«Զոլավորներ»-ը՝ ազգային-գոյաբանական տագնապի ազդանշան
Իր «Պրոբլեմա» փոքրածավալ գրքում Աղասի Այվազյանն ի մի է բերել 1992-1995 թվականների ընթացքում գրված էսսեներն ու պատմվածքները, որոնք կարճ լինելով ավելի խիտ են, տողատակերով, մտահայեցումի հակող և բազմաթիվ հարցեր ու հարցադրումներ պարունակող։ Փաստն ու փաստից անդինը, «պրոբլեման» հեղինակը բերում-դնում է դեմուդեմդ և ասում՝ ես ասացի՝ դուք մտածեք․․․
Գրքում ամենակարճ պատմվածքը՝ «Տունը»՝ 4 տող է և այդ չորս տողում հեղինակն իբրև ապրված փաստ է ամփոփել մարդու գոյաբանական տագնապը՝ «Տուն չունեի, փողոցում էի մնացել և գլուխս պատերով էի ուզում տալ։ Բայց տուն չունեի, որ պատ ունենար, որ գլուխս պատերով տայի։ Տուն շինեցի, պատ դրեցի և գլուխս պատերով տվեցի»։ Ի դեպ, նա հաճախ էր սիրում կրկնել, թե՝ ամենակարճ պատմվածքը ես եմ գրել, իսկ այստեղ ամենաերկարը՝ «Զոլավորներ»-ը՝ 7 էջ է։
Ի՞նչ ասել է «զոլավորներ»։ Պատումի սյուժեն շատ արագ է զարգանում․ կերպարները, հեղինակային մեկ նախադասությամբ են բնորոշվում և մեկեն հանգույցի մեջ հայտնվում։ Ընդ որում, սյուժեի զարգացումն այսօրվա տերմինաբանությամբ՝ ցանցային (Լոս Անջելես-Թբիլիսի-Մոսկվա) բնույթ ունենալով վերածվում է աշխարհի տարբեր ծեգերում, ինչպես հետո կպարզվի՝ ամենահայաշատ գաղթօջախներում ապրող առանձնյակների ողբերգության․․․ որի ծագումնաբանությունը պարզելուն է միտված պատմվածքի գործողությունների ողջ ընթացքը։ Կերպար-հերոսները միմյանց չեն ճանաչում և անտեղյակ են այն ընդհանրությունից, որի կրողն են, որը միավորում է իրենց նախնիներին և իրենց։ Դիպաշարը սկսվում է ԱՄՆ-ում, ավարտվում՝ Հայաստանում՝ Շուշի քաղաքում, որտեղից անհրաժեշտորեն սկիզբ էր առել՝ 171 տարի առաջ․․․
Լոս Անջելեսում, Հոլիվուդում, 2138 թվականին, այսինքն, ապառնի մի ժամանակում՝ 113 տարի անց, մի օր՝ պարզվում է, թե ինչո՞ւ ֆիլմի գլխավոր դերակատար՝ Ուիլյամ Քլեզկան օրերով իր սենյակից դուրս չի գալիս։ Որքան էլ՝ տարօրինակ լիներ՝ անհնար էր դարձել նրան հանել-բերել նկարահանման հրապարակ։ Բայց ճակատագրական այդ օրը, երբ հաջողվում է մի կերպ բերել, ռեժիսորն ու օպերատորը կադրի մեջ, խոշոր պլանով, գլխավոր դերասանի երեսին, վերից վար ձգվող զոլեր են նշմարում, որոնք էկրանին դիտելուց հետո ավելի ցայտուն են երևում։ Գլխավոր հերոսի զոլերը, Զեբր-մարդու կերպարանքը, ֆիլմին ավելի մեծ հաջողություն են բերում։ Բայց․․․ կինոն կինո է, ուր արտառոցը ազդեցիկ է ավելի, իսկ մարդու կյանքը՝ կյանք է, ուր սովորականից շեղումը կարող է նաև ողբերգության հանգեցնել․․․
Գեղարվեստական գրականության մեջ փոխակերպության բազմաթիվ դրվագները, նաև՝ բանահյուսության մեջ, աշխարհի ժողովուրդների հեքիաթներում, երբ, ասենք՝ կախարդանքի ենթարկված գեղեցկուհին գորտի է վերածվում, կամ՝ երբ թագավորի տղան է կերպարանափոխվում՝ մի դեպքում՝ արջի, մեկ այլ պարագայում՝ հրեշի կերպարանք ստանում, մշտապես առկա է փրկչի կերպարը և փրկողը սերն է, սիրած էակի հավատը․․․ Այս փրկչական դրվագներին կարելի է զուգահեռել այլ՝ համաշխարհային գրականության մեջ հայտնի փոխակերպումներ, ինչպես՝ ավստրիացի գրող Ֆրանց Կաֆկայի «Կերպարանափոխություն» վիպակի հերոսի՝ Գրեգորի Զամզայի հետ տեղի ունեցածն է, երբ մի առավոտ արթնանալով՝ նա հայտնաբերում է, որ վերածվել է ուտիճի։ Այս փաստը Կաֆկան դարձրել է այն դոմինանտը, որով, կերպարանափոխվածի հանդեպ հարազատների վերաբերմունքի փոփոխությամբ՝ մարդու նկատմամբ մարդկայինի պակասի մասին է հեղինակը խորհել տալիս։ Մարդը կար և չկա, մարդը դարձել էր բեռ ընտանիքի համար և որքան էլ՝ անպատկերացնելի լինի, այս դեպքում՝ հարազատի փոխակերպությունը տհաճ է դառնում ընտանիքի անդամներին, հանգեցնելով ընդհուպ՝ հարազատից հրաժարումի․․․ Ի դեպ, նկատենք, որ այստեղ ուտիճի վերածված հերոսն ինքն էլ հրաժարվում է նոր կերպարանքով հանդես գալուց, ինչը, պայմանավորված է և՛ մերձավորների վերաբերմունքով, և՛շրջապատի․․․
Ամեն կերպարանափոխություն իր նախապատմությունն ունի։ Ընդհանուր առմամբ՝ տարբեր կերպարանափոխություններով հույժ կարևոր խնդիրներ են վերհանվում՝ մի դեպքում՝ անհատի և կամ՝ դիտարկվող դեպքում՝ մի ողջ ազգի գոյութենական, արժեքային համակարգի հետ առնչվող երևույթների երևութականացման միջոցով։
«Զոլավորներ»-ում առանձին-առանձին ցուցանելով «զոլավոր» դարձած հայտնի անհատների՝ Այվազյանը պատումի ընթացքում նրանց ընդհանրացնող, միավորող կապերի ու կապակցությունների որոնում է սկսում՝ ընթերցողին առերեսելով նախ՝ անհատի էքզիստենցիալ անհանգստության և տագնապների հետ, որը հետո՝ աստիճանական զարգացմամբ՝ ընթերցողի մտապատկերում վերածվում է ազգային գոյաբանական տագնապի․․․ Ի վերջո, հենց դրան էլ ձգտել է գրողը․․․
Այվազյանի «Զոլավորներ»-ի՝ օր-օրի հայտնի դարձող տարածվածությունն աշխարհում ցանցային բնույթ է կրում՝ Ամերիկա, Վրաստան, Ռուսիա․․․ և այլն։ Այն, որ նույն երևույթը դրսևորվում է բացառիկ առանձնյակների մոտ, հայտնի դերասան, հայտնի հաղորդավոր, հայտնի գիտնական, պատահական չէր։ Բնականաբար, այլոց մոտ էլ կարող էին զոլեր առաջանալ, սակայն գրողը հանրության շրջանում հայտնիների միջոցով է երևույթը հայտնի դարձնում՝ շղթայական ռեակցիայի միջոցով տարածականություն հաղորդելով՝ ժամանակային նույն շրջանում։ Սկզբում՝ հոլիվուդյան հայտնի դերասանն էր դարձել զոլավոր։ Զոլերն ընդգծվում էին և տարածվում՝ նրան դատապարտելով միայնակ տնակյացի։ Ճակատագրի հարվածներին դիմակայել էր պետք՝ մասնագիտական հետազոտություն, որի արդյունքում գերմանացի գիտնականները պիտի կարողանային պարզել՝ ի՞նչն ու ինչո՞ւն։ Մինչ գիտությունը կպարզեր հոլիվուդյան աստղի զոլերի պատճառն ու սկզբնաղբյուրը, հեղինակն ընթերցողին տեղափոխում է Վրաստան, Թբիլիսի՝ ծանոթացնելու երկրորդ զոլավորի՝ ամեն օր հեռուստաէկրանից մարդկանց ողջունող գեղեցկուհի հաղորդավար Թինաթին Թաբուկաշվիլիի հետ։ Բնականաբար, ամեն օր նրա դեմքն էկրանին տեսնողների աչքից չէր վրիպելու սիրված հաղորդավարի երեսին թեթևակի նշմարվող զոլերը՝ որ էկրանի լույսերից առավել շեշտակի-տարօրինակ էին դառնում․․․ Թինաթինի կերպարանափոխությունը Վրաստանում բոլորի ուշադրությունը սևեռում է զոլերի ու զոլավորների վրա։ Մեկ ամիս անց նոր փաստ՝ Կախեթի գյուղում (ի դեպ, հայաշատությամբ՝ հայտնի) մի նոր զոլավոր է ի հայտ գալիս՝ աշխարհով մեկ տարածվելով և հարուցելով մարդկանց զարմանքը։ Վրաստանից Աղասի Այվազյանն ընթերցողին տեղափոխելով Ռուսիա, Մոսկվա՝ այդպիսով ամբողջական է դարձնում հայաշատ վայրերի քարտեզը։ Նույն՝ 2138 թվականին օրերից մի օր պարզվում է՝ մի ոչ անհայտ դեմք՝ վերից վար զոլավոր՝ Մոսկվայում է հայտնաբերվել։ Համալսարանի սլավոնական լեզուների բաժանմունքի դեկան, գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Իվան Նիկիտիչ Կուզնեցովը։ Պրոֆեսորին այդ զոլերը հոգեբանական կաթվածի էին հասցրել։ Նա և՛ ամաչում էր իր վիճակից և՛ զոլերի պատճառով դժբախտ էր համարում իրեն՝ դադարելով դասախոսություն կարդալ, թեպետ ուսանողների սիրելին էր։ Հիշենք, որ Գրեգորի Զամզան նույնպես կերպարանափոխությունից հետո սենյակից ամաչում էր դուրս գալ, աշխատանքի գնալ։
Բայց այվազյանական ցանցային կերպարանափոխության՝ զոլավոր դառնալու փաստերը անհատական լինելով՝ առնվազն՝ միևնույն ժամանակում ի հայտ գալու առումով պիտի որոշակի կենսաբանական տեսակներին վերաբերելի առնչություններ ենթադրեին։ Վերջապես, ներկայացնելով կոնկրետ անհատների կյանքի՝ իրապես տարօրինակ, ինչ-որ առումով ողբերգական կերպարանափոխությունների այս դրվագները՝ ի՞նչ շեշտադրում է ցանկացել անել Այվազյանը՝ ստեղծելով աշխարհի տարբեր ծայրերում միաժամանակ ի հայտ եկած զոլավորների․․․
Սա հասկանալու համար պիտի պատկերացնենք հայության այն գլոբալ փոփոխությունների ժամանակաշրջանը, որոնք միմյանց էին հաջորդում՝ 1988-ի աղետալի երկրաշարժից սկսած՝ գոյաբանական աղետի առջև կանգնեցնելով շատերին՝ ԽՍՀՄ փլուզում, Հայաստանի անկախացում, հասարակարգի փոփոխություն․․․
Հայաստանի անկախության փաստով առաջին ուրախացողն ու հպարտացողը լինելով՝ միմյանց հաջորդող երևույթներն ու նրանց՝ հընթացս և հետոյական հետևանքները՝ արտագաղթ, աշխարհով մեկ հայության նոր գաղթականություն, և այլն, գրողին կանխազգաց տագնապի էին մատնել։ Պատմվածքը գրվել է 1990-ականների կեսին, երբ Արցախյան ազատամարտը նոր էր ավարտվել, դժվարին մի ժամանակաշրջան, երբ ինքը՝ Այվազյանն էլ դողում էր