Պատվիրաններ Պոզներից՝ « Մի՛ դավաճանիր քեզ, մի՛ խոնարհվիր, մի՛ վաճառվիր»
Իմ սիրտը հայկական կողմում է և ոչ թե՝ ադրբեջանական
Պոզների հետ հարցազրույցի մասին պայմանավորվել էինք նրա այցից դեռ շատ առաջ: Եռօրյա գերխիտ օրակարգով այցի ընթացքում մեզ հատկացվել էր ընդամենը 10 րոպե, բայց զրուցեցինք կես ժամից ավելի: Տեսնելով միմյանցից բավականաչափ հեռու տեղադրված բազկաթոռները, Պոզները զարմացած հարցրեց՝ մի՞թե այս հեռավորությունից ենք զրուցելու: Հետո բարեկամաբար խորհուրդ տվեց՝ զրուցակիցները պետք է մոտ լինեն, չէ որ զրույցի ընթացքում տեսողական կապը շատ կարևոր է: Ես, իհարկե, համաձայնեցի. վերադասավորեցինք բազկաթոռներն ու ավելի մտերմիկ միջավայր ստացանք: Եվ քանի որ նա Երևանում էր իր «Հրաժեշտ պատրանքներին» գրքի հայերեն թարգմանության շնորհանդեսի առիթով, հենց գրքից էլ սկսեցինք մեր զրույցը: 1990-ին Ամերիկայում լույս տեսած գիրքն անմիջապես հայտնվեց New York Times-ի բեսթսելլերների ցանկում՝ տևական ժամանակ պահպանելով առաջնային դիրքն ամենապահանջված գրքերի ցանկում: Տարիներ անց Պոզներն ինքը գիրքը թարգմանեց ռուսերեն:
- Վլադիմիր Վլադիմիրովիչ, երբ գրում էիք ձեր գիրքը, արդեն որոշել էիք, որ դուք եք այն թարգմանելու ռուսերեն, բայց այլ լեզուներով թարգմանության մասին, հավանաբար, չէիք էլ մտածում: Գրքի հայերեն թարգմանությունը ևս շատ արագ սպառվեց: Ինչո՞վ եք բացատրում գրքի նման հաջողությունը:
- Եթե շատ անկեղծ լինեմ՝ ես չգիտեմ: Իհարկե, դա շոյում է իմ ինքնասիրությունը, իսկապես շատ հաճելի է, բայց այդ հարցի պատասխանը ես չունեմ: Հավանաբար, այն ինչի մասին գրում եմ գրքում, ինչ-որ կերպ հուզում է մարդկանց, արձագանք է գտնում նրանց մոտ: Գուցե դա ինչ-որ իմաստով նաև նրանց մասին է և այն մասին, թե ինչ է կատարվել նրանց հետ: Ես ստույգ չգիտեմ: Կարծում եմ, որ իմ բախտը շատ է բերել, որ գիրքը մեծ տարածում ունեցավ բազմաթիվ երկրներում և հրատարակվեց տարբեր լեզուներով:
- Իսկ ի՞նչ կասեք թարգմանության դժվարությունների մասին:
- Գիտեք, դա այնքան անձնական գիրք է՝ ինձ համար չափազանց կարևոր, նրբանկատ, անգամ՝ ինտիմ բաների մասին, որ ես չէի ուզում, որ դա որևէ մեկ ուրիշը թարգմաներ: Չափազանց կարևոր էր փոխանցել այն, ինչ ես մտածում եմ: Այդ պատճառով էր, որ ես, ի սկզբանե, որոշեցի, որ որևէ մեկին չեմ տա գիրքը թարգմանելու, այլ միայն ինքս կանեմ դա: Բայց քանի որ այն ինձ ահռելի դժվարությամբ, ես կասեի՝ տառապանքով տրվեց, երբ ավարտեցի, հասկացա, որ այդ պահին ոչ մի կերպ չեմ կարող անցնել թարգմանությանը: Այն ժամանակ մտածեցի՝ դե, կսպասեմ 1-2 տարի, հետո կանեմ, բայց՝ սպասեցի 18 տարի: Հենց այդ պատճառով ես ստիպված էի լրացումներ անել