Զամզան նախորդ գիշեր Նարե՞կ էր կարդում

Նարեկացին չգիտեր, որ մի օր ինչ-որ Զամզա աշխարհաթողության այլ տարբերակ կգտնի

Խնդրում եմ չըմբոստանալ ո՛չ վերնագրի, ո՛չ այս զուգադրման դեմ։ Ամեն ինչ հիմնավորված է։

 

Դարերով ու տարածությամբ այսքան հեռու աթեիստ ու աստվածապաշտ այս երկու հեղինակների ստեղծագործության հումքը նույն կավն է՝ մարդը։ Նրանք ինչ-որ պահ իրենց հայացքն ուղղեցին մարդու՝ բանտված հոգու ճաղավանդակից ներս ու բոլորովին այլ աշխարհ տեսան։

Երբ բախվում են մարմինն ու միտքը, այդ բախման ցավից հասունանում է գիտակցությունը, և խնդրեմ՝ մետամորֆոզ, որ մեր գիտակցության փոփոխությունն է։

Նարեկացու ստեղծագործության մեջ մարդը ֆիզիկապես կատարելության է հասած։ Այնինչ հոգին, գիտակցությունը, բանականությունը կատարելությունը փնտրելու ճանապարհ ունեն դեռ։          

Կաֆկայի հերոսն արտաքնապես կատարյալ չէր կամ չբավարարված․ մետամորֆոզը գուցե փրկություն լիներ։ Բայց այս թվացյալ մարմնական փոփոխությունը ևս կատարվում է մարդու գիտակցության մեջ։

Ի՞նչ ընդհանուր հարցեր կան այս երկու հեղինակների ստեղծած մարդու գոյաբանությունը քննող գործերում։

Կաֆկայի մտքերը ո՞ր պահին փոխակերպման ենթարկվեցին։ Գիտակցությունը ե՞րբ որոշեց մետամորֆոզի ենթարկել Զամզայի պայմանական մարմինը։ Այդ մարմնական փոխակերպումը, որ, ի վերջո, կենդանիներին է հատուկ, ի՞նչ խորհուրդ ուներ։ Մարդն ազա՞տ է։ Նա կարո՞ղ է ուզած ժամանակ «ելնել աստղերու սանդուղքն ահալի»։

Գոյաբանության հարցը։ Ինքնաիրացման խնդիր է առաջացել մարդու մեջ։ Զամզան՝ որպես մարդ, ո՛չ տանը, ո՛չ գրասենյակում չէր կարողանում ինքնաիրացվել։ Գուցե որպես ուտիճ՝ գտներ այդ ճանապարհները։ Դա չի բացառվում, որովհետև ադապտացիան արտաքին աշխարհի հետ արագ ստացվեց։
Նարեկացու հերոսը ևս ինքնաիրացման խնդիր ունի։ Նա ընտրեց հավերժական ինքնախարազանումը։ Նրան հարմարվելու ժամանակ անգամ պետք չեղավ։ Ինքնադրսևորման համար կարևոր են միջավայրը, հասարակությունը, արտաքին աշխարհը։ Այսինքն`և՛ Կաֆկան, և՛ Նարեկացին մարդուն նախ տեսնում են հարաբերությունների մեջ։ Նարեկացին մարդուն դնում է մարդ-Աստված երկբևեռում, Կաֆկան`մարդ-մարդ։

«Մատյան ողբերգության» երկը չհամարելով բացառապես կրոնական`պետք է նշեմ նաև, որ նրա հավատն Աստծո հանդեպ չունի դոգմատիկ կուրություն։ Նա, ի դեմ Աստծո, նախանշում է վերջնակետ, որին պետք է հասնի մարդու գիտակցությունը։ Այստեղ մեխը հենց այդ ճանապարհն է, ինչպես Կաֆկայի մոտ հենց գիտակցության փոփոխությունը, դրա համար էլ վերնագրել է «Մետամորֆոզ»։

Պլոտինիոսը մարդուն համարում էր հակամիասնություն. կա մարմնացած հոգի և հոգեղենացած մարմին։ Նարեկացու քնարական հերոսը հոգին է, որ իրական է թվում։ Զամզան երկրորդն է. մարմնացել է հոգին ուտիճի տեսքով։

Նախորդ գիշեր Զամզան քնել է սովորականի պես, որովհետև Կաֆկան Նարեկ չէր կարդացել, որ մտքերը կրծեին ուղեղը։ Բայց կյանքի միապաղաղությունը, աշխատանքի անխուսափելիությունը, սենյակի ամենօրյա նույն դասավորվածությունը, գրասենյակում վերահսկողության անընդհատությունը բերեցին անազատության գաղափարին, գիտակցական մետամորֆոզի։ Նարեկացին չգիտեր, որ մի օր ինչ-որ Զամզա աշխարհաթողության այլ տարբերակ կգտնի, ու գիտակցությունը մուտացիայի կենթարկվի, որովհետև ինքն էլ անազատ է։

