Կյանքը չի փրկվում, իսկ քա՞րը
Մեր ստեղծած նյութերը, գրքերը զենք են պետության ձեռքում
Գրեթե 1,5 ամիս տևած արցախյան պատերազմի ընթացքում ահռելի տարածքային կորուստների հետ միաժամանակ մենք զրկվեցինք նաև Արցախի հսկայածավալ մշակութային ժառանգությունը պահպանելու և տնօրինելու իրավունքից: Տարիներ շարունակ Հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող հիմնադրամի նախագահ, հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանն ու աշխատակիցները գիտական պատկառելի ու մեծարժեք ուսումնասիրություններ են կատարել Արցախում: Պատերազմի ավարտից անմիջապես հետո հիմնադրամի փոխնախագահ Րաֆֆի Քորթոշյանն Արցախում էր: Արցախի մշակութային ժառանգության ճակատագրի մասին «ArtCollage»-ը զրուցել է Րաֆֆի Քորթոշյանի հետ:
-Պարո՛ն Քորթոշյան, պատերազմի ավրտից հետո Արցախում էիք: Ի՞նչ աշխատանքներ եք տարել այդ ընթացքում, ի՞նչ հասցրեցիք անել:
-Այո՛, այդ ընթացքում եղել եմ Արցախի որոշ տարածքներում: Մի քանի օր շարունակ աշխատել ենք այն կարևոր հատվածներում, որտեղ կային մշակութային արժեք ներկայացնող շինություններ, որոնք կամ քիչ էին ուսումնասիրված, կամ չկային նրանց նկարները: Շենքեր կային, որոնք գյուղացիները՝ նախկինում ապրած թուրքերը, կառուցել էին գտած խաչքարերից կամ հուշակոթողներից մնացած քարերով: Օրինակ, Հակ գյուղի գերեզմանոցները 1918 թվականից՝ հայերի բռնագաղթումից հետո, թուրքերը ժամանակին քանդել են և այդ քարերով դպրոց են կառուցել: Մենք նկարել ենք դպրոցը և պատերի՝ զարդանախշերով այդ քարերը: Դա նոր ուսումնասիրություն է: Նման մի դպրոց կա նաև Ծար գյուղում: Ազատագրված տարածքները 90-ական թվականներին ուսումնասիրել է Սամվել Կարապետյանը: Այդ տարիներին բնակչություն դեռ չկար, և Սամվել Կարապետյանը կատարել է համակողմանի ուսումնասիրություններ. Քարվաճառի տարածքը մինչև 2018 թվականն ամբողջությամբ ուսումնասիրվել է: Գիրք է լույս տեսել «Մռավականք» անունով, որտեղ ներկայացված են Քարվաճառի հուշակոթողները, այսինքն՝ այնտեղ կիսատ թողած աշխատանքներ չեն եղել: Մենք գնացինք հիմնականում անավարտ մնացած աշխատանքները հնարավոր ամբողջացնելու:
-Շա՞տ են չուսումնասիրված տարածքներն Արցախի այն հատվածներում, որոնք այժմ ադրբեջանական ենթակայության տակ են:
-Ամբողջական չուսումնասիրված տարածքներ չկան: Բայց, իհարկե, հաշվի առնելով մեր դարավոր պատմությունը՝ ամենուրեք կարող են գտնվել նոր հուշարձաններ: Արցախի մշակույթի նախարարությունը, անշուշտ, կունենա հետազոտություններ, փաստաթղթավորված հուշարձաններ, գուցե մի օր հավաքագրենք ամբողջ տեղեկությունը՝ ամբողջացնելով Արցախի ժառանգության ուսումնասիրությունը: Քարվաճառի, Բերձորի շրջանները շատ լավ հետազոտված են: Այս ընթացքում ևս տարբեր կազմակերպություններ այդ գործով զբաղվեցին: Քաշաթաղի հարավային որոշ հատվածներ են վիճահարույց, որտեղ ուսումնասիրությունները քիչ էին: Աղդամի շրջանում աշխատել է Համլետ Պետրոսյանը, ով կունենա լավ նյութեր: Այսպես, տարբեր կազմակերպություններ, անհատներ իրենց գործն արել են, որ կարելի է լավ գնահատել:
-Պատմամշակութային կոթողները պաշտպանող բազմաթիվ միջազգային համաձայնագրեր ու կանոններ են գործում աշխարհում: Այսօր Ադրբեջանին անցած արցախյան կոթողները որևէ կերպ պաշտպանվա՞ծ են միջազգային նորմերով:
-Այն տարածքների համար, որոնք անցել են Ադրբեջանին, մենք և որևէ մեկը ոչինչ անել չենք կարող: Չնայած դիմում ենք տարբեր միջազգային կառույցների, բայց, այնուամենայնիվ, դրանք ապահովագրված չեն: Գուցե որոշ խոշոր շինություններ պահպանվեն: Բայց փորձը ցույց է տալիս, որ այն տարածքները, որտեղ եղել են հայկական հուշարձաններ, երբեք պաշտպանված չեն եղել: Եթե մարդն այլևս արժեք չի, եթե սպանում են խաղաղ բնակչությանը, ավերում են հիվանդանոցներ, մանկապարտեզներ, քաղաքակիրթ աշխարհը, որը երաշխավորն է այս համամարդկային արժեքի՝ կյանքի, քա՞րը պետք է փրկի:
Հուշարձաններն, առհասարակ մշակույթը պետք է պահպանի այն ժողովուրդը, որն ինքն է դա ստեղծել կամ մի ժողովուրդ, որը մշակութաստեղծ է: Պահպանման միակ երաշխիքն այդ մշակույթը ստեղծող ժողովրդի պաշտպանությունն է: Եթե Արցախի ժողովուրդն ապրի, արարի այդ տարածքներում, ապա այդ ժառանգությունը կպահպանվի, եթե՝ ոչ, ուրեմն չի պահպանվի: Իսկ ժողովրդին Արցախի տարածքներում պահող ու պաշտպանող միակ երաշխիքը բանակն է: Հենց ա՛յդ ժողովրդի բանակը պետք է պաշտպանի, շատ կամ քիչ ուժեղ՝ նշանակություն չունի:
-Արդեն ունե՞ք տեղեկություններ ու գրանցված տվյալներ հուշարձանների վնասների մասին:
-Որոշ տեղեկություններ կան իրենց տիրապետության տակ գտնվող տարածքների եկեղեցիների մասին: Օրինակ, Կանաչ Ժամ եկեղեցին ավերվել է հրադադարից հետո: Կան լուսանկարներ, որոնցում երևում է, որ Կանաչ Ժամը պատերազմի ժամանակ կանգուն է, այսինքն պատերազմից այն չի վնասվել: Հրադադարից մի քանի օր հետո, երբ թուրքերն արդեն մտել էին Շուշի, նկարներ արվեցին, որոնցում երևում էր, որ ավերել են Կանաչ Ժամը: Դա հրադադարից հետո էր, այսինքն թուրքերն իրենց մտնելուն պես անցել են ավերածությունների: Ջաբրայիլի եկեղեցու խաչը գցել էին, կանգնել զանգակատան վրա, մահմեդական աղոթք էին անում: Բոլոր եկեղեցիների, հուշարձանների ճակատագիրը, որոնք անցել են ադրբեջանցիներին, անհայտ է:
-Հայտնի է, որ դեռևս հայր Ալիևը խորհրդային տարիներին շատ կոշտ դիրքորոշում ուներ Արցախի ժառանգության ուսումնասիրությունների հարցում: Դրանք ըստ էության արգելված էին:
-Մենք մեր ուսումնասիրություններն արել ենք անկախ Արցախում: Բայց Սամվել Կարապետյանն իր հուշերում պատմում է այդ մասին (ի դեպ, վերջերս հրատարակվել է Սամվել Կարապետյանին նվիրված «Վարձք» հանդեսի 13-րդ համարը, որտեղ ներկայացված են նրա հուշերը): Տարիներ առաջ ուսումնասիրություններ անելու նպատակով նա գնացել է ԼՂԻՄ գյուղերից մեկի գյուղապետի մոտ, հարցրել՝ իրենց գյուղում հետազոտության համար ինչ վայրեր կան: Գյուղապետը դարակից հանել է ռուսերեն մի թուղթ, որն ուղարկված է եղել Բաքվից: Թղթում հրահանգ է եղել, որ եթե որևէ մեկը տեղում լուսանկարներ կամ հետազոտություններ անի, ապա նրան պետք է անմիջապես ձերբակալել, ուղարկել ոստիկանություն և տանել Բաքու: Ուսումնասիրում ես, սուսուփուս ուսումնասիրիր: Սամվել Կարապետյանն ասում էր, որ այդ ժամանակ ընդամենը 19-20 տարեկան լինելով, հատկապես այդ դեպքից հետո է՛լ ավելի խորությամբ է հասկացել, որ իր գործը խիստ կարևոր է ապագայի համար:
-Մենք շատ ենք խոսում մշակութային ժառանգության, եկեղեցիների պահպանության մասին: Բայց չէ որ կան նաև նոր կառուցված եկեղեցիներ որոնք այսօր ևս պահպանության խնդիր ունեն:
-Մի մասն այն մտքին են, որ պետք է պահենք հինը, մյուս մասը կարծում է՝ պետք է նորոգենք կամ նոր եկեղեցիներ կառուցենք: Բոլորն էլ, ի վերջո, նույն գաղափարին են: Բայց մենք հակառակ կողմից ենք սկսում: Գյուղեր կան, որ ջուր չունեն, բայց ունեն նորակառույց եկեղեցի: Գյուղը բնակչով է ապրում. եթե չկա բնակիչ, ու գյուղը ժամանակի հետ մեռնում է, այնտեղ թուրքը կմտնի ու կավերի այդ նորակառույց եկեղեցին ևս: Մինչև եկեղեցի կառուցելը պետք է գյուղը շենացնել: Եթե գյուղը շեն լինի իր բնակիչներով, ապա այդ գյուղացին իր ձեռքով կստեղծի ու կպահպանի իր ժառանգությունը: Արցախում շատ կան այնպիսի գյուղեր, որտեղ կառուցվում են եկեղեցիներ, բայց մարդկանց տները քանդվում են, ապրելու պայմաններ չկան: Պետք է գյուղը հզորացնենք: Մենք հակառակ ծայրից չպետք է գանք:
-Սամվել Կարապետյանն իր ամբողջ կյանքի ընթացքում ահռելի քանակով ուսումնասիրություններ է կատարել: Այսօրվա բարդ իրավիճակում ի՞նչ դերակատարություն կարող են ունենալ այդ հետազոտությունները Արցախի մշակութային ժառանգության փրկության հարցում:
-Պետք է դարձյալ հիշենք երկաթե շերեփը: Արմեն Հախնազարյանը միշտ ասում էր՝ գոնե թղթի վրա փրկենք մեր հուշարձանները: Սամվել Կարապետյանը, համամիտ լինելով նրա հետ, ավելացնում էր՝ մեր ստեղծած նյութերը, գրքերը զենք են պետության ձեռքում, որոնցով պետք է հենց մշակույթի ասպարեզում կռիվ մղել: Բայց, ի վերջո, եթե դու ռազմի դաշտում ուժեղ ես, կարող ես այդ բոլոր թղթերը կրկնապատիկ աշխատեցնել: Եթե ռազմի դաշտում ուժեղ չեղար, այդ թուղթն այդպես էլ կմնա: Երկուսը միասին պետք է լինի. ուժեղ լինենք և՛ ռազմի դաշտում, և՛ թղթերով, որպեսզի ռազմաճակատում հաղթելուց հետո թղթերով հաղթանակը եռապատկենք:
-Առաջիկայում Արցախի հետ կապված ի՞նչ նոր հրատարակություններ եք նախատեսում:
-Կա ծավալուն ու շատ կարևոր աշխատանք, որի հիմքը դեռ մի քանի տարի առաջ դրել է Սամվել Կարապետյանը: Նա կազմել է հսկայածավալ մի գիրք, որ կոչեց «Արցախի մանրատեղանունները». ամեն հանդ, ձոր, բլուր, աղբյուր ներկայացված է անուններով ու քարտեզներով: Սա շատ է կարևոր, քանի որ եթե հայերը չապրեն այնտեղ, խոշոր տեղանքների, շինությունների անունները գուցե թե հիշվեն, բայց մանր տեղանունները, որոնք գիտեն հենց այդ գյուղի բնակիչները, կորչում են, մոռացվում են: Նա հավաքել է հսկայական քանակի տեղանուններ: Քարտեզներով ու ծավալով հրատարակությունը շատ թանկ է, և առ այսօր հնարավորություն չի եղել այն տպագրել: Հիմա կլինեն նաև լրացումներ, որ կատարելու ենք՝ համապատասխան վայրերում ապրած արցախցիների հետ աշխատելով: Եթե մենք դրանք այսօր չհավաքենք, մոռացվելու են: Օրինակ՝ Հյուսիսային Արցախի տարածքները, որ մերն էին մինչև 1988 թվականը, ունեն տեղանվանումներ, որ պահպանվել են հենց այս գրքում: Շատ կուզենայի, որ Սամվել Կարապետյանն ինքը տեսներ այս գրքի հրատարակությունը:
-Ի՞նչ եք մտածում այսօրվա իրավիճակի և վաղվա Հայաստանի մասին:
-Մենք իրավունք չունենք ընկճվելու: Եթե Հայաստանում ենք ապրում, չպետք է ընկճվենք, բայց դա չի նշանակում, որ պետք է շարունակենք գերագնահատել մեր ուժերը և թերագնահատել թշնամուն: Մենք մեզ գերագնահատել ենք բոլոր առումներով: Բոլորս ենք մեղավոր՝ ամեն մեկս մեր չափով: Չպետք է շարունակենք նույն կերպ: Պետք է վերանայենք մեր արածները: Մենք միայն պետք է հզորանանք: Դա է ճանապարհը:
Հարցազրույցը՝ Վանուհի Բաղրամյանի
Լուսանկարները, որ մեզ է տրամադրել Րաֆֆի Քորթոշյանը առ այսօր հրապարակված չեն եղել:
Լուսանկարներ՝ Բերձորի 13-րդ դարի Մկնատամի խաչ եկեղեցի, Հակ գյուղի միջնադարյան գերեզմանոցի խաչքարերի բեկոր, որ ադրբեջանական դպրոցի շենքում օգտագործվել է որպես շինանյութ:
