Իսթիքլալի առաջին թատրոնը, հայ արտիստներն ու «դավաճանները»
«Ինչ ունեք-չունեք՝ մենք ենք սարքել...՝ ամենը հայի ձեռքի գործը չէ՞»
Պոլսի սիրտը՝ Իսթիքլալ պողոտան կարծես միշտ ճշգրիտ պատկերում է Թուրքիայի ամբողջական, մանրակրկիտ պատկերը տարբեր ժամանակաշրջաններում: Ժամանակին քաղաքի ամենահրապուրիչ այս անկյունը պինդ գրկած կանաչ ծառերն ու այգիները, «լեբլեբիի» ու թարմ աղացած սուրճի բույրը, հայ, հույն ու հրեա արհեստավորների հարյուրավոր «դուքյաններն» ու բազմատեսակ, բազմալեզու ու բազմագույն եռուզեռը եկան փոխարինելու ավելի բարձր, ավելի համարձակ ու միատոն ձայները, որոնք նույն տեղացի ու օտար գնորդներին հրավիրում էին խանութներ՝ նոր ինքնությամբ, բայց արդեն միալար հնչողությամբ ու միայն մեկ՝ «բոլորի» լեզվով:
Գույների լղոզման ու միատոնության ձգտմանը համահունչ պողոտան էլ տարեց տարի պատվում էր մոխրագույն բետոնով, դառնում ավելի փակ ու ավելի «սպառողական», քան երբևէ:
Ու թեև ոսկերիչների խանութների ցուցափեղկերից ներս մի տեսակ սանձարձակ փայլող ոսկե ապարանջանները, փախլավայի այդքան սուր, չափազանց քաղցր հոտը, տեղ-տեղ անճոռնի նորակառույցների հետևից ծիկրակող հին պատշգամբների մաշված դռներն ու երբեմն ականջիդ հասնող համշենցի կամ լազ կիթառահարի հանդուգն նվագը ոչ մի առնչություն չունեն տատիկիս Պոլսի հետ, այդուհանդերձ, Պոլսի հետ կապված որևէ մեկը չի կարող չգալ դեպի Իսթիքլալ, չանիծել ու չսիրել, չատել ու չներել «նոր» Պոլիսը:
Միայն մեկ բան է այստեղ անփոփոխ. Իսթիքլալում միշտ, անկախ ամեն ինչից շատ, շատ-շատ մարդ կա: Ամեն տեսակի, ամեն գույնի, ամեն լեզվի ու հնչողության, նույնիսկ եթե արտաքուստ ընկղմված են ընդհանուր մոխրագույնի մեջ: Իսկապես, Իսթիքլալը Թուրքիայի մանրապատկերն է. այն միշտ լեփ-լեցուն է, այստեղ կա ամեն ինչ, այս տարածքն ու այստեղ կատարվող ամեն ինչը ծայրահեղությունից ծայրահեղություն են, ամեն ինչ շտապողական ու անցողիկ է, ամեն ինչ իր տեսակի մեջ յուրահատուկ ու անասելի շատ է մեկ անգամվա համար: Իսթիքլալն ու Թուրքիան նման են հանգած հրաբխի, որի խառնարանն ինչ-որ տեղ խորքում ամեն րոպե կարող է արթնանալ, ժայթքել ու իր հետ տանել ամեն ինչ ու բոլորին: Եվ ամենակարևորը՝ այն պահին, երբ դրան ոչ ոք չի սպասում:
* * *
Մեծ քաղաքի մեծ խնդիրների մեջ ընկղմված ոչ բոլորն են նկատում քաղաքի ամենաբանուկ պողոտայի առաջին հայացքից անշուք ու այլևս անձայն, բայց իրականում շատ բան պատմող անկյունները: «Հալեպի անցումը» երեկվա, այսօրվա ու վստահաբար՝ վաղվա Իսթիքլալի խորհրդանիշերից է: Այստեղ դեռևս 1844-ին հիմնադրված «Նաում» թատրոնի բեմում առաջինը փայլած Չամաշըրջյանը, Մաղաքյանն ու Էքշիյանը կամ Թուրքիայում առաջին պրոֆեսիոնալ կին դերասանուհի Աղավնի Համոյանն այն եզակի արտիստներից են, որոնց անունները դուրս մղվեցին թե՛ հայկական, թե՛ թուրքական պատմագրությունից, չնայած այդ երկրում թատրոնի զարգացման մեջ իրենց ունեցած բացառիկ ու իսկապես պատմական ներդրումի: 1914-ին այսօրվա Ստամբուլի քաղաքային թատրոնի հիմնաքարը համարվող նշանավոր Դարյուբեդայի թատրոնի կազմում բացառապես հայ կանայք էին, քանի որ մուսուլման կանայք այդ ժամանակ դեռ իրավունք չունեին բեմ բարձրանալու:
Թեև Թանզիմաթյան հայտնի բարեփոխումները /1839/ միայն ապացուցեցին, որ օսմանյան հասարակությունն ու դրանում ի սկզբանե բաշխված դերերը չեն կարող հավասարը հավասարի քայլել նույն ուղղությամբ և դրա արդյունքը եղավ ոչ թե կրոնական փոքրամասնությունների ազատությունն, այլ դրանց հիմնախնդիրների շուրջ է՛լ ավելի խոր ճգնաժամը, այնուամենայնիվ՝ Թանզիմաթին հաջորդած մի քանի տասնամյակը լիովին բավարար եղան անծայրածիր կայսրության շուրջ վեցդարյա պատմության ընթացքում մշակութային վերելքի ամենաբեղուն ժամանակաշրջանը կերտելու. այնպես որ մինչև օրս այն ամենն ինչով մեծապես հպարտանում է հարևան երկրի միջին վիճակագրական քաղաքացին օտարերկրյա զբոսաշրջիկի առջև, հիմնականում կերտվել է հենց այդ տարիներին: Քրիստոնյաներին որպես կայսրության լիարժեք կամ գոնե դրան մոտ քաղաքացի զգալու խոստումներն ու դատական, կրթական ու սոցիալական համակարգերում հանված որոշ սահմանափակումները, նույն ժամանակահատվածում շռնդալից արագությամբ կայսրություն ներս հոսող արևմտականացումն ու սոցիալական մի շարք պատճառներ այսպիսով բաշխեցին հասարակության ներսում քրիստոնյաներին ու մուսուլմաններին վերապահված այն դերը, որը նույնիսկ մինչև օրս շարունակում է ձևավորել միմյանց մասին թե՛ մեր, թե՛ թուրքերի պատկերացումներն ու հարաբերությունները:
«Ինչ ունեք-չունեք՝ մենք ենք սարքել, ճարտարապետությունից մինչև թատրոն՝ ամենը հայի ձեռքի գործ չէ՞», - սիրում է իր թուրք հարևաններին հանդիմանել քեռի Հրաչն ամեն անգամ, երբ Հայաստանից հյուր են ունենում: Կարծես թե փորձելով շոյել հյուրի ինքնասիրությունն ու առիթից օգտվելով, որ այս անգամ «մենակ» չէ՝ դուրս նետել այն ամենը, ինչն երևի ամեն օր է ուզում ասել ներքևի խանութից հաց կամ կաթ գնելիս կամ Բալյանների կառուցած որևէ մզկիթի կամ պալատի կողքով անցնելիս:
«Ճիշտ ես, Հրաչ դայդայ, բայց արդար չես, չէ՞ որ դուք զինապարտ չէիք, փոխարենը կրթվում էիք, աճում ու զարգանում, իսկ թուրքը գնում բանակ ու ապրում հողի մեջ», - մի փոքր ավելի հանդուգն է գտնվում հարևան Գյուլսերի որդի Ֆաթիհը, ինչից հետո բանավեճը միշտ ձգվում է մինչ ուշ գիշեր և միշտ ավարտվում ոչ-ոքի հաշվով:
Ինչևէ, թեև ցեղասպանությունից ընդամենը 3 տարի անց՝ 1918-ին հայկական թատրոնը վերակենդանացման առաջին քայլերն էր անում, սակայն արդեն ավելի ուշ՝ հանրապետության հռչակումով հայերը ոչ միայն չէին կարող լինել ճարտարապետ, հայտնի դերասան կամ պետական աշխատող, այլ առհասարակ չէին կարող ԼԻՆԵԼ: Որովետև, ինչպես պոլսեցի Ժանետ մորաքույրն է ասում՝ թուրքերի համար էական չէ, թե դու ինչ ազգություն ունես, կարևոր է, որ ասես, թե թուրք ես:
Նորաստեղծ Թուրքիայի հանրապետությունում չկային ազգեր ու ազգային փոքրամասնություններ, կային միայն մարդիկ, որոնք կարողանում են ճիշտ պահին լռել:
Հայկական թատրոնը լռեց ընդհուպ մինչև 1946-ը, քանի որ 1920-ից սկսած երկրում հայկական համայնքին պարզապես արգելվել էր վերոնշյալ գործունեությամբ զբաղվել: Որևէ օրինական հիմք չունեցող ներքին արգելքը փաստացի գործեց 25-26 տարի և կուլ տվեց երկրի խորքերում ծվարած ու վերջնականապես խամրած ևս մի գույն:
«Ախր, Հրաչ դայդայ, բայց չէ՞ որ դուք դավաճանեցիք կայսրությանը ամենակարևոր պահին», -դեռ շարունակում է բանավիճել 23-ամյա Ֆաթիհը պատից այն կողմ:
«Դու սխալվու՛մ ես, տղա՛ս, այդ դուք դավաճանեցիք այս երկիրը՝ խլելով նրանից այս մարդկանց», -միշտ պատասխանում է Հրաչ քեռին՝ վստահ լինելով, որ մեկ անգամ ևս իրեն չեն հասկանալու:
Սոֆյա Հակոբյան