նորանկախ Հայաստանի համար, քանզի իր աչքի առաջ արտագաղթ կոչվածը ձնագնդի պես մեծանում էր՝ տագնապալի դառնում։ Հաղթել էինք պատերազմում, սերունդների երազանք՝ հայրենիք ու հող ազատագրել, բայց հաղթանակը պատշաճ չէր արժևորվում, հայը փախչում էր իր երկրից, գրողի խոսքով՝ նաև՝ արցախցի հայը։ Այդ՝ ազգային գոյաբանական մտահոգությունից է, որ հեղինակը «ցեղային պաշտպանության նախեղակ հիմք» չունեցող հային փորձել է զոլավոր դարձնել, այնպես անել, որ վերջինս ստիպված լինի կրել իր գերագույն իսկությունը։
Այն, որ առաջին զոլավորն ի հայտ է գալիս Լոս Անջելեսում, սա էլ պատահական չէ, քանի որ և՛ Ցեղասպանությունից հետո և՛ ավելի հետո, 20-րդ դարավերջին հայերը երթուդարձի մեջ էին, իսկ սովետի փլուզումը, երկաթյա վարագույրի բացումը նպաստեց «ամերիկանիզմ» երևույթի տարածմանը․․․
․․․Գերմանացի մասնագետների հետազոտությամբ՝ Ուիլյամ Քլեզկայի մոտ ոչ մի ախտաբանական երևույթ չի հայտնաբերվում։ Ամեն ինչ տեղն էր, նորմայի սահմաններում։ Հերքվում է նաև այն վարկածը, թե Քլեզկայի նախահայրերը սևամորթի և սպիտակամորթի խառնուրդ են եղել․․․ Բայց ցեղային ծրագրվածության ուսումնասիրությունները շատ տարօրինակ բացահայտումներ են մեջտեղ բերում։ ԱՄՆ արխիվներում պրպտելով և վերականգնելով Քլեզկայի տոհմածառը, մասնագետները մոր կողմի մեջ հասնում են ամերիկացի և․․․ հայ զույգի․․․ Նրանց հետաքրքրությունը ավելի է մեծանում՝ դաշտ բացելով ցեղային ծրագրվածության ուսումնասիրությունների համատեքստում։ Այն է՝ ի՞նչ կպարզվի արդյոք մյուս երկու զոլավորների տոհմածառերի վերականգնումով։
Այս պատմվածքն Աղասի Այվազյանն ասես արդեն շարժանկարի վերածած է ներկայացնում՝ այնքա՜ն պատկերավոր տեսնում ես ինչպես է ի սկզբանե ֆանտասմագորիայի փաստը վերջնադյունքում հանգում գենետիկական ծրագրավորվածությամբ ի հայտ եկած փաստի։ Այդ շրջանում և ավելի վաղ Այվազյանն արդեն շատ հստակ նախանշել էր իր գիտական հետաքրքրությունների շրջանակը, ըստ էության՝ ազգային ծրագրավորվածության տեսությունը՝ «Ես անընդհատ ընդգծում եմ կենսաբանության ճշգրտության ֆենոմենը մարդկային գոյեղինության դաշտում»՝ նրա այս միտքը «Եղած-չեղածը մի կյանք» կենսագրական վեպում սկզբից մինչև ավարտ շարունակվում է՝ այս համատեքստում բացատրելով ինչպես առանձին հայ անհատների, այնպես էլ՝ հայության լինելիության պարադոքսը, որում, ըստ նրա՝ անհատական գործոնն էական է․․․
Գործողությունների արագ զարգացումն ապշեցուցիչ արդյունքի է հանգեցնում։ Գերմանացի բժիշկները մեկնելով Վրաստան, ապա նաև՝ Մոսկվա, ուղղակի բախվում են ցնցող հայտնագործության՝ պարզելով, որ և՛ Թինաթինի, և՛ պրոֆեսորի տոհմածառերի ամենախոր նախնիների մեջ ոչ մի օտարածին մարմին չկա, պարզապես ինչպես Քլեզկայի, այնպես էլ՝ նրանց երկուսի դեպքում նախահայրերի մեջ, տոհմածառերի ամենաներքևի ճյուղերում հայեր էին հայտնաբերվել։ Այսինքն, երեքին էլ հատկանշական՝ տոհմածառերի ամենախոր ճյուղերն ու տերևները հայկական էին․ երեք տարբեր երկրների և տարբեր ազգային պատկանելության զոլավորների մոտ առկա էր հայը։
2139թ․ Հայաստան, Շուշի․․․ Ըստ Այվազյանի՝ ապագայի՝ 2139-ի հայերը ժառանգորդ էին ոչ միայն կրթական-մշակութային կենտրոն Շուշիի, որպիսին մենք գիտենք և արժևորել ենք միշտ, այլև՝ կարևոր գիտական կենտրոնի, ուր մարդու ծագումնաբանությունը տասնամյակներ առաջ սկսել էին ուսումնասիրել ծագումնաբանության ծածկագրի համակարգչային կենտրոնում և կարևոր հայտնագործություններ անել։ Այվազյանը 1990-ականների կեսին Շուշիից է գիտականորեն ձևակերպված տագնապի ահազանգը հնչեցնում՝ հաղթանակից հետո այդ հաղթանակը կենսակերպ չդարձրած և արտագաղթող հայության մասին։ Ահազանգը խորհել պիտի տար հայրենիքը լքողներին՝ մտածել նաև իրենց սերունդների մասին․․․ Շուշին կարևորելով և այնտեղ տեղակայելով ծագումնաբանության ծածկագրի համակարգչային կենտրոնը, ինչպես կպարզվի հետո, Աղասի Այվազյանն այս պատմվածքում այն միաժամանակ ներկայացնում է որպես զոլավորների գիտական հղացմա՛ն կենտրոն, որտեղ խորհրդային շրջանում՝ իրականացվում էին կարևոր հետազոտություններ․․․ Ուշագրավ է նաև, որ տվյալ գիտական միտքը տվողը ևս շուշեցի է, ծագումնաբանությամբ «մոլեռանդորեն» զբաղվող բժիշկ Հայրապետյանը։
․․․Գերմանացի գիտնականները արագ հասկացան՝ զուգադիպությունը թելադրող մեկ ուղղություն ունի՝ Հայաստան․․․ Փոխարենը՝ այլ ռիթմով ապրող Հայաստանի Շուշի քաղաքում որքան էլ հայտնի հաղորդավարուհու մասին լուրն իմացել էին, հայկական սովորությամբ՝ ականջի հետև էին գցել։ Աշխատակիցներից մեկի ակնարկից հետո անգամ, թե՝ տանը, նախնիներից մնացած ձեռագրերում հիշատակվում է «զոլավոր» բառը․․․ Ո՞վ կպատկերացներ, թե մի օր Գերմանիայից գիտնականներ են գալու հին ձեռագրում պահպանված գիտական մտքի արդյունք՝ «զոլավորների» հետևից․․․ Իրենց բնականության մեջ է Այվազյանը պատկերում շուշեցի մասնագետներին՝ «կրտսեր գիտաշխատող Եղնունցը հայտնի տնավարությամբ լաբորանտին ասաց՝ բեր մի տեսնենք հինչ տետրակ ա»։ Իսկ հին տետրակն ուղղակի գտածո էր՝ «դեղնած, չորացած ձեռագրի մեջ գտնվեց «զոլավոր» բառը և նրան վերաբերող բոլոր էջերն (իսկ դա համարյա ամբողջ տետրն էր), ընթերցվեցին։ Ձեռագիրը գրվել էր 1968թվականին, 171 տարի առաջ»։
Հային զոլերով զանազանելու՝ «ծագումնաբանությամբ մոլեռանդորեն զբաղվող բժիշկ Հայրապետյանի» կերպարի մեջ խտացված է Աղասի Այվազյանին տանջող ողջ ցավն ու տագնապը, անհանդուրժողականությունը նորանկախ Հայաստանից և ազատ Արցախից արտագաղթող հայերի հանդեպ։ Ընդ որում, Ադրբեջանի նախահարձակ պատերազմում տարած հաղթանակից հետո։ Այվազյանն էլ չէր կարող սա հանդուրժել և ըստ ամենայնի՝ նրա հակվածությունը՝ դեպի գիտական տարբեր կառուցակարգեր՝ այդ թվում նաև՝ գենետիկական ծրագրվածություն, կենսաբանություն և հոգեբանություն՝ դեպի հայի նախնական հիմքերի բացահայտում՝ պատահական չէր։
