Հայերի պատմական հոգեզավակները թե Ադրբեջանի նոր խամաճիկը

ինչ է պետք իմանալ ուդիների մասին

Տարիներ շարունակ, երբ լսում էինք, թե Ադրբեջանում արցախյան պատմամշակութային ժառանգությունը համարում են «ալբանական»՝ հայ հասարակության առավելագույն արձագանքը բարձր քրքիջն էր ու հարևանների հոգեկան առողջության մասին խոր մտահոգությունը։ Ծիծաղն ավարտվեց, երբ «ալբանացի» քահանան հասավ Դադիվանք։ Ովքե՞ր են, որտեղի՞ց են հայտնվել ու ի՞նչ կապ ունեն Արցախի ու հայկական կոթողների հետ ուդիները, նույն իրենք՝ Կովկասյան Ալբանիայի (Աղվանք) անվան կողքին հիշատակվող մեր հավատակիցները, որոնց գոյության մասին մինչև վերջերս Հայաստանում գիտական շրջանակներից դուրս գիտեին սակավաթիվ մարդիկ։
Փորձենք զերծ մնալով հարևան երկրին տրվող ծայրահեղ որակումներից՝ հնարավոր մատչելի ներկայացնել պատմական Աղվանքի ու ուդիների մասին այն ամենը, ինչը կարևոր է շարքային ընթերցողի մոտ թեմայի վերաբերյալ որոշակի պատկերացում կազմելու համար։ Փորձենք գոյություն ունեցող իրականության մեջ առաջ շարժվել՝ համոզված լինելով, որ պաշտպանված լինելը նախևառաջ տեղեկացված լինելն է։

Ուդիները պատմական Աղվանքի մաս կազմած ժողովուրդներից միակն են, որոնց շատ փոքր մասը, պահպանելով կրոնն ու լեզուն, հաջողել է ամբողջովին չվերանալ պատմության ասպարեզից և հասնել մեր օրեր։ Կովկասյան ծագմամբ ուդիներին իրապես կարող ենք կոչել հայերի հոգեզավակները․ չկա մեկ այլ ժողովուրդ, որը ժամանակին գտնվելով Հայաստանի քաղաքական ազդեցության գոտում՝ ավելի սերտ կապված լիներ հայերին հոգևոր-մշակութային տեսանկյունից՝ ընդունելով Հայ Առաքելական դավանանքը, մասամբ գիրը, ոմանք՝ նաև լեզուն։ Դեռ վաղ միջնադարից, երբ մարդկանց ինքնությունը սահմանվում էր ավելի շատ կրոնով, քան էթնիկ պատկանելությամբ՝ ուդիները հաճախ պայմանականորեն դիտարկվել են որպես «հայ», իսկ Ադրբեջանի կազմում՝ հայերի հետ իրենց վրա զգացել են տարատեսակ բռնաճնշումների ծանր հետևանքները։  

Ուդիների թեման Հայաստանում անհասկանալիորեն բավականաչափ ուշադրության չի արժանացել թե՛ խորհրդային շրջանում, թե՛ անկախության տարիներին, և սա տարօրինակ է մի քանի պատճառներով։ Ուդիներն այն եզակի ու վերջին էթնիկ խումբն են, որի թե՛ ծագումնաբանական, թե՛ մշակութային առանձնահատկություններն ուղիղ հերքումն են ներկայում տարվող ադրբեջանական պարզունակ, բայց ինտենսիվ քարոզչության, որը փորձում է Արցախի և երբեմն անգամ Հայաստանի տարածքում քրիստոնեական ամեն հետք կոչել «աղվանական», իսկ ժամանակակից ադրբեջանցիներին՝ Աղվանքի անմիջական ժառանգ։ Առհասարակ՝ Աղվանքի պատմությունն այնքան սերտորեն է կապված հայկականի հետ, որ անհնար է ուդիներին ուսումնասիրելիս զատել նրանց հայ պատմագրությունից կամ հաշվի չառնել մի շարք իրողություններ, ինչն ամբողջ եռանդով փորձում են անել Ադրբեջանում, որտեղ շատերը դեռ համոզված են, թե Մագելանի ուսուցիչն ադրբեջանցի էր, իսկ հայերը Կիլիկիայի լեռներից իջած քոչվորներ են։

Ուդիների մասին հետազոտությունները հայկական գիտական շրջանակներում անհրաժեշտից քիչ են, սեղմ ու հիմնականում չթվայնացված, որոնք չեն բերվել հանրային առավել հասանելի հարթակներ՝ ի տարբերություն ադրբեջանաբնակ թալիշների թեմայի։ Սա գուցե կապված է ուդիների՝ Ադրբեջանի այլ ազգային փոքրամասնությունների համեմատ զգալիորեն փոքր թվաքանակի հետ, սակայն այն, ինչ այսօր տեսնում ենք Դադիվանքում՝ ապացույցն է, որ այս փոքրիկ համայնքն ու դրա գոյության «պոտենցիալը» հարևան երկրում ավելի լավ են գնահատել ու օգտագործել։

Ուդիներին ներկայացնելով նաև որպես Արցախի միակ բնիկներ, տարածաշրջանի առաջին քրիստոնյաներ ու հետևաբար այդ տարածքի հնագույն քրիստոնեական կոթողների միակ ժառանգորդ՝ Ադրբեջանում ձգտում են թե՛ միջազգային հանրությանը, թե՛ սեփական ժողովրդին համոզել, որ «այս տարածքում հայատառ ամեն բան չէ, որ հայկական է, քրիստոնեական ամեն կոթող չէ, որ հայի հետք է»։

Արժե հարցնել․ եթե եղած մշակութային ժառանգությունն Ադրբեջանում համարում են «աղվանական», այլ ոչ հայկական, ապա ինչո՞ւ են այդ նույն կոթողներն ավերի ու թալանի ենթարկվում հենց նույն ադրբեջանցիների կողմից։ Եթե նրանք իրենց համարում են աղվանների հետնորդ՝ դա առնվազն անտրամաբանական է, իսկ եթե այդ ժառանգության տերն, ըստ իրենց, բացառապես քրիստոնյա մնացած ուդիներն են, որոնց հանդեպ որպես բարի կամքի դրսևորում տեսնում ենք Դադիվանքում նշանակված քահանայի, ապա ինչո՞ւ խորհրդային շրջանում, երբ բոլոր այս տարածքներն Ադրբեջանի վերահսկողության տակ էին, այդ եկեղեցիները չէին տրվում հենց ուդիներին, և ավելին՝ վերածվում էին աղբանոցների։ Ո՞ր տրամաբանությամբ էին այդ դեպքում Արաքսը նետվում նախիջևանյան հազարավոր խաչքարերը։  

Փաստ է, որ Պարտավից մինչև Ամարաս ու Գարդման պատմական Արցախի ու Ուտիքի բազմաթիվ թեմեր պատկանել են հենց Աղվանից կաթողիկոսությանը, սակայն է՛լ ավելի կարևոր փաստ է նաև այն, որ 6-րդ դարից մինչև 19-րդ դարի սկիզբ գոյատևած այդ կաթողիկոսությունը հիմնադրման պահից ի վեր փաստացի հանդիսացել է Հայ Առաքելական եկեղեցու թեմ, ոչ թե առանձին կաթողիկոսություն, որքան էլ որ ադրբեջանցի պատմաբանները համառորեն պնդեն, թե Աղվանից եկեղեցին «անկախ» էր։
Մյուս կարևոր հանգամանքը․ եկեղեցական այս կառույցի անունը կապված էր ոչ թե թեմի տիրույթն ընդգրկող տարածքներում ապրողների էթնիկ պատկանելության, այլ պատմաաշխարհագրական երբեմնի դիրքի հետ։ Ավելին՝ որոշ ժամանակահատվածում Աղվանից եկեղեցու վերահսկողությանն էին ենթարկվում անգամ Բաքվի, Շիրվանի, Շամախի և այլ եպիսկոպոսական թեմեր, որոնց բնակչությունը հեռու էր միատարր լինելուց, իսկ հենց բուն Արցախի տարածքում Աղվանից թեմին վերագրվող հայկական և գեթ մեկ կոթողի վրա աղվանական որևէ արձանագրություն գտնելն անհնար է։ Ադրբեջանում արդեն հասցրել են մեղադրել հայերին աղվանական գիրը բազմաթիվ կոթողներից իբր ջնջելու, եկեղեցիները «հայացնելու» համար։ Սովորաբար մենք նախընտրում ենք արհամարհել հարևանների երևակայության նման ծայրահեղ զեղումներն ու առավելագույնը քմծիծաղով պատասխանել դրանց՝ կարծելով, թե եթե մենք գիտենք ճշմարտությունը՝ դա բավական է։ Մինչդեռ 21-րդ դարի տեղեկատվական պատերազմի կանոններն այլ են։

Որտե՞ղ է այդ Կովկասյան Ալբանիան, Ալուանքը կամ նույն ինքը՝ Աղվանքը

Հայկական հետք կրող ամեն քարն «աղվանական» ներկայացնելու համառ քարոզն Ադրբեջանում տանում են ակնհայտորեն խեղաթյուրելով փաստը, որ ուդիներն ու Աղվանքի մաս կազմող մյուս էթնիկ խմբերը պատմականորեն զբաղեցնում էին ավելի շատ Կուր գետի աջ, այլ ոչ ձախ ափը: Գաղտնիք չէ, որ ադրբեջանցի բազմաթիվ գիտնականներ, խոսելով պատմական Աղվանքի մասին, արհեստականորեն «իջեցնում են» այդ երկրի սահմանները մինչև Արաքս գետ ու այսպիսով «կուլ են տալիս» Կուր և Արաքս գետերի միջև ընկած պատմական Արցախ ու Ուտիք նահանգների շրջանները։ Այս թեզերի առաջամարտիկներն են ադրբեջանցի պատմաբաններ Ֆարիդա Մամեդովան և Զիյա Բունիյաթովը, որոնք չեն թաքցրել խորհրդային շրջանում անգամ Ադրբեջանի ղեկավարության անմիջական հովանու տակ գտնվելու փաստը։

Եթե ադրբեջանցի ու որոշ այլ օտար հեղինակներ հաճախ սահմանափակ, միակողմանի ու վիճելի են համարում Մովսես Խորենացու, Կորյունի, Փավստոս Բուզանդի, Ղևոնդի, Եղիշեի կամ Ագաթանգեղոսի տրամադրած տեղեկությունները պատմական Աղվանքի ու Հայաստանի սահմանների վերաբերյալ, իսկ Մովսես Կաղանկատվացու «Պատմություն Աղվանից աշխարհի» աշխատությունը համարում ոչ արժանահավատ, ապա հարկ է չմոռանալ այլ, հատկապես հունահռոմեական աղբյուրները՝ Ստրաբոնը, Դիոն Կասիոսը, Պլուտարքոսն  աղբյուրներ են, որոնց հետ հաշվի չնստելն անհնար է նույնիսկ մեծ ցանկության դեպքում։ Հռոմեացի աշխարհագրագետ Կլավդիոս Պտղոմեոսն իր «Աշխարհագրական ուղեցույցում» նույնպես բավականին հստակ ու հասկանալի է պարզաբանում թեման․ «Կուրը, հոսելով Իբերիայի ու Ալբանիայի երկարությամբ, նրանցից բաժանում է Հայաստանը»։ Ու թեև այս սահմանները հետագայում փոփոխվել են բազմիցս, փաստ է, որ առաջին անգամ Արցախն ու Ուտիքը վարչաքաղաքական առումով պաշտոնապես կապվեցին Աղվանքին միայն 4-րդ դարում՝ 387թ․-ի Հայաստանի առաջին բաժանումից հետո, երբ Սասանյան Պարսկաստանին անցած Արցախն ու Ուտիքը վարչականորեն մաս կազմեցին Աղվանքի։

Աղվանական գրի առեղծվածը

Ստրաբոնը գրում էր, որ աղվաններն ունեն քսանվեց լեզու, սակայն միայն մեկ թագավոր: Ըստ ուսումնասիրությունների՝ այս 26 լեզուներից հենց ուդիերենը կամ գարգառերենը (կամ՝ երկուսը միասին) կազմեցին աղվանական գրավոր լեզվի հիմքը։ Անշուշտ, հենց այս երկու ցեղախմբերն են համարվում Աղվանքում առավել բազմաքանակն ու ազդեցիկը․ պատահական չէ, որ Աղվանքի երկու մայրաքաղաքները՝ Կապաղակը (ներկայում՝ Գաբալա) ու Պարտավը (Բարդա) ժամանակին մեծամասամբ հենց ուդիաբնակ տարածքներ էին։

Երկար դարեր անցյալի փոշոտ էջերում մնացած ու մոռացված աղվանական գիրն առաջին անգամ գիտական շրջանակներում ուշադրության արժանացավ 1930-ականներին, երբ վրացի նշանավոր բանասեր և հայագետ Իլյա Աբուլաձեն Էջմիածնի արխիվներում հայտնաբերեց ձեռագիր մատյան (այն պահվում է Մատենադարանում), որն իրենից ներկայացնում էր հայերեն դասագիրք և մի շարք լեզուներից զատ պարունակում էր նաև ենթադրաբար աղվանական այբուբենը։ Ըստ նրա՝ այբուբենը համապատասխանում էր Կովկասյան լեզվաընտանիքի դաղստանյան ճյուղի լեզգիական ենթալեզվախմբի հնչյունային համակարգին, որին պատկանում է հենց ուդիերենը։ Ավելի ուշ՝ 1975-ին Եգիպտոսում Սինայի՝ Սուրբ Եկատերինայի եկեղեցում հայտնաբերված կրկնագիր ձեռագրերը, որոնք ուսումնասիրեց վրացի հայագետ և լեզվաբան Զազա Ալեքսիձեն, իսկական հայտնագործություն դարձան աղվանական գրի ուսումնասիրության պատմության մեջ։

Հայկական գրերի հետ ակնառու նմանություններ ունեցող աղվանական գրի՝ Մեսրոպ Մաշտոցի ստեղծած լինել-չլինելն աղվանագիտության մեջ մնում է ամենավիճելի հարցերից մեկը։ Ադրբեջանցի պատմաբանները կամ լռում են այս թեմայի շուրջ, կամ ջանասիրաբար հերքում Մաշտոցի դերն աղվանական գրի ստեղծման գործում։

Խորհրդային պատմաբան և արևելագետ Անահիտ Փերիխանյանն իր հերթին բավականին ուշագրավ ենթադրություն է արել, ըստ որի թե՛ հայկական, թե՛ վրացական, և թե՛ աղվանական գրերի ստեղծումն այդ շրջանում մաս են կազմել ընդհանուր քաղաքական շարժման, որը նպատակ ուներ դիմագրավել տարածաշրջանում Բյուզանդիայի ու Պարսկաստանի ձուլման քաղաքականությանը, և այս համատեքստում Մաշտոցի այցերը հարևան Վրաստան ու Աղվանք, որոնք սերտորեն կապված էին Հայ Առաքելական եկեղեցու հետ, լիովին տրամաբանական է թվում Փերիխանյանին։

Ինչ վերաբերվում է աղվանական գրի՝ ժամանակի հետ կիրառությունից դուրս գալուն՝ շատերն առաջ են բերում այն վարկածը, որ դրա բուն պատճառն Աղվանքի ժողովուրդների՝ այդպես էլ միատարր և միալեզու չդառնալն էր, մինչդեռ ադրբեջանցիները պնդում են, թե արաբ զավթիչների հետ հայերը նույնպես ոչնչացրել են աղվանական ձեռագրերը, եկեղեցիներն ու արձանագրությունները, ավելին՝ հասցրել են կրկնօրինակել աղվանական մատյանները, ինչի հետևանքով այսօր Աղվանքի մասին սկզբնաղբյուրների զգալի մասը հայ պատմիչներին են պատկանում։

Հատկանշական է, որ ուդիերենը մինչ օրս պաշտոնապես դասվում է առանձին գիր չունեցող լեզուների շարքին։ Ուդիերեն պաշտոնական առաջին այբուբենը հրատարակվել է 1934 թվականին Սուխումիում և լատինատառ է։

Ուդիներն  այսօր

Այսօր ուդիների թիվն աշխարհում տատանվում է 10 000-ի շուրջ, թեև տվյալները  հիմնականում 2010 ու դրանից վաղ թվականների են։ Նրանց գերակշիռ մասը բնակվում է Ադրբեջանում և ՌԴ-ում (երկու երկրներում էլ ուդիական համայնքի թիվը մոտ 4000 է)։ Ընդ որում՝ նկատելի է, որ եթե Ռուսաստանում ուդիական համայնքն աննշան, բայց որոշակի աճ է գրանցում, ապա Ադրբեջանում այն տարեցտարի նոսրանում է։ ՌԴ-ում ուդիների մեծ մասն ապրում է Ռոստովի մարզում և Կրասնոդարի երկրամասում, Ադրբեջանում՝ Գաբալայի շրջանում։ Փոքրիկ, մի քանի հարյուր անդամ ունեցող ուդիական համայնքներ կան Ուկրաինայում և Ղազախստանում, իսկ Հայաստանում և Վրաստանում ուդիների թիվը միասին չի գերազանցնում 400-ը։

Քրիստոնյա ուդիները շատ հստակ տարբերակում են իրենց թե՛ հայերից, թե՛ ադրբեջանցիներից: Հայ դավանանքի ու մշակույթի դրոշմն իրենց կենցաղում վառ արտահայտված է մինչև օրս՝ եկեղեցական ծեսերից մինչև խոհանոց ու հայերեն տեղանուններ։ Մինչև արցախյան շարժման սկիզբն ուդիների շրջանում դարեր շարունակ շատ տարածված են եղել նաև հայկական անձնանունները։ Ուդիների մեծ մասն այլևս անցել է ուղղափառության՝ Ադրբեջանում փաստացի չունենալով Առաքելական եկեղեցու թեմ։ Միակ բնակավայրը, որտեղ ակտիվ կերպով պահպանվել է ուդիական բնակչություն այդ երկրում՝ Գաբալայի շրջանի Նիջ գյուղն է։ Վարդաշեն գյուղը (այժմ քաղաք), որը նույնպես ուդիների խոշոր բնակավայր է եղել մինչ 20-րդ դարի վերջերը, նոսրացել է 1989-ին, երբ արցախյան շարժման տարիներին այստեղի բնակիչները ստիպված եղան լքել հայրենի բնակավայրերը։ 1991-ին Օղուզ վերանվանված Վարդաշենում 2009 թվականին բնակվում էր ընդամենը 74 մարդ։ Վարդաշենցները, որոնք ավելի լավ էին տիրապետում հայերենին ու առավել հաճախ կիրառում այն, մեկ անգամ չէ, որ «հայ» համարվելով ենթարկվել են բռնությունների։ Դեռ 1922-ին այստեղից բազմաթիվ ընտանիքներ հարկադրված տեղափոխվել են Վրաստանի Զինոբիանի գյուղ։ Նշենք նաև, որ այժմ օգտագործվող ուդիերենը հիմնականում բաժանվում է հենց Նիջի ու Վարդաշենի բարբառների։

Առավել շատ են 19-20-րդ դարերում իսլամացած ուդիների գյուղերը՝ Միրզաբեյլի, Ջոուրլու, Վարդանլը, Բայան, Մալըխ, Յենգիքենդ և այլն, որտեղի բնակիչներն այլևս ադրբեջանցի են համարում իրենց, իսկ ուդիերենն առհասարակ չի գործածվում։

Հատկանշական է, որ ռուսաստանաբնակ ուդիներից շատերը, որոնք, բնականաբար, առավել ազատ միջավայրում են, հաճախ ոչ միայն չեն կիսում ադրբեջանական պաշտոնական տեսակետներն Արցախի խնդրի, անցյալում հայերի հետ ունեցած փոխհարաբերությունների ու այլ պատմական իրողությունների վերաբերյալ, այլև կտրականապես հրաժարվում են իրենց ադրբեջանցի կոչել՝ վառ պահելով կրոնական խտրականության հետևանքով ունեցած զրկանքների հիշողությունը։

Ուշագրավ է, որ ուդիների մուսուլման ազգակիցները՝ լեզգիները, որոնց միամտորեն կոչ էինք անում «համախմբվել» Ադրբեջանի դեմ պայքարում՝ առավել կտրուկ են արտահայտվում Արցախում հայկական ներկայության վերաբերյալ։ Եթե ադրբեջանաբնակ լեզգիների ներսում առկա է որոշակի տարակարծություն ազգային գաղափարի, համախմբման ու Ադրբեջանի տարածքում ինքնավարություն պահանջել-չպահանջելու խնդիրների շուրջ, ապա գտնել նրանց շրջանում մարդկանց, որոնք կողմ են Արցախի՝ հայկական վերահսկողության տակ մնալուն՝ դժվար է։ Ուդիների և լեզգիների այս մոտեցման տարբերությունները հաշվի առնելով նրանց կրոնական տարբերությունը բավականին ուշագրավ է։

 

Հեղինակ՝ Սոֆյա Հակոբյան

 

Օգտագործված գրականություն․
 
* Тревер К.В. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании. IV в. до н. э. — VII в. н. Э
 
*Каланкатуаци Мовсес. 1984. История страны Алуанк. Пер. с древнеарм., предисл. и коммент. Ш.В. Смбатяна

*Նահապետյան Ռ․, Հունական և հռոմեական անտիկ սկզբնաղբյուրների ազգագրական տեղեկությունները Հայաստանի և հայերի մասին

*Կորյուն, Վարք Մաշտոցի (Մանուկ Աբեղյանի հրատարակություն)

*Պետրոսյան Հ., Մշակութային էթնոցիդն Արցախում

*Բալայան Մ., Հայ աղվանից եկեղեցին (սկզբնավորումից մինչև մեր օրերը)
 
*Albania Caucasica: Сборник статей. -Вып. I / предисл. А.К. Аликберов, М.С. Гаджиев
 
*Шнирельман В.А. «Войны памяти. Мифы, идентичность и политика в Закавказье»

* Переднеазиатский сборник 2 Дешифровка и интерпретация письменностей Древнего Востока / А. Г. Периханян. К вопросу о происхождении армянской письменности

Заза Алексидзе․, Обнаружена письменность Кавказской Албании