Հրանտ Դինք. ցեղասպանություն հաղթահարողը
2007-ի հունվարի 19-ին արձակված թուլության ու վախի փամփուշտը
«Արմատախիլ եղած մի ծառի շուրջ լաց եղան մայրերն ու հայրերը տարիներ շարունակ: Արցունքները ջրեցին կտրված արմատը։ Մյուս կողմում՝ անմիջապես նրանց գլխավերևում ոմանք ձեռքերում եղած ճյուղի մասնիկներով կտրված ծառի արմատները մշակելով, հողը պարարտացնելով, մի ծիլ փնտրեցին, որ կարողանա դուրս գալ դեպի ցերեկվա լույսը․․․Կարծես խենթեր լինեին։ Եվ գտնվեց․․․ Վերջապես։ Այն էլ՝ այն պահին, երբ հույսները կտրել էին։
Ու ստեղծվեց անկախ Հայաստան»․․․․ (Հրանտ Դինք, «Ակօս», 2002, մարտի 29)։
Դինքի ծննդավայրից՝ Եփրատի ափերից բավականին հեռու ստեղծվեց անկախ Հայաստանը։ Մալաթիայում, ուր Դինքերի ընտանիքն էր ապրում, Անդրանիկ, Նաիրի, Հայաստան, Վրեժ անուններով անվանակոչելու սովոր չէին ցեղասպանությունից փրկվածները, «թրի տակի մնացորդները», ինչպես հաճախ էին անվանում նրանց։ Սակայն այդ կողմերում տարածված է մի անուն, որը սրտի անկյունում թաքուն ծվարած ամենագեղեցիկ ու ամենանվիրական զգացումների արտահայտություններից է․ Ֆըրաթ, ասել է թե՝ Եփրատ։ Եդեմական Եփրատը, որի անվան մեջ տեղացիներն ամփոփում են իրենց ամբողջ սերն ու կապվածությունն այս հողի հանդեպ։ Դինքերի տանը հենց այդպես կոչեցին իրենց կրտսեր որդուն՝ Ֆըրաթ, ով ավելի ուշ պիտի դառնար Հրանտ, սակայն Եփրատի դրախտային ափերի ու այնտեղ թաքնված իր իրական «ես»-ի հանդեպ կապվածությունը, ամենախոր, ամենանվիրական սերն ու պատկանելության զգացումը, որը թաքնված էր Մալաթիայի լեռներում, ծիրանի այգիներում ու քաղաքի փողոցներում՝ նա իր ներսում կրեց հավերժ։
Դինքը նախևառաջ հայի իմ այն ինքնությունն է, որը Հայաստանի սահմաններից ներս չի կծկվում, աշխարհի օվկիանոսում ազատ նավարկելուց չի խորշում, մոլորակի այս ծայրից այն ծայրը սփռված հայությանը հսկա գունապնակի, այլ ոչ թե բաժանարար լուսանցքների մեջ է տեղավորում: Նա Հայկական լեռնաշխարհի այս ծայրից այն ծայրը ամեն քար ու թուփ սիրում ու իրենն է համարում առանց օտար դրոշներից նեղսրտելու ու սարսափելու, իր «ես»-ը փնտրում ու ճանաչում է հենց ակունքում, բայց որը նաև իր տապանի միակ սար ու նոր խաղողի վազը տնկելու միակ վայր տեսնում ու ընկալում է հենց անկախ Հայաստանը։ Այն սարը, որի «գլխովը շատ ամպեր կանցնեն», բայց որը միշտ կմնա անսասան։
Որովհետև ինչպես հենց Հրանտն էր ասում՝ «․․․ Եթե Հայաստանը ջրի մայր աղբյուրն է, ապա մենք՝ Հայաստանից դուրս գտնվող բոլոր համայնքները, նրանից կտրված մեկական ջրի մի կաթիլի պես ենք։ Եթե մայր ակունքի հետ մեր կապը չհաստատվի՝ դատապարտված ենք չորանալու»։
***
Շատ, շատ երկար էի մտածում, թե հենց այս տարվա հունվարի 19-ին ինչ պիտի խոսեմ Հրանտի հետ, Հրանտի մասին։ Չգիտեմ։ Խավարն ամենուր է ու շատ է խիտ, ախպարիկ։ Բայց, անշուշտ, պետք է խոսել։ Պետք է։ Երևի այդ նույն խավարն էր աչքերիդ առաջ, երբ թուրքական դատարաններում մենակ էիր, դրոշներով ու ատելությամբ զինված հարյուրավոր ազգայնական խմբերի դիմաց, մեն-մենակ։ Բայց խոսում էիր, խոսեցիր։ Այնպես ստացվեց, որ շատ ծանր գին վճարեցիր դրա դիմաց, բայցևայնպես՝ քո այդքան սիրելի հայրենիքում, քո համարձակությանն ապավինած միլիոնավորների համար կյանքը բաժանվեց երկու մասի․ Հրանտից առաջ ու հետո։
Չեմ սիրում, երբ Հրանտ Դինքին անվանում են 1․ 500 000 +1։ Նա վստահաբար դա չէր։ Դինքն իմ՝ ցեղասպանվածների ժառանգիս ներքին կամքն է առաջ նայելու, քար համբերությունն ու մեծահոգի արհամարհանքը տգիտության ու չարության դեմ, մահացածների կողքին ողջ մնացածներին չմոռանալու, ողջերին փայփայելու կարողությունը, չհասկացված լինելու վախն անտեսելու համարձակությունն ու քո ճանապարհով անխոտոր գնալու որոշումը․ խոսելու, գործելու, արարելու, պատմելու, դիմադրելու, ամուր մնալու որոշումը։ Դինքը չէր պատմում ցեղասպանությունը, նա հաղթահարում էր ցեղասպանությունը։ Ահա թե ինչու նա ոչ մի դեպքում 1․500 000+1 չէր։
«Չեմ կարող ասել, թե չեմ վախենում։ Բայց մի անհանգստացեք, երկիրս չեմ թողնելու փախչեմ։ Ինչպես էլ չլինի՝ սովոր եմ այսպես ապրելու։ Սրանից հետո ուղղակի մի քիչ ավելի վախենալով կապրեմ, այսքանը»։
Օրեր առաջ Մարտակերտից Գորիս ճանապարհին, Շուշիի մոտ Դինքի այս տողերն էին մտքիս մեջ։ Ուրիշ ոչինչ։ Միայն այս երեք նախադասությունը։ Դինքը նաև սա է։ Իմ ներսի այն հատվածը, որը թեև կարող է տեղ-տեղ նեղսրտել ու վախվորել, սակայն այդքան հեշտ չի հանձնվում ու հանձնում ու ոչինչ ավելի վեր չի դասում, քան պատկանելության այս զգացումը։ Այն զգացումը, որը Պոլսից Հունաստան ու Ֆրանսիա փախչող ընտանիքս կարող էր ճանապարհին նետել ծովը, նետել ու էլ որևէ տեղի այլևս երբեք չպատկանել։ Պատկանելության զգացումը, որը ծնված օրվանից ամենուր ու ամեն օր եմ փնտրել, զգացումը, որն ինձ վերադարձրեց Դինքը, ու որը ես գտա Սասունում, Մալաթիայում, Շուշիում, ինչի համար դեռ վստահ եմ՝ պետք է մնալ, թեկուզ՝ մի քիչ վախվխելով։
Իհարկե, իրեն վախվորած աղավնու նմանեցնող Հրանտը վստահ էր, որ աղավնիներին չեն սպանում։ Քշում են, անտեսում են, վախեցնում են, բայց չեն սպանում։ Բայց չէ, Հրանտ ախպարիկ, աղավնիներին սպանում են։ Պոլսից՝ «Ակօսի» գրասենյակի դիմացից մինչև Հադրութ՝ աղավնիներին սպանում են։ Աղավնիներն, ինչ խոսք, հրաշալի թռչուններ են, Հրանտ ախպարիկ, բայց աղավնի լինելը երբեք էլ անվտանգ չի եղել մեր հայրենի լեռներում։ Ի վերջո՝ սա բազեների երկիր է, որտեղ ուժը, ճարպկությունն ու արագությունն է ողջ մնալու երաշխիքը։
***
«Ի՞նչ պետք է անել և ո՞վ պիտի անի» հարցը միանշանակ վերաբերվում է միմիայն հայերին ու թուրքերին։ Իրական դերակատարները չպետք է հրապարակն ուրիշներին թողնեն։ Այլ դերակատարների խառնվելու դեպքում, հարցը լուծվելու փոխարեն է՛լ ավելի պիտի խճճվի» (Հրանտ Դինք, «Երկու մոտ ժողովուրդ, երկու հեռու հարևան»)։
Անիում մի հրաշալի մզկիթ կա, Մանուչեի մզկիթը, որի պատուհաններից ամենալավն է երևում Անիի պայթեցված կամուրջը, որ պիտի կապեր գետի երկու ափերը՝ ժամանակակից Հայաստանն ու Թուրքիան։ Դինքն այդ փշուր-փշուր եղած կամուրջն է։ Նրա երազած այդ երկխոսության՝ մեր փշուր-փշուր եղած հույսերը։ Այդ հույսերը սին չէին, ոչ էլ միամիտ։ Այդ հույսերն ու գաղափարը վախեցնելու չափ ազդեցիկ, արդիական ու աշխատող էին՝ 2007-ի հունվարի 19-ին արձակված սարսափի ու անճարության, թուլության ու վախի փամփուշտը վկա։
Դինքն այս ամենից զատ էլի մի շատ կարևոր եղելություն է․ Դինքն իմ թուրք ընկերներն են։ Այո։ Նրանց բոլորի ներսում մի մասնիկ Հրանտ կա։ Նրանք քիչ են։ Խոտի դեզի մեջ ասեղ են։ Բայց ես նրանց հետ եմ սիրում խոսել Հրանտից, ոչ թե հայերի։ Ի վերջո՝ Հրանտը հենց դա էր․ մի քիչ լույս համատարած խավարի մեջ, համարձակ խոսք վախկոտ լռության մեջ, մի քիչ հույս անելանելիության մեջ, և ի վերջո՝ Հրանտն ավելի շատ նրանց հետ ու նրանց համար էր խոսում, ոչ թե հայերիս։
«Այն պահից սկսած, երբ սկսեցի որոշ բաներ գրել այս թեմաներով՝ ինձ ամենաշատ տրվող հարցն էր․ «Հրանտ Դինքին գիտեի՞ր, ճանաչե՞լ ես»։ Ճանապարհն ուր ինձ տարավ՝ ամեն տեղ այս հարցին հանդիպում էի։ Բեյրութից Այնճար գնալու համար նստածս փոքրիկ երթուղայինում․․․ «Դուք Հրանտ Դինքին ճանաչե՞լ եք»։ Երևանում, ուր միշտ ինձ բարեկամաբար են դիմավորել․․․ Համալսարանի սրահում, հայ ուսանողների՝ հետաքրքրությամբ լցված աչքերում էլի այդ հարցն է․ «Դուք Հրանտ Դինքին ճանաչո՞ւմ էիք»։ Ստամբուլի հայաշատ Շիշլի թաղամասում հարցազրույցի համար դուռը ծեծածս տատիկի տանը․․․ Հեռավոր Փարիզում, ուր հայերը երբեմն տեղյակ էլ չէին Թուրքիայում ողջ մնացած իրենց ազգակիցներից։ Եվ անգամ Արցախում, մի քիչ տարակուսանքով «Դու ադրբեջաներեն հասկանո՞ւմ ես» հարցնող արցախցիների շրջանում․․․ Այո, Թուրքիայում Հայոց ցեղասպանության մասին գրող ու հայ չհանդիսացող ես «Հրանտ Դինքին ճանաչե՞լ ես» հարցը լսել ու լսում եմ ամենուր, բոլորից, յուրաքանչյուրից։ Որովհետև Դինքը թվարկածս այս բոլոր վայրերում կա։ Ստամբուլից մինչև Երևան, Բեյրութից Փարիզ ու անգամ Արցախ։
Եվ բոլորին պատասխանս նույնն է եղել․ բախտավոր եմ, որ ճանաչել եմ», -ասում է թուրք լրագրող և սյունակագիր Սերդար Քորուջուն: Սերդարի հետ ուր էլ գնանք՝ իսկապես, Հրանտի ոգին ու ստվերը մեզ հետ թափառում է կարծես։ Այս օրերի՝ անսահման թվացող մթության ծնած տարակուսանքն ու մտքերի ծանրությունն էլ ո՞ւմ հետ պիտի կիսեի, եթե ոչ Սերդարի, ում հետ Ստամբուլի հայաշատ թաղամասերում, Հայաստանի գյուղերում, Արցախում ու էլի շատ տեղերում հազարավոր «ճեղքված» ու նորոգվել փորձող ճակատագրերի պատմություններն ենք միասին լսել, տեսել ու աչքի լույսի պես ձեռքից ձեռք փոխանցել։
«Գուցե և հենց հիմա ամենաշատն ունենք նրա կարիքը։ Այն ժամանակներում, երբ պատերազմն իրար հետևից հողն է նետում այս ճակատագրերը, իսկ ամեն մեկիս լռությունը մեկական փամփուշտ է դառնում այս պատերազմում։ Եթե անկեղծ՝ չգիտեմ, թե հիմա քանի մարդ է մնացել, որ կհամարձակվի ասել. «Բոլորս հայ ենք, բոլորս Հրանտ ենք», բայց․․․ Զգում եմ, որ կան, կանք», - ասում է Սերդարը։
Հույսի այս զգացողությունն է Հրանտը։ Շատ բան է Հրանտը, բայց վստահաբար ոչ 1․500 000+ 1։
Հեղինակ՝ Սոֆյա Հակոբյանա