Միֆից մինչև ինքնասահմանում. ինչպես է փոխվել պատերազմի ռեպրեզենտացումը հայ կինեմատոգրաֆում
Պատերազմը ձևավորում է հավաքական ինքնություն
«Պատերազմը դժոխք է». սեպտեմբերի 27-ին, երբ Ադրբեջանը լայնածավալ հարձակում սկսեց Արցախում՝ թիրախավորելով նաև խաղաղ բնակչությանը, մտաբերեցի AP գործակալության լուսանկարիչ Հորսթ ֆասի 1965 թվականին՝ Վիետնամի պատերազմի ընթացքում արած զինվորի խորհրդանշական լուսանկարը: Զինվորի սաղավարտին գրված է՝ «Պատերազմը դժոխք է» ("War Is Hell"): Այն իրապես դժոխք է, որն առաջացնում է որդեկուրույս ծնողների, հոգեբանական խնդիրներ ունեցող երիտասարդ տղամարդկանց ու կանանց հանրույթ, զարմանալիորեն՝ լի հույսով և (ինքնա)վերակառուցման մղումով: Պատերազմի հետևանքները որքան աղետալի են, այնքան էլ դրդում են մեծ արժեքների ստեղծման: Ցավից ծնված ոգեկոչող երգերը, մարտի ամենաթեժ պահերին արված լուսանկարները բոլորովին չեն կոտրում մարդու առանցքը, այլ վերհանում են այն ազգային ներուժը, որը խաղաղ պայմաններում, գուցե, միշտ չէ, որ նկատում ենք, կամ հենց ինքներս արտահայտում: Առավել հետաքրքիր է պատերազմի ռեպրեզենտացումը գեղարվեստական կինեմատոգրաֆում, որի ստեղծողներն այս կամ այն կերպ առնչվել են պատերազմին, թեկուզև միայն պատերազմական շրջանում ապրելով, և գրել են սցենարներ՝ արտացոլելու հավաքական ողբերգությունը և կիրառել են հնարքներ և կատարել են մոնտաժ՝ թողնելով էմոցիաների այնպիսի քանակ, որը նոստալգիկ ցավ առաջացնի, բայց ոչ երբևէ ստիպի վերապրել հաղթահարված դժոխքը:
Պատերազմական ֆիլմը նույնքան հին է, որքան կինեմատոգրաֆը: Ֆիլմը տասնամյակներ շարունակ եղել է և մնում է քարոզչության լավագույն միջոցներից մեկը: Կինոն հնարավորություն է տալիս հանդիսատեսին ցուցադրելու այն սարսափը, ինչ կատարվում է առաջնագծում: Այս կանոններին հետևել են Հոլիվուդի ռեժիսորները, կինոն որպես «զենք» հստակ քաղաքականությամբ օգտագործվել է նաև Խորհրդային Ռուսաստանում՝ ցուցադրելով հերոսներին, մատնանշելով՝ թշնամուն: Հայկական կինոն բոլորովին այլ փիլիսոփայություն ունի: Հենրիկ Մալյանի՝ 1967 թվականին նկարահանած «Եռանկյունի» ֆիլմը դժվար է պատերազմական ֆիլմ համարել: Եթե պատերազմական ֆիլմը բացահայտում է պատերազմը, ապա «Եռանկյունին», անգամ ունենալով անմիջական մասնակցություն, թաքցնում է այն՝ այսպիսով պատերազմը վերածելով միֆի: Այն կա և համընթաց է կյանքին, բայց միֆական է իր ռեպրեզենտացմամբ: Առաջին անգամ պատերազմի մասին լսում ենք, երբ Հովիկը (Միքայել Հովսեփյան) քայլում է դեպի Եռանկյունին, իսկ այդ ընթացքում դիագետիկ ձայնով լսելի է ռադիոյից հնչող հայտարարությունը.
«Говорит Москва. Заявление Советского правительства. Граждане и гражданки Советского союза, сегодня в четыре часа утра без объявления войны германские регулярные части отоковали наши границы во многих местах и подвергли бомбежке наши города»:
Պատերազմն ազդարարող հայտարարության միջնամասում Հովիկը հասնում է Եռանկյունու մուտքի մոտ և հայտնվում են Մկոն (Պավել Արսենով) և Լյուբան (Իննա Ալաբինա): Հետաքրքիր է՝ ինչպես է ռեժիսորը համադրել ձայնը և պատկերը՝ ցույց տալով պատերազմի ավերիչ բնույթը ոչ միայն տարածքային ընկալումներում, այլև մարդկային ճակատագրերում: Ռեժիսորի վերաբերմունքը պատերազմի նկատմամբ լավագույնս դրսևորվում է հաջորդ տեսարանում, երբ ուստա Մուկուչը (Արմեն Ջիգարխանյան) ներկայացնում է իր անցած ուղին.
