Հացով հոգիները
Հացի մասին գիտակցական կյանքիս առաջին հիշողությունը տատիկիս հետ է կապվում: Մշեցի Սարինգյուլ տատս ամեն ինչն էր հացով ուտում՝ անգամ յոգուրտը: Իսկ մենք ծիծաղում էինք:
-Հորքու՛ր, գիտե՞ս, տատին յոգուրտը հացով ա ուտում, մեզ էլ ասում ա՝ էս էրեխեքը հաց չեն ուտում:
-Տատին մեծ կին ա, Սոֆիկ ջան…
«Մեծ կին» ասելիս մենք այն ժամանակ հավանաբար պատկերացնում էինք տատիկիս անթիվ կնճիռները, մշեցու անդավաճան լաչակն ու ամեն ինչի հետ հաց ուտելը: Մինչդեռ «մեծ կին», ամենայն հավանականությամբ, բոլորովին այլ բան էր նշանակում: Օրինակ՝ 1923-ին ծնված տատիս՝ առնվազն 3 գաղթ և մեկ մեծ պատերազմ ու չգիտեմ քանի արհավիրք տեսած լինելը: Իսկ հետո, ամեն անգամ տատիկիս ծննդավայր Մուշ գնալուց, երբ ռեստորանում պատվիրած ուտելիքից երեք անգամ շատ հաց էին հրամցնում մեզ, քանի որ Մուշում հացն ամեն ինչից վեր մի բան է, կարոտով պիտի աչքիս առաջ ուրվագծվեր մեր տան «մեծ կնոջ»՝ Սարինգյուլ տատիս դեմքը:
Հացը ու դրա հետ կապված հետաքրքիր, լուսավոր, ծանր ու տարօրինակ ակնթարթները դեռ շատ երկար պիտի «հետապնդեին» ինձ ամբողջ կյանքի ընթացքում: Կիևում մանկությանս տարիներին մենք սովոր էինք ուկրաինական մեծ, սև ու հագեցնող հացերին, որոնցով իմ ծննդավայրում ավանդական բորշչն էին ուտում, իսկ սիրելի սպիտակ բատոնները թողնում էինք «թեյի հետ»: Հայրիկս Կիևի 13 հացի գործարաններից 12-րդում էր աշխատում և մի օր էլ ասաց՝ «Պատրաստվեք, գնում ենք մեծ էքսկուրսիայի»: Գործարանի մուտքի մոտ բոլորի պես հագանք ճերմակ խալաթներն ու ներս մտանք՝ մեր կյանքի, երևի թե, ամենակարևոր «էքսկուրսիային»: Այդ օրը պապան շատ մեծ հոգատարությամբ ու համբերությամբ ձեռքս բռնած ցույց տվեց հացի՝ մեր սեղան հասնելուց առաջ հաղթահարած բոլոր փուլերը՝ քայլ առ քայլ: Մենք չգիտեինք, որ սեղանին ամեն օր դրված հացն այդքան շատ մարդու էներգիա էր իր մեջ պարունակում:
Այդ օրերից մինչև այսօր պիտի միշտ հիշեի մայրիկիս՝ կյանքում ինձ ուղղված ամենախիստ ու սուր հանդիմամանքը, երբ փոքրիկ կամակորս ասել էր՝ «Ես չեմ սիրում այս երկիրն ու այս մարդկանց, մենք օտար ենք, ես ուզում եմ Երևան գնալ», իսկ մայրս շատ ծանր հայացքով պատասխանել էր՝ «Մենք, իհարկե, կգնանք Երևան, բայց դու չես կարող վատաբանել մարդկանց, որոնց թխած հացն ես կերել»:
Հետո եկան դպրոցական տարիները և մեր դասղեկ Գալինա Վլադիմիրովնան, որը հաճախ էր պատմում ուկրաինացի ժողովրդի վերապրած Հոլոդոմորի մասին: Գալինա Վլադիմիրովնան այս սարսափելի պատմությունները միշտ ավարտում էր հետևյալ արտահայտությամբ՝ «Հացը դեն նետել չի կարելի»: Դա հավերժ տպվեց իմ ուղեղում և մինչև այսօր կյանքիս ամենաանարդար ու ինձ ներսից հյուծող տեսարանն աղբամանների մոտ դրված հացն է:
Իսկ հետո մենք եկանք Հայաստան: Սարերը, ձորերը, որոնք ինձ թվում էին ֆիլմից կտրված պատկեր, հին ու նորահայտ ազգականները, կենացներն ու խորովածի կրակի շուրջ թեժ, էմոցիոնալ քննարկումները, ծերունիների՝ բարի ու կնճռոտած հայացքը, հարազատության բույրն օդում ու բազմաթիվ անպատասխան հարցեր ու չբացահայտված տարօրինակություններ, որոնք դեռ շատ նոր էին ու շատ-շատ էին, իսկ ես դեռ շատ «խակ» այդ ամենի համար:
Բայց այդ ամենն, ինչն ամբողջությամբ նկարագրելն այսքան բարդ է, ի վերջո քարանում էր ու էլի կյանք ստանում մեկ գործողության մեջ՝ թոնրի շուրջ լավաշ թխելու արարողության: Դրանից ավելի վեհ ու գեղեցիկ բան ես Հայաստանում այդպես էլ չտեսա: Ես այլևս չտեսա ու երևի չեմ տեսնի ավելի մեծ վարպետություն, քան լավաշ թխող կանանց՝ օդում այն պտտելու վարպետությունը: Ես չտեսա ավելի մեծ ուժ, քան այդ կանանց հարվածն է, երբ այդ նույն լավաշը բազկի անչափելի ուժով զարկում են թոնրի պատին: Ես չտեսա ավելի մեծ համբերություն, ավելի մեծ արդարություն, ավելի մեծ ճշմարտություն, ավելի մեծ իրականություն, ավելի մեծ սեր քան այդ մի քանի վայրկյանի մեջ քարացածը:
Հետո ինձ պիտի բախտ վիճակվեր գնալ Սասուն: Պապիկիս հայրենիքում՝ անհնարինությունները «ծռող» ծռերի երկրում թոնիրը տարբեր կերպ են սարքում: Գետնափոր, մի փոքր գետնից բարձր, երեք պատով, փոքր, մեծ: Հյուսիսում «Փաթիլ» հաց են թխում, հարավում՝ «Խորսով», իսկ տան ամենաերևացող ու կարևոր անկյունում կախում են ամենահամեստ, ամենահասարակ, «աղքատի» հացի աղբյուրը՝ գըլգիլը: Այդ ոչ ամենաորակյալ հացահատիկը սասունցիները հավաքում էին տան կողքին փորվող հատուկ փոսերում և պահում անելանելի վիճակների համար, հատկապես, երբ ձմռան նախօրեին պատրաստվում էին երկարատև «բլոկադայի»: Եվ հենց այդ ամենապարզ, ամենավերջին տարբերակ համարվող գըլգիլը, որը փրկում էր սովից, սրբապատկերների կողքին կախված էր հայ Ֆերիդե տատի տանը՝ Սասունի Կոմեկ գյուղում:
Մի քիչ ավելի վեր՝ Փիրշենք գյուղում նրա խնամի Հառո տատը, որն ամեն մեկին չէր ժպտում, չորթան ուտելուց բարակ մոմե ձեռքերով միշտ դեպի ինձ էր հրում թարմ հացը. «Էգու լաո, կեր, կեր»: Դա այդպես էլ մնաց որպես լուսահոգի Հոռիմսի՝ իմ հանդեպ սիրո ու վստահության ամենամեծ դրսևորումը:
Ամենամեծ վրդովմունքը, որ ունենում էր 97-ամյա Հոռիմսը հարսների ու թոռների նկատմամբ այն էր, երբ որևէ մեկը չէր հասցնում թոնրի կրակը բավարար երկար թեժ պահել: Աստված ոչ աներ այդ կրակը իր ժամանակից շուտ մարեր:
«Թուհ, նար մաֆի» (արաբերեն՝ կրակ չկա), -ասում ու անհանգիստ սկսում էր թոնրի շուրջ պտտվել տան «մեծ կին» Հառոն:
Շեկո տան քրդերն էին Հառոյի ամուսնու ծնողներին փրկել, որդեգրել ցեղասպանության տարիներին: Մինչև վերջ էլ, երբ Շեկոների ավագներից Ահմեդ հորեղբայրը կարողանում էր կաղ ոտքով գալ, հասնել Փիրշենք՝ Հառոյի հետ գրկախառնվում, լուռ լաց էին լինում:
«Առաջ էսպես չէր է՛, աղջիկս, մարդիկ հիմա ճամփորդում են, ամեն ինչ առնում են, կյանքը փոխվել է: Մենք այս լեռներում շատ սով ենք տեսել: Հառոն գիտե՞ս քանի-քանի անգամ է հաց թխել, ուղարկել մեր տուն», -ասում էր Ահմեդ հորեղբայրը, կարծես Հառոն իրենց փրկված կյանքի դիմաց ոսկի էր տվել նրան:
… Իսկ հետո ես հասա Արցախ: Հասա այն ժամանակ, երբ բոլորիցս պահանջվում էր ամենամեծ վարպետությունը, ամենամեծ համբերությունը, ամենամեծ ուժը, ամենամեծ ճշմարտությունը: Հասա այն ժամանակ, երբ իրականությունն ամենադաժանն էր, բայց ՝ ամենաիրականը: Այն ժամանակ, երբ իրար հանդեպ սիրո, վստահության ու հոգատարության ամենամեծ դրսևորումը «Եկ, մատաղ ինիմ, կեր, կեր»-ն է: Երբ ամենամեծ տագնապը «Լույս/կրակ չկա»-ն է: Երբ ամենահարազատ մարդիկ նրանք են, ովքեր երեկոյան աշխատանքից հոգնած գալիս, լույսի անջատումից րոպեներ առաջ հասցնում են հացը հունցել, ձեռքերն այրելով թխել ու ուղարկել քո տուն, իսկ դու այնպես ես դրանից արցունքոտվում, կարծես ոսկի լինի…
Հացը, հատկապես՝ ձեր հոգու հացը, երբեք դեն մի նետեք: Ինչ էլ որ լինի՝ «հացով հոգի» մնացեք:
27.08.23. Ստեփանակերտ
Սոֆյա Հակոբյան