Աղասի Այվազյանը հայության լինելության ֆենոմենը անհատական ծրագրվածության, անհատական կամքի և ջանքի փաստ էր համարում և մեկ առ մեկ օրինակներն ուներ։ Այդ է պատճառը, որ հայերի արտագաղթը, հայությունից հրաժարվելու փաստերը ներկայացնելով՝ այն կանխելու միջոցների մասին է նաև մտածում։ Եվ պատահական չէ, որ հատուկ սրությամբ է ներկայացնում արտագաղթող հայի կերպարանափոխության ընթացքը՝ համեմատելով դրսում գտնվող հրեաների կերպարանափոխության հետ։ Համեմատության մեջ, հայերը չեն շահում, ավելին, արագ կորսվում են զանգվածի մեջ․․․ Շուշեցի բժիշկն ուսումնասիրել է՝ «Հայը հենց ոտքը Հայաստանից դուրս դրեց, նա այլևս հայ չէ։ Ազգանունը տակավին հայկական, արտաքինը՝ հայկական, լեզուն դեռ չի հասցրել փոխել, արդեն իրեն համարում է ամեն ինչ, բացի՝ հայից։ Հրեան քանդվում է արտաքնապես, բայց ներքուստ մնում է նախեղակ, հայը արտաքնապես մնալով, արագորեն քանդվում է ներքուստ։ Եվ ժամանակի ընթացքում արտաքինն էլ է հարմարեցնում իր բնակված երկրին, որ կորչում գնում է՝ իր մի փոքրիկ կյանքը ոչնչացնելով և ժողովրդի մարմնից պոկելով իր մի փոքրիկ մարմինը՝ վերքեր առաջացնելով ազգի հավիտենական մարմնին»։ Եզրակացություն՝ հայությանը սնունդ տվողը մայր հողն է, հողից է հայը ստանում սնունդ։ Ի դեպ, Այվազյանն իր այս՝ հայ-հրեա համեմատությունը մեկ կամ երկու անգամ չէ, որ բերում է իր ստեղծագործությունների մեջ։ Եվ ուրեմն, ի՞նչ անել․․․ ինչպե՞ս կանխել աղետը։
Բժիշկ Հայրապետյանը՝ «համատեսակ, հեշտ տրանսֆորմացիայի ենթարկվող հային, որը ո՛չ չինացու նման է, որ աչքերի շեղությունը մատներ, ո՛չ սևամորթ է՝ որ մաշկի գույնը միշտ պահպաներ»՝ զոլավոր է դարձնում։ Գիտականորեն եթե ձևակերպենք՝ գենային ինժեներիայի կիրառմամբ՝ հասնում է գենետիկորեն մոդիֆիկացված արդյունքի՝ այս դեպքում՝«զոլավորության»։ Իր ստեղծած պատրաստուկը ժամանակի ընթացքում մաշկի վրա պիտի առաջացներ բնաբծի տեսքով զոլեր։ Եվ բժշկի խոստովանությամբ՝ նա արդեն իսկ բազմաթիվ սրսկումներ էր կատարել Հայաստանից ընդմիշտ մեկնող հայերին։ Թե քանի հոգու, ոչ-ոք չէր կարող ասել։ Զոլավորները հայտնվել էին 171 տարի հետո․․․ Ընդ որում, ժամանակն ու տարածությունը, անցյալից՝ ապագա թռիչքը՝ էական չեն, էականը՝ փաստն է՝ այս է փաստում Աղասի Այվազյանը՝ ժամանակից ու տարածությունից անդին և կամ՝ ասդին և կամ՝ ներս․․․ և կամ՝ դուրս․․․ Այսօր էլ նույն տագնապը կա և կլինի՝ քանի դեռ շարունակվում է հայերիս՝ օտար հայրենիքներում անէանալու աղետալի ընթացքը․․․
Անահիտ Եսայան
23․09․2025