 Նարեկացու հերոսը, երբ զգաց կամ կամավոր իր ուսերին վերցրեց մարդկության մեղքերը, ինքն իրեն ազատաԶրկեց սովորական մարդկանց պես մեղսավոր լինելու դիոնիսյան հաճույքից։

Ու այդպես սրբացավ։

«Մատյան ողբերգության» հերոսը մի պահ առանձնանում է, կտրվում է իրականությունից, աստիճանաբար խորթանում է իրերին, այդ ժամանակ սուր ներքնատեսությամբ սկսվում է սեփական, այս պարագայում՝ մեղավոր եսի ճանաչումը։ Սա գիտակցության մի մակարդակ է, որ, անշուշտ, միայն ու միայն  գերզարգացած բանականություն ունեցող մարդուն է բնորոշ։ Գիտակցությունն, առհասարակ, սեփական եսն առանձնացնելու հնարավորություն է։ Նարեկացու հերոսն առանձնացավ՝ հենց այդ հնարավորությունը տեսնելով։ 

Ե՞րբ է մարդը փախուստի դիմում։ Հին հույները հորինեցին Ապոլոնին՝ իբրև սիմվոլ։ Նիցշեն ավելի հստակ բացատրեց ապոլոնյան նախասկզբի կամ հոգեկերտվածքի էությունը․ մարդն իրականությունից փախչում է դեպի ներաշխարհ։ Նա ունի մեղքի զգացում, որ ցավ է առաջացնում։ Այդ ցավն անդիմադրելի է․ ճեղքվածք է առաջանում նյութի և մարդու ներաշխարհի միջև։ Մեղքի գիտակցումը բերում է հոգեկան բանտվածության․ մարդը զգում է՝ ազատ չէ։ Մի՞թե քիչ է փախուստի համար։

Ցավը մարդուն գերհասունացման է տանում։ Զամզայի համար անզատության գիտակցումն էր ցավ, Նարեկացու հերոսի համար՝ մեղքի զգացումը։ Այդ գերհասունացումը մետամորֆոզի ենթարկեց երկուսի գիտակցությունը. մեկը հասավ Աստծո հետ երկխոսության, մյուսը՝ ինքնաճանաչման։ Դա ուժ էր, որով այդ մարդիկ իրենց համար ստեղծում են ներաշխարհային մի միջավայր, որտեղ կլինեն ազատ։ Նարեկացու հերոսի ազատությունն իր գիտակցության մեջ կատարյալին հասնելու ճանապարհն էր։ Նա հավատում է դրան։ Նա  եզակի է․ նա առանձնացել է բոլորից, որ ստեղծի ու պահպանի իր եզակիությունը։ Զամզան եզակի է․ նա առանձնացել է բոլորից։

Զամզան մետամորֆոզի «զոհն է»։ Նարեկացու՝ ճանապարհ ընկած հերոսը «գիտակցական» մետամորֆոզի «զոհն է»։ Վերջինս հենց հասկացավ իր մեղսավոր լինելը, հենց այդ նույն պահին նրա գիտակցությունը փոխվեց մեզ անծանոթ, բոլորովին այլ երևույթի, մեզ ոչ հասու երևույթի,հակառակ դեպքում բոլորս կհավասարվեինք աստվածային էությանը։

Կաֆկան իրեն մեղավո՞ր զգաց հանկարծ, դրա՞ համար Զամզայի գլխում մտքի հեղափոխություն տեղի ունեցավ։ Ինչպես բոլոր հեղափոխությունները, այն ևս միանշանակ չընդունվեց։ Նարեկացին իրեն մեղավո՛ր զգաց, դրա՛ համար մտքի հեղափոխությամբ համաշխարհային Վերածննդից դարեր առաջ Հայաստանում վերածնունդ ազդարարեց։

Այս մետամորֆոզը երկու հեղինակների մոտ էլ ապոլոնյան սինդրոմի բնութագրիչով է բացատրվում․ ես զրկվել եմ իմ ազատությունից (մեկը մեղքի զգացումից է բանտվել, մյուսը՝ սեփական եսի գիտակցման)․ ես կարող եմ ստեղծել իմ աշխարհը, որտեղ ազատ եմ ուզածիս պես։ Աշխարհաթողությունը մեկի մոտ ճգնակեցությամբ դրսևորվեց, մյուսի մոտ՝ մարդկանց անհասկանալի ուտիճի վերածվելով։

Երկու գործերում էլ հոգեբանական փնտրտուքների ճանապարհն անավարտ է, որովհետև, ի վերջո, գիտակցության կարևոր բնութագրիչ է հենց անընդհատությունը։ Նարեկացին հավատում էր մարդու այդ տեսակ վերափոխմանը, որովհետև ինքը գտել էր ճանապարհը, բայց, միևնույն է, նրա հերոսի վերջին հանգրվանը տեսանելի չէ։

Զամզայի ճակատագիրը ևս անավարտ մնաց։

Այս անընդհատությունը մարդու լիարժեք վերափոխման անհնարինության մատնացույցն է։

Զամզայի սենյակում Նարեկ չկար, թե չէ նա էլ աստվածապաշտ կլիներ։

 

Հեղինակ՝ Վանուհի Բաղրամյան