Մի շրխկան մահ…
Հրանտ Մաթևոսյանը և էքզիստենցիալ մի քանի հարցեր
Մահը թանկացնում է կյանքը…
«Աշնան արև»
Ովքե՞ր են ծառերը:
Ծառերը հույսը դրել են աստծո վրա կամ իրենց համար «դուրեկան է ծնկներն օջախին դեմ անել, ժպտալով ննջել ու հուսալ, ու հավատալ, թե աշխարհը բարի է»։ Սարտրն ասում է, թե դա նման է այն հավատին, թե տրամվայը ռելսերից դուրս չի գա կամ գնացքը կգա ժամանակին: Իսկ Ավետիքը թող հանգստանա:
Մարդու՝ իր տեսակի հիշողությունը՝ իր իսկ անձի «նախագծման» նախապայման:
Մարդ կա՝ ինքն իրեն նախագծում է ու պատասխանատու դառնում ոչ միայն իր, այլ նաև մյուսների համար, մարդ էլ կա` չի հասկացվում` է՞ծն է, թե՞ թուփը, գե՞լն է, թե՞ էծը, գո՞յ է, է՞ է: Եթե ինքն իրեն նախագծում է ու պատասխանատու դառնում, ուրեմն՝ բանական է, մտածող է, ուրեմն՝ հիշողություն ունի. «մարդ ու անասուն իրարից ջոկվում են հիշողությամբ: Հիշողությունը դրած է անասունի ու մարդու արանքում: Հիշողության մե՞ջ ես, ուրեմն վառվում ես, մարդ ես, հաշիվներ ունես, անհանգիստ ես, հիշողության մեջ չես՝ հրե՜ն բաց դաշտում կովն արածում է առանց հիշողությունների, իսկ հորթին երեկ են մորթել»: Հա՜, ստացվում է՝ մենք պիտի անասուն չլինենք, ասուն լինենք, գոռանք, մեզ պատեպատ տանք, որ խոսում ենք, մարդ ենք, հիշողություն ունենք։ Սա դուրս է եկել այդ «հիշողություն» բառի բառարանային սահմանումներից ու նրանում ընդգրկել «բանականության» լայն հասկացումը. այն է մարդկային ցեղի լինելու հիշողությունը: Ասենք՝ կա ազգային հիշողություն՝ արյան կանչի դրսևորումով: Եթե մարդ ունի ազգային հիշողություն, նա պատասխանատվություն է կրում նաև իր ազգի համար: Նման օրինակ էլ սա է. եթե մարդ ունի ցեղի՝ իր տեսակի լինելու հիշողություն, ուրեմն Աղուն է, Սիմոն չէ: Աղունի երակներում արյունը սառում է երեկվա՝ մոր աչքի առաջ մորթված հորթից: Աղունը վախենում է մորթվելուց: Սիմոնի տեսակը «արդարացվում է» Զոլայի բոլոր փաստարկներով, թե վախկոտությունը ժառանգականության, շրջակա միջավայրի ու հասարակության ազդեցության պատճառահետևանքային կապերից է: Այս պարագայում հավատանք Սարտրին. «այդ դեպքում մարդիկ կհանգստանային ու կասեին՝ «այո՛, մենք այդպիսին ենք, և ոչինչ չես փոխի»: Ես մեղավո՞ր եմ, որ վախկոտ եմ, ես մեղավոր չե՞մ, որ վախկոտ եմ։
Ապրելու վախ, մեռնելու վախ:
Մարդիկ ուզում են վախկոտ կամ հերոս ծնվել: Սիմոնը չի ուզել հերոս լինել․ վախկոտը հեշտ է: Իսկ Իշխանի «աչքը պեծ կոխեիր, աչքը չէր Ճպի»: Նա ուզում էր գոռալ աշխարհին, որ մարդ է, եթե վախկոտը ներշնչում է, որ իր ճակատագիրն է այդպիսին լինելը, ու երեկվա հորթի պես պատրաստ է մորթվել անդա՜րդ, անդա՜րդ, ապա Իշխանը կռիվ է տալիս իր վախկոտ լինելու դեմ: Սարտրն ասում է, թե վախկոտի մեղավորությունն իր վախկոտ լինելն է: Դրա համար էլ Իշխանը «եկավ տուն ու իրեն գետնով տվեց մորթած անասունի պես, որ չի բղավում, որովհետև կոկորդը կտրած ու խռչակը հանած է, բայց քացի-քացի է անում, քացի-քացի է անում»: Վախկոտ չէ, մարդ է, ծառ չէ, մտածող է, բեռնաձի չէ, բանական է, դրա համար էլ «քացի-քացի է անում»: Ալխոն թող հա անիծի աղվես Գիքորին։ Ալխոն մեռնելուց չի վախենում․ դա փրկություն կլիներ, իսկ փրկությունն իր համար չէ, պիտի եռան ցավերը պանրի աղաջրից։