գրքում, որովհետև այդ 18 տարիների ընթացքում նախ ինքս էի շատ փոխվել, նաև՝ աշխարհն էր փոխվել, և շատ իրողությունների ես արդեն այլ կերպ էի վերաբերվում, քան նախկինում: Ես մտածում էի՝ ի՞նչ անել: Կարելի էր, իհարկե, ինչ-որ բաներ վերաշարադրել և պարզապես ձևացնել, թե դեռ այն ժամանակ ես մտածում էի այնպես, ինչպես հիմա, բայց դա ազնիվ չէր լինի: Եվ որոշեցի, որ այն ինչ հավելվել է այսօր, ուրիշ տառատեսակով գրել և զգուշացնել ընթերցողին, որ սա հիմա է գրվել: Եվ կարծես թե դա հաջողվեց: Ինչ վերաբերվում է թարգմանությանը ապա, իհարկե, շատ դժվար էր, բայց ինձ համար միակ ընդունելի լուծումը դա էր: Իհարկե, ես մեծ սիրով ինքս ինձ նաև հայերեն կթարգմանեի, բայց այս դեպքում արդեն այլընտրանք չունեի:
- Ես կարդացի փոքրիկ էսսե Սևանի ափին հայկական գյուղի մասին, որտեղ դուք հյուրընկալվել էիք ուշ գիշերով: Դուք շատ մեծ ջերմությամբ եք գրում այն ցավի ու թախծի մասին, որը տեսել եք ձեզ հյուրընկալող մարդկանց աչքերում: Գրեթե 40 տարի անց կրկին Հայաստանում եք և շփվում եք հայերի հետ: Դուք դարձյալ տեսնո՞ւմ եք այդ թախիծը, թե՞ ինչ-որ բան փոխվել է:
- Հիմա ես չեմ կարող դատել ամբողջ Հայաստանի մասին, քանի որ այս անգամ միայն Երևանում եղա, իսկ այն ժամանակ ես շատ շրջեցի Հայաստանում, շատ բան տեսա: Երևանի մասին կարող եմ ասել, որ անճանաչելիորեն փոխվել է՝ վերածվել է ժամանակակից, գեղեցիկ ու շատ գրավիչ քաղաքի: Ինչ վերաբերվում է աչքերի թախծին, ապա դրա հետ ոչինչ չես անի: Հայ ժողովուրդը շատ ծանր պատմություն է ունեցել: Զարմանալի է, որ չի կործանվել՝ թեև կարող էր: Եվ ինձ թվում է՝ մարդկանց աչքերում արտահայտվում է այդ ողբերգական և հերոսական անցյալը: Նույնը կտեսնեք նաև հրեաների աչքերում: Գիտեք, այդ էսսեն բացառիկ առանձնահատուկ պատմություն է: Ես իսկապես մինչև այսօր հիշում եմ մեզ հյուրընկալող ընտանիքի տղաների աչքերը: Ավագը, երևի, կլիներ 12 տարեկան, իսկ փոքրը՝ հազիվ 5, էլ չեմ խոսում նրանց հոր և մոր մասին: Ես կարծում եմ, որ հայերի բնույթի մեջ դա ինչ-որ կերպ արտահայտվում է: Ինձ շատ է գրավում հայերի բացառիկ ունակությունը, համառությունը՝ ապրել, գոյատևել բառացիորեն քարի, քարքարոտ հիմքի վրա, որտեղ ոչինչ չի աճում, և, այդուհանդերձ, նաև ուրախ լինել: Եվ, իհարկե, այն ինչը ես, ընդհանրապես, ամենաբարձրն եմ գնահատում՝ խելքը: Հայերը շատ խելացի ժողովուրդ են, և դա ինձ չափազանց գրավում է: Չեմ ուզում չափազանցնել, բայց ես մեծ համակրանքով եմ վերաբերվում այս երկրին ու այս ժողովրդին:
- Ձեր առաջին կինը՝ Վալենտինա Չեմբերջին, հայուհի է՝ հայտնի երաժշտական ընտանիքից, և ձեր դուստրն էլ կիսով չափ հայուհի է: Այդ հանգամանքն ինչ-որ կերպ ազդե՞լ է հայ ժողովրդի հանդեպ ձեր վերաբերմունքի վրա:
- Գիտեք՝ ոչ: Իմ առաջին տպավորությունը հայերից ես ստացել եմ, երբ դեռ Ամերիկայում էի ապրում և սկսեցի կարդալ հայտնի գրողին՝ Սարոյանին, ով բացարձակ ամերիկացի գրող է, բայց, այնուամենայնիվ, հայկական ընտանիքից է: Սարոյանը շատ է գրում հայերի մասին, ընդ որում, գրում է մեծ սիրով ու չափազանց նուրբ հումորով: Այն ժամանակ ես հայերի մասին ոչինչ չգիտեի: Երբ ծանոթացա իմ ապագա կնոջ՝ Չեմբերջիի հետ, պատկերացում անգամ չունեի, որ դա հայկական ազգանուն է, ի վերջո, այն յան-ով չէր ավարտվում: Հետո միայն իմացա հայերի հետ նրա անմիջական կապի մասին: Եթե չեմ սխալվում, նա անգամ կապ ունի Կոմիտասի հետ: Վալենտինայի մայրը՝ հայտնի կոմպոզիտոր Զառա Լևինան բազմաթիվ ռոմանսներ է գրել Սիլվա Կապուտիկյանի բանաստեղծությունների հիման վրա, որոնք թարգմանում էր Սպենդիարյանի դուստրերից մեկը՝ Տատյանա Սպենդիարովան: Այնպես որ, ես ինչ-որ կերպ մուտք գործեցի այդ աշխարհ:
- Բայց Հայաստան առաջին անգամ այցելել եք 1965-ին:
- Հայոց ցեղասպանության 50-րդ տարելիցն էր: 65 թվականին ես եկա Հայաստան, և ինձ անմիջապես շրջապատեցին մի քանի տղաներ: Նրանց հետ շրջեցի ամբողջ երկրով մեկ: Եվ հենց նրանց միջոցով ես ծանոթացա հայ մարդկանց, այդ թվում նաև կաթողիկոսի հետ: Կարծում եմ՝ հենց այդ ժամանակ ծնվեց իմ համակրանքն այս երկրի և մարդկանց հանդեպ: Ես բավականին շատ եմ ճամփորդել Կովկասում, եղել եմ նաև Վրաստանում, որը նույնպես շատ եմ սիրում: Եղել եմ Ադրբեջանում, որը չեմ սիրում: Երևի իմ բախտը չի բերել, բայց այնտեղ ես ինձ զգում էի ոչ իմ ափսեում: Ավելի ուշ, ես, հավանաբար, ոչ այնքան դիվանագիտորեն արտահայտվեցի Ադրբեջանի իշխանության մասին, այդ պատճառով ինձ այնտեղ այնքան էլ չեն սիրում, բայց ես դրան մի կերպ կդիմանամ:
- Այն ժամանակ՝ 65-ին, այդ իրադարձությունների մասին խոսելը, պատմելը բնավ հեշտ չէր, կարծում եմ՝ նույնիսկ վտանգավոր էր:
- Դե, ես վախկոտներից չեմ, իսկ որպես լրագրող ինձ միշտ շատ գրավել է թեժ իրադարձությունների կենտրոնում լինելը: Այն ժամանակ ես հատուկ վտանգ չէի զգում, իսկ ավելի ուշ՝ 80-ականներին ամեն ինչ կարող էր պատահել: Ցավոք, չեմ եղել Լեռնային Ղարաբաղում, մեծ հաճույքով կգնայի այնտեղ, պարզապես չեմ հասցնում: Ես կգնայի այնտեղ թեկուզ որպես իմ վերաբերմունքի արտահայտություն, որպեսզի բոլորը, այդ թվում նաև պարոնայք ադրբեջանցիները հասկանային, որ իմ սիրտը հայկական կողմում է և ոչ թե՝ ադրբեջանական:
- Դուք հիմա խոսում եք Բաքվի տխրահռչակ սև ցուցակի մասի՞ն:
- Այո: Գիտեք, այդ սև ցուցակները միայն իմ ծիծաղն են առաջացնում: Դե, կգրանցեն ինձ իրենց սև ցուցակում, կարծում եմ՝ ես կշարունակեմ գիշերները հանգիստ քնել:
- Ձեր լավագույն հաղորդումներից մեկն արել եք Ազնավուրի հետ: Բացի այլ արժեքներից, կարծում եմ՝ ձեզ միավորում է Ֆրանսիայի հանդեպ մեծ սերը: Ի՞նչը Ձեզ տպավորեց այդ հաղորդման ընթացքում:
- Այդ հարցազրույցի ժամանակ նա արդեն շատ ծեր էր: Եվ ես նկատեցի, որ երբ նա բեմում է, երբ երգում է՝ շատ երիտասարդ է, իսկ երբ չի երգում, արդեն խիստ նկատելի է նրա տարիքը: Նրա աչքերը նույն կերպ չէին վառվում, ինչպես երգելիս, և նա շատ բաներ արդեն մոռանում էր: Բայց իմ բախտը բերեց: Ես չգիտեմ, թե ինչ պատահեց, բայց այդ հաղորդման ժամանակ նա զարմանալիորեն կենդանի և աշխույժ էր, և դա շատ հաճելի էր: Գիտեք, նա ոչ միայն երևելի շանսոնյե էր՝ մեծագույններից մեկը, բայց նաև բարձրագույն որակի մարդ էր, ինչը բազմիցս ապացուցել է: Եվ այն իրողությունը, որ ես կարողացա նրա հետ անցկացնել այդ մեկ ժամից փոքր-ինչ ավելին, զրուցել, և ինչ-որ չափով բացել այդ մարդուն, կարծում եմ, որ դա պարզապես ճակատագրի նվերն էր: Հիմա մտածում եմ՝ քանիսին է դա հաջողվել՝ երևի մեկ ձեռքի մատների վրա կարելի է հաշվել:
- Մարդկության պատմությունը տարբեր դարաշրջաններում գրանցել է մեծ ռոմանտիկների ու պրագմատիկների անուններ: Դուք տեսակով ո՞վ եք:
- Կարծում եմ, որ ես, այնուամենայնիվ, ռոմանտիկ եմ: Չնայած կյանքիս փորձառությունն այնպիսինն է, որ հաճախ եմ հուսախաբություններ ապրել, բայց՝ ռոմանտիկ եմ, գուցե ոչ ընդունված պատկերացումների շրջանակում, բայց՝ այդուհանդերձ, ռոմանտիկ եմ: Ես հրաշալի հիշում եմ Ֆոլկների նոբելյան մրցանակի ելույթը, որում նա ասում էր, որ ի վերջո, չնայած ամեն ինչին, հենց մարդն է հաղթում: Այդ հավատը մարդու հանդեպ իմ մեջ շատ խորն է նստած: Երբեմն ինձ թվում է, որ մարդկությունը պարզապես գնում է դեպի կործանում, բայց դարձյալ ինչ-որ մի ներքին ձայն ինձ հակառակն է համոզում: Այնպես որ ես ավելի շուտ ռոմանտիկ եմ:
- Ինչպես եք դաստիարակել ձեր երեխաներին:
- Իմ երեխաներն արդեն միանգամայն հասուն մարդիկ են: Աղջիկս, Տեր իմ Աստված,1960թ. է ծնվել, որդիս էլ 57 տարեկան է: Գիտեք, երեխաներին պետք է ամեն ինչ բացատրել: Ախր փոքր երեխաները՝ նրանք մարդ են չէ՞, և երբեմն նրանք 5 տարեկանում շատ ավելի խելոք են, քան շատերը 50 տարեկանում: Այո, դու ավելի ուժեղ ես, ավելի փորձառու, բայց դա առիթ չէ, որ նրանց չհարգես: Կարծում եմ, որ երեխային պետք է միշտ բացատրել թե ինչո՞ւ է պետք ինչ-որ բան այսպես անել, այլ ոչ թե այլ կերպ: Եվ, իհարկե, երբեք չասել՝ որովհետև ես այդպես եմ ուզում և վերջ: Կարծում եմ, որ դա ինձ հաջողվել է: Անկախ ամեն ինչից, ես իմ երեխաների հետ շատ մտերիմ եմ, որովհետև ես նրանց միշտ հարգելեմ: նրանք հրաշալի, խելացի մարդիկ են: Ցանկացած դեպքում ես միշտ ասել եմ՝ ես այսպես եմ մտածում, բայց եթե դու համաձայն չես՝ վարվիր ինչպես ճիշտ ես համարում: Այնպես որ ես իմ երեխաների համար բացարձակ երջանիկ եմ: Երբ ինձ հարցնում են, թե ինչ է երջանկությունը, ես գիտեմ, որ դա երջանկություն է ընտանիքում, աշխատանքում և երեխաների հետ: Իմ բախտը շատ է բերել, որ ես այդ ամենն ունեմ:
- Որպես ձեր գրքի բնաբան ընտրել եք Կեն Կիզիի գրքի հիման վրա նկարահանված «Թռիչք կկվի բնի վրայով» ֆիլմի հերոսի՝ ՄակՄերֆիի խոսքերը՝ «Համենայնդեպս ես փորձեցի»: Ի՞նչն է ձեզ այդպես տպավորել:
- Գիտեք, ֆիլմն ընդհանրապես շատ տպավորիչ էր, հատկապես այն մոտեցումը, որ կյանքում պետք է անպայման փորձել: Երբ տեսա այդ ֆիլմը, այն ժամանակ դա ինձ համար կայծակի հարվածի նման էր: Ես երբեք չէի մտածել այն մասին, որ երբ ինչ-որ բանի ձգտում ես, պետք է գոնե փորձես հասնել դրան: Բայց այդ պահին հասկացա, որ դա բացարձակ ճիշտ է, որովհետև կյանքը մեզ անընդհատ առաջարկում է, հնարավորություն է տալիս, իսկ մենք հաճախ ծուլությունից կամ վախկոտության, երբեմն էլ ստորության պատճառով հրաժարվում ենք: Բայց պետք է անպայման փորձել, դա իմ համոզմունքն է, և այդ ժամանակ անպայման կհասնես հաջողության: Եվ պետք չէ վախենալ, որ չի ստացվի: Եթե նախապես վախենաս, ուրեմն՝ հաստատ չի ստացվի: Եվ Ջեք Նիկոլսոնն էլ այդ ֆիլմում բացարձակ հանճարեղ է խաղում, ու այդ պատճառով էլ դա այդքան համոզիչ ու տպավորիչ էր:
- Ապրիլի 1-ին դուք նշեցիք ձեր 85-ամյակը: Որն է այն կարևոր ճշմարտությունը, որ հասկացել եք այդ տարիների ընթացքում:
- Եթե կարճ՝ մի՛ դավաճանիր քեզ, մի՛ խոնարհվիր, մի՛ վաճառվիր:
- Դուք չափազանց խիստ գնահատականներ եք հնչեցնում այսօրվա ռուսաստանյան ժուռնալիստիկայի մասին:
- Ես կարծում եմ, որ Ռուսաստանում այսօր ժուռնալիստիկա չկա: Առանձին վերցրած ժուռնալիստներ, իհարկե, կան, բայց որպես մասնագիտություն այն գոյություն չունի: Այսօրվա ժուռնալիստիկան բոլորովին էլ լսարանի համար չէ, քանի որ խիստ կանխակալ է՝ կամ կողմ է, կամ՝դեմ: Այն ապացուցում է, որ Պուտինը լավն է, կամ էլ՝ վատը, բայց բացարձակ անհրաժեշտ չի համարում լսարանին հավասարակշիռ, օբյեկտիվ տեղեկատվություն մատուցել: Սա, իհարկե, տարբեր իրողությունների արդյունք է, և ես այդ մասին խոսում եմ հրապարակայնորեն, ոչ միայն Հայաստանում, նաև՝ Ռուսաստանում: Ես հիմա մանրամասների մեջ չեմ մտնի: Ցավոք, այդ երևույթը միայն Ռուսաստանում չէ: Այսօր աշխարհում օրեցօր ավելի ու ավելի քիչ է այն, ինչը ես ժուռնալիստիկա եմ համարում :Եվ ավելի է շատանում այսպես կոչված տեսակետների ներկայացումը՝ սա ճիշտ է, իսկ սա՝ սխալ, իսկ ինձ համար դա արդեն ժուռնալիստիկա չէ: