«Տյուս կյալու» մասին
Ես մի քիչ «սխալ» սասունցի եմ, ու հետևաբար՝ պարել չգիտեմ: Դրա համար այդ օրը՝ բլոկադային հերթական լուսավոր ու հերթական ցուրտ օրը միակն էի, ով չէր պարում Շահումյանի արձանի շուրջ: Փոխարենն իմ ծանր դեղին վերարկուով կանգնած սրթսրթացնում էի ու նայում, թե ինչ ոգևորվածությամբ է շուշեցի Մարիամն այս սառնամանիքին մի բարակ շալով ու գործած գլխարկով վազում մեկ այս, մեկ այն կողմ՝ Յարխուշտայի ամեն շարժում աներևակայելի հմտությամբ ու նվիրումով փորձելով փոխանցել այնտեղ հավաքված փոքրիկներին ու ոչ միայն նրանց:
Հունվարի 28-ն էր՝ Հայոց բանակի վերջին տոնն ազատ Արցախում:
Տեսնես ի՞նչ եղան ու հիմա ո՞ւր են, ո՞ւմ հետ են: Ստեփանակերտյան սառնամանիքը, փոքրիկների՝ միամիտ հայացքները, նրանց ձեռքը բռնած հորդանանցի կինը, որը խոստացել էր չլքել Արցախը մինչև բլոկադայի ավարտն ու շուշեցի Մարիամը, որն այդքան հավատում էր, որ ամեն ինչ լավ կլինի: Տեսնես ո՞ւր են հիմա, ո՞ւմ հետ են:
Հիմա կասեք՝ այսքանից հետո ի՞նչ կապ ունի, թե ում հետ ենք, կարևորն՝ այնտեղ չենք, ուր կուզեինք լինել: Այնտեղ չենք, ուր ամենահաճախն են գնում երազները վերջին ամիսներին: Այնտեղ չենք, ուր ամենաշատն ենք նեղություն քաշել ու երջանկությունն ապրել: Բայց չէ, մեկ է՝ կարևոր է, թե ում հետ ես: Այս հարցը տալիս եմ, որովհետև գիտեմ՝ մեզ՝ շրջափակման մեջ մնացածներիս, հաճախ միայն երազները չեն ստիպել մնալ այնտեղ, այլև նրանք, ում համար մենք պատրաստ էինք մնալ ու քաշել բոլոր նեղությունները: Եվ երջանիկ էինք: Որովհետև միասին էինք: Նրանց հետ, ում հետ կուզեինք լինել:
«Սոֆա՛, չես երևում ռադիոյում, պե՞ն ա պտահալ, մատաղ», -տիկին Վարդուհին իրեն հատուկ խիստ, բայց հոգատար նայվածքով գտավ ինձ ամբոխի մեջ:
«Մի քիչ վատառողջ եմ, տիկին Վարդուհի, չեմ եկել պարելու, Կարմիր խաչ եմ գնում, դեղորայքի համար դիմեմ, տեսնենք», -սկսեցի կմկմալ՝ կարծես հանցանք եմ գործել:
Բլոկադայում հիվանդանալ չէր կարելի: Ու ոչ թե որովհետև դեղորայք չկար: Այլ որովհետև գուցե զրկվեիր քո ուզած տեղում ու քո ընտրած մարդկանց հետ լինելու հնարավորությունից:
«Ես մենակ վախենում եմ, որ Երևան ուղարկեն: Ամենամեծ վախս է, մենակ դրանից եմ վախենում»…
«Մի՛ մտածի, կգնաս էլ, հետ էլ կգաս, կկարգավորվի ամեն ինչ, դու քեզնով զբաղվիր», -մինչև օրս ինձ անհասկանալի վստահությամբ ասաց տիկին Վարդուհին:
Մենք ուրախ էինք, որ բլոկադայից ներս ենք ու ոչ թե դուրս: Մենք աշխարհի ամենատարօրինակ մարդիկ էինք, որ նեղությունն այդքան սրտաբաց էինք ընդունել: Մենք վաղուց խառնել էինք նեղության ու երջանկության գծերը ու հասել այնտեղ, ուր միայն մեկ բան գիտեինք՝ ուզում ենք մնալ այստեղ:
***
«Տյուս կյալն» Արցախում միշտ է բարդ թեմա եղել: Ասում են՝ 90-ականներին Մոնթեն թույլ չի տվել ոչ ոք Մարտունուց դուրս գա, կանայք ու երեխաները մնացել են նկուղներում, տղամարդիկ՝ մինչև վերջ պայքարելուց զատ այլ ելք չեն ունեցել: Նաև ասում են՝ 2020-ի Հադրութում ով մնաց՝ մորթվեց կամ գերեվարվեց: էլի շատ բան են ասում դուրս գալու ու չգալու մասին, բայց այդ ամենը մեկ է՝ ոչինչ չի նշանակում, քանի որ բոլորն էլ այդ մասին խոսում են խոսելու համար: Բոլորը. Կալիֆորնիայից Արցախը հայկական պահելու կոչ անողը, ում համար անգամ Հայաստանում ապրելն է հերոսություն, կամ՝ Արցախի ներսում շրջափակված ու «ես վերջինն եմ դուրս գալու» ասողը, ով այդպես էլ չի հասկացել, որ ոչ ոք նրան չի հարցնում, և ոչ ոք չի սպասելու մինչև ինքը հերոսանա:
Եվ այնուամենայնիվ՝ «տյուս կյալու» մասին զգուշ էր պետք խոսել Արցախում:
Երևի որովհետև Արցախը հայկական աշխարհում միակն էր մնացել, որը երբևէ «տյուս չի եկալ»:
Լավ, հիմա կարո՞ղ ենք համարել, որ բոլորս նույն ցավով ենք տապակվել՝ 100, 30, կես տարի առաջ:
Հիմա կարո՞ղ ենք համարել, որ իրար ճանաչելու միակ ճանապարհը՝ նույն ցավը քաշելու ճանապարհը ազգովի անցել, իրար պարտքերը մարել ենք:
Հիմա կարո՞ղ ենք մոռանալ իրար միջև գծված սահմանները:
Հիմա կարո՞ղ ենք իրար հասկանալ:
Կարո՞ղ ենք…
***
«Իմացա՞ր, մոստին ԿՊՊ են տիրյալ»…
Բերդաշենում էինք:
Կարո՞ղ էիք, պարոնայք ադրբեջանցիներ, ժենգյալով հացի մեր համեստ փառատոնը, Ասպրամի քույրիկի՝ Ինեսսայի ծնունդն ու առանց սոխի փաթաթվող տոլմաս՝ Բերդաշենի հետ կապվող այս մի քանի լավ հուշը չպղտորել:
Չէ, չեն կարող:
Ապրիլի 23-ն էր…
Ու Բերդաշենի բարձունքում ահել-ջահել՝ նոր ցեղասպանության նոր զոհերը ջահերով երթի էին գնում ապրիլի 24-ին ընդառաջ:
«Չ՞ես գալիս, Սո՛ֆ»:
Չէ, չեմ գալիս:
Բերդաշենում երևի այդ պահին միակ մարդն էի, որն ապրիլի 24-ի հետ կապ ուներ անմիջապես ու ուղնուծուծով: Անհավատալի էր, բայց այսքան տարի այդ մասին խոսելով՝ հենց նոր ցեղասպանության շեմին, 2023-ի ապրիլի 24-ին ոչինչ չուզեցի խոսել այդ մասին: Որովհետև հոգնում ես: Նորից դեպի ցեղասպանության երեսը դառնալուց զգում ես, որ՝ չէ, հոգնացուցիչ բան է պարբերաբար ցեղասպանվելը:
Ես այս ի՞նչ արեցի: Ես ճիշտ պահին ո՞նց վախեցա: Ես ո՞նց իմոնց ավելի վաղ չհանեցի: Բանակայինները ի՞նչ են լինելու: Տղամարդկանց հիմա ի՞նչ են անելու: Ես այս ինչ արեցի, ես…
Ու քանի դեռ «ես»-դ տապակվում է՝ բլոկադան շարունակվում է: Այնքան, որքան պետք է շարունակվի: Այնքան, որ «ես»-դ էլ երբեք իրեն իր եղածից ավել չերևակայի:
Չէին կարող, չէ՞, մի ցեղասպանությունից մյուսն ընկած ժամանակի վերջին օրը պարանոցս չկապել, Բերդաշենի օդը, Ինեսսայի ծնունդն ու առանց սոխի մեր տոլման թողնեին կուլ գնար:
Չէ, չեն կարող:
Դե ուրեմն թող ներեն՝ ես էլ չեմ կարող այլևս երբեք մոռանալ իմ շրջափակված ապրիլի 24-ը:
Չեմ մոռանա: Այդպես դո՛ւք ուզեցիք:
***
Մենք վաղուց խառնել էինք նեղության ու երջանկության գծերը ու հասել այնտեղ, ուր միայն մեկ բան գիտեինք՝ ուզում ենք մնալ այստեղ:
Մենք աշխարհի ամենատարօրինակ մարդիկ էինք…
«Դիմումը գրում եք գեներալ Վոլկովի անունով՝ ոչ Լենցովի: Հարցեր լինեն՝ ասեք»:
Այստեղ եթերային երջանկության, միամիտ տարօրինակությունների ու նույնքան միամիտ, տեղ-տեղ էլ՝ կամակոր հերոսականության հեքիաթն ավարտվում է: Դու այլևս մենակ դու չես: Այլ քեզ շրջապատող բոլոր այն մարդիկ, որոնց սիրում ես: Բոլոր մարդիկ, որոնք քեզ հիվանդ ժամանակ դոշաբ են բերել, հաց թխել, դիրքերից տուշոնկա իջեցրել, Բերդաշենից տանձ ուղարկել ու ամաչել քեզ հետ խոսել մայրական կարոտից: Եվ գուցե այո՝ ավելի հեշտ ու հերոսական է ասել՝ «ես վերջինն եմ դուրս գալու», բայց եթե դու մենակ դու չես՝ հեքիաթը երկար ձգել չես կարող: Շուշիից եկող հովի հեքիաթը, Քիրսի հայացքից իջնող հեքիաթը, Թաղավարդի չորաթանի ու Գանձասարի վարդերի հեքիաթը:
«Ստորագրեք: Երբ ձեր հերթը գա՝ կզանգենք»:
Հեքիաթն այստեղ է ավարտվում:
Բլոկադան այստեղ է սկսվում:
Որովհետև բլոկադան կես կիլոգրամ բրինձն ու հովհարային անջատումների ժամերը չեն: Բլոկադան նույնիսկ հացի անծայրածիր հերթը, չճարվող ալյուրը կամ ալյուրը ճարվելու պարագայում էլ չճարվող խմորիչը չեն:
Բլոկադան հարկադիր ընտրությունն է սիրելիների ու սիրելիների միջև, ազատ անազատության ու հացի հերթից էլ երկար անորոշության միջև: Դանդաղ կամ արագ մահի ու կարճատև, բայց երջանիկ կյանքի միջև: Հարկադիր ընտրությունը մնալու և գնալու միջև:
Եվ իմ բլոկադան հենց այդ պահից սկսվեց. ռուս խաղաղապահների մոտ «տյուս կյալու» համար «ամոթալի» դիմումի տակ ստորագրելու պահից:
Այն պահից, երբ պայքարը ոչ թե քո հոգու հանգստության, այլ կյանքերի համար էր: Այն պահից, երբ կյանքի համար պայքարելը դեռ «ամոթ» էր և այն պահից, երբ ինձ համար ամոթն այլևս լռելն էր, բայց ճշմարտությունը ոչ բոլորին էր պետք: Այն պահից, երբ անծանոթ հեռախոսահամարով զանգերին այլևս վախով էի պատասխանում կամ չէի պատասխանում:
Գուցե իրե՞նք են, գուցե արդեն գնալուս օ՞րն է…
Բլոկադան այդ օրից էր: Բլոկադան հենց դա էր:
***
Արդեն շատ շոգ չէր, արդեն ամեն տեսակի խաղող կար Արցախում, արդեն 30 էի, արդեն չէի հասցնի մամայի վիրահատությանն ու իմ ու պապայի համատեղ ծնունդին կյանքում առաջին անգամ նրա շիրիմին էլ չէի լինի: Արդեն հաշված օրերի տարբերությամբ չէի դարձել իմ երազած գործակալության լրագրողը, դեղորայքիս հերթական խմբաքանակն արդեն ուշացել էր, արդեն Վանյանի հետ չէի կռվում:
Արդեն շոգ չէր:
Չգիտեմ, թե ինչու այդ օրն այդքան անզգույշ գտնվեցի ու վերցրի հեռախոսը:
«Սոֆյա՛ ջան, Վանյանն է, երկուշաբթի Երևան ուզո՞ւմ եք գնալ»:
Վանյանը, որի հետ այդքան շատ էի կռվել, որ հասնեմ մայրիկիս: Վանյանը, որին հիմա ասելու բան չունեմ: Երևի այս մարդը մտածեց, թե խենթ եմ:
Միակ մարդը, որն ուրախ էր, որ արդեն մեկնում եմ՝ իմ Մհերն էր: Երևի որովհետև, ամեն դեպքում, ինձ բոլորից շատ է սիրում, ու որովհետև իհարկե գիտեր, որ նոր պատերազմից հինգ է պակաս:
Եվ իսկապես հինգ էր պակաս: Ուղիղ հինգ օր էր պակաս:
Որքա՛ն կուզեի ավելի եսասեր լինել ու մնալ և այսօր հոգու հանգստությամբ ասել, որ պատերազմ տեսած լրագրող եմ:
Բայց դու՝ իմ սիրելի հադրութցի Մհեր, կտրեցիր իմ եսասիրության թևերը և ստիպեցիր սիրել գոնե կիսով չափ այնքան, որքան դու ես կարողանում սիրել: Ասել է թե գնալ առանց հրաժեշտի, գնալ հավատալով անհավատալիին, տանել անտանելին ու սպասել անսպասելին՝ բոլորիս մեկտեղ փրկությանն ու շուտափույթ հանդիպմանն ազատության մեջ: Գնալ, որ փրկիչի իմ «ես»-ն էլ երբեք իրեն իր եղածից ավել չերևակայի:
Գնալ, որ մեղավորը ես մնամ, այլ ոչ թե դու: Գնալ, որ գոնե քո կեսի չափ սիրել սովորեմ:
Սոֆյա Հակոբյան