Վախճանվել էր Հրանտենց գյուղական ուսուցչի կինը, ով իրեն բարեկամ չէր, օտար կին էր, օտար մայր, ընդ որում՝ գյուղից էլ չէր, հարս էր: Հրանտի դասարանը տարան հուղարկավորության, որ շատ մարդ լինի թաղմանը: Բոլոր երեխաները սուսուփուս կանգնած էին մի կողմում, և հանկարծ այդ լռության մեջ նա սկսեց անզուսպ լաց լինել «չգիտեմ՝ ինչ կատարվեց՝ առնչվեցի մահվան առեղծվածին, ինձ այդ ուսուցչի տեղը դրեցի»: Երևի դա նախասկիզբն էր հետագա մտածումներին: Ինչու՞ է դիմադրում մարդը մահվանը, ի՞նչ է ապրում. նույնը, ինչ Սարտրի հերոսները. «-Դու հասկանո՞ւմ ես,- ասում էր նա:- Ես չեմ հասկանում:
-Ի՞նչը, ի՞նչը չես հասկանում:
-Մեզ հետ կատարվելու է մի բան, որ ոչ մի կերպ գլուխս չի մտնում:
-Շուտով կմտնի:
-Չեմ հասկանում,- համառությամբ կրկնեց նա,- շատ կուզեի սրտապնդվել, բայց գոնե հնար լիներ իմանալ… լսիր, մեզ տանելու են բակ: Մեր դիմաց զինվորներ են շարելու: Քանի՞ հոգի:
- Չգիտեմ: Հինգ կամ ութ: Ոչ ավելի:
-Եղավ: Ութ հոգի: Նրանց կհրամայեն՝ «Նշան ա՛ռ», ես կտեսնեմ ինձ ուղղված ութ հրացան: Երևի թե, ուզենամ պատի մեջ մտնել, ինչքան ուժ ունեմ, մեջքովս պատը կհրեմ, բայց պատը կդիմադրի, ինչպես մղձավանջի ժամանակ: Այս ամենը հնարավոր է պատկերացնել: Ա՜խ, եթե իմանայիր՝ ինչպես եմ պատկերացնում» /Սարտր, «Պատը»/:
Չապրելու վտանգը սրտի մեջ ու այն հաստատապես գիտակցող մարդու հոգին նույնն է: Երբ Արզումանովը խոսում է իր նվաղկոտ, ցածր ձայնով, Իշխանը հարցնում է՝ ի՛նչ: Բայց էդ հարցից հետո ի՞նչ է ապրում նա. «...Իմ հորը բան է ասում, իմ հերը շատ լավ էլ լսում է, իմ հոր թիկունքը քրտնում է, բայց իմ հերը հարցնում է՝ «ի՞նչ», և Արզումանովը նորից է ասում «կախել, Իշխա՛ն, կախաղան հանել»:
-Դե բարձր ասա, տնաշե՛ն, ժողովուրդը թող լսի, ուրախանա:
Ասում ու ծիծաղում է, բայց սիրտը փորում տրաքել է: Իմ մերացուն ասում է՝ «քացի-քացի էր անում, քացի-քացի էր անում»:
Մանիշակի մերը սպասում էր իր մահվանը, որ ի՞նչ աներ. մեռնե՞ր, թե՞ մեռնելուց հետո հասկանար` ինչ է մահը, տեսներ մահը, գիտակցեր մահը, նայեր, թե իր հոգեհանգստին ո՞վ եկավ, ո՞վ լացեց։ Ծերանալուց է մեռել Ավետիքը: Այսինքն` ի՛նքը չի պլանավորել իր մահը, բնության թելադրանքով է մեռել, չի հասկացել, թե մեռել է, որովհետև, երբ հասկանում ես, մահը հերոսական է, շրխկան է (որն Ավետիքի ցեղում չի եղել), որովհետև «մեռնելը դժվար է, ուզենաք էլ չեք մեռնի», որովհետև մեր ծնունդն էլ, մեր մահն էլ աբսուրդային են․ «մահը կույր է լինում, տեսնում է միայն իր կնքածին-կույր քարի պես գլորվում է, սրա գլխով թռչում ու նրան է խփում»: Թե կարող ես, փախիր, չե՞ս կարող, անիծիր բախտդ։
Սարտրն ասում է, որ մարդ ինքն իրեն նախագծելուց հետո պատասխանատու է դառնում բոլորի համար: Կարևոր է մարդու՝ ինքն իր անձի ու հետո մյուսների համար պատասխանատու լինել-չլինելու հարցը: Դրա համար էլ Սիմոնից Սիմոն ու Արմենակից Արմենակ սարքելու, գոմից տուն սարքելու պատասխանատվություն կա: Ու երևի վերջինիցս էլ խուսափելն է, որ «սերը թաշկինակ եք անում, կապում աչքներիդ, որովհետև վախենում եք բաց աչքով նայել ու ատել», հետո էլ «կծելու, կոտրելու, զրկելու, ատելու տղամարդկություն չունեք»: Մարդ սկսում է իր կյանքի ու պատասխանատավության մասին մտածել ճգնաժամային պահերին: Մաթևոսյանի հերոսը բանտում նոր միայն դստեր բոբիկ ոտքերը տեսնելուց հետո մտածեց, որ պետք է կոշիկ գնի. «Էդ՝ հետո, բանտում տեսավ, որ բոբիկ եմ ու լաց եղավ. որ բանտ հաց էի տանում, բանտից տեսավ, որ ձյուների մեջ բոբիկ եմ ու լցվեց»: Բանտում մտածեց: Բանտում չէր կարող կոշիկ գնել: Իսկ բանտից դու՞րս. «բանտից դուրս գալուց հետո էլ նա ինձ կոշիկ չգնեց»։ Ուրեմն՝ բանտում, մահվանից առաջ երկինք ու բոբիկ ոտք կարելի է տեսնել, հիշել, որ պատասխանատու ես էդ բոբիկության համար, լացել, որ չես կարողանում այդ պատասխանատվության բեռը տանել: Մարդ կա՝ տանում է այդ բեռը և այնպե՜ս է տանում: Սա ևս իրական կյանքի վերապրում է: Իր հարցազրույցներից մեկում նա իր մոր մասին ասում է. «Նա գտնում էր, որ եթե իրեն չի հաջողվել, գոնե զավակները գրքի միջոցով կարողանան խավարից դուրս գալ»: Սա վկայում է, որ Սամոյին «ներծծվել» բառը սովորեցնելու պատկերը իր իսկ անձնական կյանքի փիլիսոփայությունն է, իր մոր ապրածի և պատասխանատվության զգացումի էքզիստենցիալիստական փիլիսոփայությունը: Մայրն ուզում է` «զավակը…զավակը…» ունենա մարդկային ցեղի հիշողությունը: Ասվածի վկայախոսը Կիերկեգորի հետևյալ միտքն է. «Հույները սովորեցնում էին, որ ցանկացած բացահայտում վերհուշ է, իսկ նոր փիլիսոփայությունը կսովորեցնի, որ ամբողջ կյանքը կրկնություն է»: Մենք կրկնվում ենք։ Արի մեռնենք, մենք մեզ խորովենք էդ կրկնության մեջ, թե վերաիմաստավորվել չի ստացվում։
Մարդու ազատության և այդ նույն ազատության ընտրության հարցը:
Մենք ազատության ենք դատապարտված, որից էլ վախենում ենք: Մենք ենք ընտրում մեզ, և դա ամենասարսափելին է մեզ համար: Ազատությունից վախենալ կնշանակի վախենալ ապրելուց: Պատահական չէ, որ Իշխանը մի կերպ է «տեղավորվում» Արզումանովի ձեռքի տակ: Դրա համար է, որ Իշխանին «քորում են, շոյում են, որ իրենց քացի չտա». վախենում են՝ մի օր գլխներին տեր չլինի, ու իրենք ընտրության առաջ կանգնեն: Իրենք էլ գիտեն, որ չեն ընտրի, որովհետև չունեն այ էն մարդ տեսակի ցեղի, բանականի հիշողությունը: Աղունը որդուն հարցնում է «Ահա իմ հերը: Էն՝ քոնոնք, ահա- իմ հերը- ո՞րն ես»: Գուցե միտումնավոր, գուցե ենթագիտակցական՝ կրկնում է «ահա իմ հերը», որովհետև վախենում է իր տված «ո՞րն ես» հարցին իր գիտակցության մեջ եղած պատասխանը ստանա: Դրա համար էլ հաստատում է. «խեղճ ես, խեղճ ես»:
Ազատությունից վախենում ենք, ու դրա համար էլ ստեղծեց բեռնաձիերին, որ բեռնվում ու բեռնվում են ու անզոր են «բեռը» հանել ճակատագրից, որովհետև հոգսը ուսերից «էլ չի իջնելու, քանի որ շատ հարմար է տեղավորվել»։ Հոգսը եկել, բարձրացել է շալակներս, նստել է մեր ուսերն ու ոտքերն է ճոճում ու չփոցով ծամոն ծամում։ Հոգսը ազատ է։
