները ու կհեռնան, ես այդպես եմ լսել։ Ոչ ոք չի ուզում, որ իր տունը թուրքին մնա։
-Իսկ դու ի՞նչ ես ուզում։
-Ուզում եմ վառես, պա՛պ, խնդրում եմ, վառի՛ր, ես չեմ ուզում, որ թուրքի երեխաները քնեն իմ մահճակալին, որ քաղեն մամայի ծաղիկները, որ քշեն քո առած առաջին հեծանիվը։ Վառիր ամեն բան, պա՛պ։ Իմ ֆուտբոլի գնդակն էլ չեմ ուզում, թող մնա պատի տակ, հենց էդպես էլ կվառես՝ գնդակի հետ միասին:
Տղան կուչ եկավ, չոքեց, գրկեց հոր ոտքերը, ուզեց լացել բարձր, բայց վախեցավ, որ հայրն իրեն թույլ կհամարի։
-Վե՛ր կաց,- հայրը գրկեց որդու ուսերը, թափ տվեց, համբուրեց ճակատը,-դու մի օր կհասկանաս, որ աշխարհում ավելի սարսափելի բան չկա, քան սեփական ձեռքերով վառել այն, ինչ ստեղծել ես։
Քեռի Սարոյի մեքենան կանգ առավ տան մոտ։ Սարոն կնոջ հետ էր, երեխաներ չուներ։ Ճամպրուկների մի մասը դրեցին մեքենայի մեջ, մի մասը մնաց դրսում, երկու մեքենայով պիտի ճանապարհվեին։
-Պա՛պ, ես կարո՞ղ եմ քո մեքենայով գալ։
-Չէ՛, քեռուդ հետ եք գնում, ես մենակ կգամ, տեղավորվե՛ք, արագացրե՛ք։
Աննան պինդ գրկել էր իր խաղալիք կիթառը և սիրուն գլխարկ էր դրել, հագել էր ծաղկավոր զգեստն ու սպիտակ կոշիկները։ Աննան ժպտում էր, նա միշտ երազել է ճամփորդել։
Կարոն նայում էր քրոջը և մտածում՝ երանի նրան՝ ոչինչ չի հասկանում։
-Բարով գնաք,- հայրը փակեց մեքենայի դուռը,- մեկ ժամից ես էլ դուրս կգամ։
Ճանապարհի փոշին մշուշեց հեռացող մեքենայի պատկերը։ Տղամարդը մնացած ճամպրուկները տեղավորեց իր մեքենայի մեջ և քայլեց դեպի ախոռը։
Սպիտակ ձին խրխնջաց, գլուխը քսեց տիրոջը։ Տեսավ, թե տերը ինչպես է արձակում կապանքները և երևի հասկացավ, որ միասին այլևս որսի չեն գնալու, էլ ոչ մի տեղ չեն գնալու։
-Ազատ ես։
Ձին խրխնջաց ու մնաց կանգնած։
-Ներիր, բայց դու ավելի երջանիկ ես, քան ես։ Էս անտառներն ու դաշտերը քոնն են, կարող ես գնալ, արածել, ապրել սարերում, ես էլ ոչինչ չունեմ քեզ տալու, իմ ունեցածը հիշողություններ են, որ պիտի դասավորեմ սրտիս մեջ ու ճամփա ընկնեմ։ Բարով մնաս։
Հարևան Սաքոյի տունը բոցավառվեց, թաղը լցվեց ծխով, հետո էլի տներ վառվեցին, տների փոխարեն ծուխ էր ու տղամարդկային ծանր լռություն։
-Վառե՛մ,- ասաց ինքն իրեն ու մոտեցավ տանը...
-Վառե՞ս, -հարցրեց մեկը, որ չէր երևում...
Ձին խրխնջոցով մոտեցավ տիրոջը, երկուսով նայեցին տանը, տունը լեզու չուներ, չէր խոսում...
Հերմինե Ավագյան