«Նիկոլայի սալդատ եղել եմ, տաջիկի դեմ կռվել եմ, ծո թագավորի դեմ բիլակ կռվել եմ: Երկու օր մենշևիկի սալդատ էի, հետո էլ մենշևիկի դեմ էի կռվում: Չորս օր դաշնակցական էի, հետո էլ դաշնակների դեմ կկռվեի: Էն ա գերմանացի չէի տեսել, էն էլ, ըհը, կտեսնիմ»,- պատմում է դարբինը:
Հասկանալի չէ, թե ո՞վ է թշնամին: Սեմ Քինը պնդում է, որ թշնամու կերպարը ստեղծվում է մի շարք երկճյուղավորումների արդյունքում, որը ծառայում է հակամարտության երկու կողմերին սահմանելու հարցում: Մենք թշնամու կերպարը ստեղծում ենք այն տեսանկյունից, թե ինչ մենք չենք (1): Ուստա Մուկուչի պատմությունը չի սահմանում թշնամուն, փոխարենը սահմանում է հայկական ինքնությունը, որը ինքնակազմավորվել է դարերի ընթացքում կյանքի իրավունքի համար մղվող պայքարով, և թշնամուն մատնանշելու փոխարեն, «Եռանկյունին» ներկայացնում է հայ մարդու պայքարի պատրաստակամությունը ցանկացածի դեմ, ով պատերազմ կսանձազերծի:
Պատերազմի ռեպրեզենտացման մեթոդները բոլորովին այլ են ռեժիսոր Արամ Շահբազյանի՝ 2007-ին «Երևան» ստուդիայում նկարահանած «Մի վախեցիր» ֆիլմում: Բազմասերիանոց կինոնկարը պատերազմական դրամա է, որի առանցքում Արամի (Խորեն Լևոնյան) պատմությունն է և նրա պայքարն ինքնության սահմանման ճանապարհին: Պատերազմը տղամարդուն տալիս է կարգավիճակ և ընդունում: Նույնն է վիճակված նաև Խորեն Լևոնյանի կերպարին: Տղամարդիկ, ովքեր պատասխանատու են պատերազմների ամբողջ սարսափի համար, իրենք էլ տալիս են դրա լուծումը և թե ինչպիսին կլինի նրանց ինքնությունը լուծումից հետո, կախված է ընթացքից, որը որոշում են իրենք:
«Պատերազմի փորձը վերջնական հաստատում է տղամարդկանց՝ աշխարհին իմաստ և օրինաչափություն վերագրելու իշխանությունը, նույնիսկ այն ժամանակ, երբ թվում է, թե աշխարհը դիմադրում էր ցանկացած օրինաչափության հաստատման» (2): Տվյալ կինոնկարում իմաստի վերագրումը տարածվում է ոչ միայն աշխարհի վրա, այլև սեփական կյանքի: Ուսանող Արամն իր ինքնությունը կառուցում է ընկերների հետ խնջույքների սեղանների շուրջ, խաղաղ պայմաններում «թշնամիների» հետ բախմամբ և միաժամանակ փորձելով հասկանալ, նաև կառավարել զգացմունքները Մարիի (Լուսինե Թովմասյան) հանդեպ: Ինչպես նշում է գլխավոր հերոսի ընկերներից մեկը՝ սիրահարված պինգվին Արամը՝ ջայլամի կուզովով, թեև պատահմամբ է հայտնվում պատերազմի առաջնագծում, այնուամենայնիվ, չի մերժում նոր միջավայրը, փոխարենը սիրո հիմքի վրա կառուցում է անձնազոհության պատրաստ իր ինքնությունը: Քաղաքում առաջինը, ինչը բնորոշում էր Արամին, սիրելիներին պաշտպանելու անհագ մղումն էր՝ առանց հետևանքների մասին նախազգուշանալու, ինչը մարտի դաշտում հասնում է իր բարձրակետին՝ անձնազոհությանը, համարձակ խառնվածքի արդյունքում էլ վերջնականապես թմրեցնելով ինքնապաշտպանական բնազդը: Հետևաբար «տղամարդը և առնականությունը պատերազմում» հասկացությունը փոխարինվում է «տղամարդը և պատերազմը՝ որպես առնականություն» հասկացությամբ: Հետաքրքրական է նաև, որ պատերազմը ձևավորում է հավաքական ինքնություն, այդպիսով առնականությունը ընդհանուր է դառնում մի խումբ տղամարդկանց համար, որոնք ստեղծում են խնդիրները, ինչպես նաև տալիս են դրանց լուծումները, հետևաբար խմբի առնականությունը ձևավորվում է հրամանատարի որոշումների արդյունքում:
Ռեժիսոր Մհեր Մկրտչյանի «Կյանք ու կռիվ» ֆիլմը սիրո և տղամարդկային մտերմության կոնֆլիկտի մասին է, որում վճռական է լինելու պատերազմի դերը: Ֆիլմի գլխավոր հերոսը՝ Տիգրանը (Սամվել Թադևոսյան), գյուղական դպրոցի ուսուցիչ է՝ սիրահարված ընկերոջ՝ Արմենի (Հայկ Մարգարյան/ՀՏ Հայկո) կրտսեր քրոջը՝ Աննային (Անի Խաչիկյան): Աննային են սիրում նաև Տիգրանի և Արմենի մյուս երկու ընկերները՝ Լևոնը (Հայկ Պետրոսյան) և Էդոն (Ռուդիկ Մարտիրոսյան): Սիրային այս քառանկյունում պատրիարխալ հասարակությունը մարմնավորող արական սեռի ներկայացուցիչները չեն կարևորում Աննայի զգացմունքները, ինչի արդյունքում առաջանում է քաոս՝ կոտրված սրտեր, ամուսնություն՝ առանց սիրո և պատերազմ՝ որպես սիրո միակ այլընտրանք: Վերջին կետը դառնում է Տիգրանի ճակատագիրը: Ընկերներին նվիրված Տիգրանը պապի (Դավիթ Հակոբյան) հետ զրույցից հետո մեկնում է ռազմաճակատ: Զրույցի ընթացքում պապն ընդգծում է Տիգրանի անվճռականությունը, կյանքի նկատմամբ վախերը և նրանից որևէ աննորմալ արարք ակնկալում: Ու հետաքրքրական է, որ ինչպես և նախորդ ֆիլմում, այնպես էլ «Կյանք ու կռվում», պատերազմը դառնում է որոշիչ ինքնության կառուցման հարցում: Բայց գլխավոր տարբերությունը պատերազմի դաշտում հայտնվելու եղանակն է. եթե «Մի վախեցիր» բազմասերիանոց ֆիլմի գլխավոր հերոսը պատահմամբ է հայտնվում ռազմաճակատում, ապա Տիգրանի որոշումը գիտակցված է: Հետաևաբար, կարելի է եզրակացնել, որ պապի պնդումները նրա անվճռականության մասին չափազանցված են, և նրա քայլերը պայմանավորված են ոչ թե վախերով, այլ գլխավոր հերոսի կողմից ընկերության բարձր գնահատմամբ: Ընտանիքը և տունը երաշխավորում են անվտանգությունն ինչպես անձնական, այնպես էլ հանրային ոլորտում: Ընկերության կապերը լրացնում են այս համայնքները ինչպես հասարակական, այնպես էլ քաղաքական կյանքում (3): Սամվել Թադևոսյանի մարմնավորած հերոսը հրաժարվում է անվտանգությունից՝ ապահովելով իր ընկերների և սիրելիի անվտանգությունը: Եվ հարցը բնավ անվտանգությունը կռվով ապահովելը չէ, այլ դրա ապահովումը՝ ստվերում հայտնվելով և հասարակական և քաղաքական կյանքում ապավինելով ընկերությանը/ եղբայրությանը, ինչը տալիս է գուցե ոչ անվտանգության, բայց համայնքի պատկանելության զգացողություն: «Կարևոր չէ, թե ինչ ես հիմա, կարևոր է, թե ինչ կդառնաս հետո», վստահ էր Տիգրանի պապը, բայց պատումը ցույց է տալիս, որ Տիգրանը երբեք չէր դառնա այն, ինչ դարձավ, եթե չլիներ այն, ինչ կար: Տիգրանի ինքնության փոփոխությունը մեծ թռիչք հնարավոր չէ անվանել, նա բարի էր, վստահելի, այդպիսին էլ շարունակում է մնալ, հետևաբար պատերազմը չի փոխում Տիգրանի ինքնությունը, պատերազմի ընթացքը թույլ է տալիս Տիգրանին դառնալ իր լավագույն տարբերակը:
Անի Գաբուզյան
Հղումներ՝
1.Allman M., 'Who Would Jesus Kill?' War, Peace, and the Christian Tradition', 2008, p. 123.
2.Leed E. J., 'No Man's Land: Combat and Identity in World War 1', 1979.
3.Hermanson L., 'Friendship, Love, and Brotherhood in Medieval Northern Europe, c. 1000-1200', 2019, p. 4.