Ավետիքն ու իր ցեղը վախեցել են ազատությունից, ազատության բեռից: Դրա համար իրենք իրենց եզ ու ծառ են նախագծել: Իսկ Իշխանը, չնայած կոոպերատիվի եզան տեղ է իրեն դրել, բայց հետո գնացել, իր հրացանն է ման եկել. ի՞ր, թե՞ Արզումանովի համար: Սա Սարտրի մատնանշած այն դեպքն է, երբ իրադարձությունների ճնշումն այնպիսին է, որ մարդ չի կարողանում բարոյական ընտրություն կատարել:
Մենք ինքներս պետք է մեր կյանքին իմաստ տանք, այդ փնտրենք ոչ թե մենք մեր ներսում, այլ մեզանից դուրս: Մարդ մարդ է արարքներով։ Մարդն արարքների ամբողջություն է, դրա համար էլ «իմ հերը բարձր չէր, կարճ էր, բայց նրա կարճությունն ո՞վ էր տեսնում»: Պատկերը հիշեցնում է Ասոյի չստացված «մահափորձը», երբ Իշխանը «թվանքի ծերից բռնեց, խաչերի արանքից քաշեց հանեց էդ խեղճին ու թվանքի կոթով, մահակի պես, տվեց, վեր բերեց էդ երկու իր հասակի մարդուն ու՝ հրացանով՝ կոթով, հետն էլ՝ ուշունցով, ուշունցով...»: Շեշտադրումը հատկապես էն «երկու իր հասակինն է», որովհետև Ասոն նպատակային չի ապրում, ինքն իրեն չի գտել, դրա համար էլ հասակը կիսատ-պռատ է: «-Տուր, Ասո, տուր, վախիլ մի, տու՜ր:
-Ես քո ղրկողի ծնողը՝ որ քեզ վրա հույս է դրել, տուր, Ասո՜»:
Ասո, տայի՜ր էլի, տայիր ու պըրծ։
Աստծու լինել-չլինելուն հավատալ-չհավատալու և բանականության բախումը:
Մարդն է միակ փրկիչն ու կործանարարը իր կյանքի /աթեիստական էքզիստենցիալիզմ/, այսինքն՝ նա է թե՛ իր աստվածը, թե՛ կործանիչը: Սարտրի համոզմամբ` մարդն այնպիսի էակ է, որի ծրագիրն է աստված դառնալը, և հետո «հարցն այն չէ, թե արդյոք աստված գոյություն ունի: Մարդը պետք է գտնի ինքն իրեն ու համոզվի, որ ոչինչ չի կարող փրկել իրեն հենց իրենից, նույնիսկ աստծո գոյության համոզիչ փաստարկը»: Մի՞թե սա աղերսներ չունի Աղունի այն մտածողության հետ, թե «մարդու սիրտ է պատռում աստծու կողմնապահ խտրականությունը- թե ինչու՞ է մեկին օձի հանկարծական խելք տալիս, մյուսին ստեղծում ծառի պես էդպես անշնորհք, անշարժ»: Աղունի՝ աստծուն հավատալ-չհավատալը չէ գլխավորը. խնդիրն այն է, որ Աղունն էլ ենթագիտակցական այն մտածումն ունի, որ ինքն է իր անձի միակ պատասխանատուն: Հրանտն ասում էր, թե ծնողները գյուղացի մարդիկ են․ մի օր հավատում են Աստծուն, մի օր՝ չէ։
Մարդ կա, որ «թե կտրեցիր, կտրեցիր, թե չկտրեցիր, ուրեմն դեռ ոտի վրա է, գլխարկը թե տարար` տարար, թե չտարար` ուրեմն դեռ գլխին է», մարդիկ կան, որ «ծառերի պես կան, ծառերի պես փտում են»: Նրանք նպատակ չունե՞ն. ունեն: Նրանք էլ ազատությունից փախչելն են ընտրել: Մարդ կա, որ աշխարհն ու իր հնարավորությունները իր կամքին է ուզում հարմարեցնել, մարդ էլ կա՝ խոտի պես է, «չարուբարու ցավը» իրենը չէ:
Մահը թանկացնում է կյանքը, ու էդ ժամանակ մեզ ի՞նչ` կյանքը էժան է, թանկ է։
Մարդ կա, որ ծառ է, մարդ էլ կա` պետք եղած դեպքում կոոպերատիվի եզ էլ է…
Կան մարդիկ, որ ոչ էլ ապրում են. քնած, բարի, ալարկոտ… Կան մարդիկ, որ շպրտված էլ ապրում են, որ մեկ է` կացնի հարվածից կմեռնե՞ն, թե՞ շրխկան…